Инвестициялық жобалар туралы түсінік және инвестициялық жобалардың түрлері мен кезеңдері

Тәуекелді инвестициялар (венчурлі капитал) үлкен тәуекелмен байланысты жаңа салаларға жүргізілетін инвестицияларды білдіреді. Бұл-жаңа технологиялар саласында ұсақ инновациялық жобаларды қаржыландыру.

Тікелей инвестициялар - ол табыс алу және кәсіпорынның қызметінде қатысуға құқық алу мақсатымен жарғылық қорға салымдар.

Аннуитет - уақыт аралығында салымшыға жиі белгілі бір табыс әкелетін инвестиция.     Негізінен бұл негізгі және зейнетақы қорына салынған құралдар. 

 

Кәсіпорынның  портфельдік стратегиясы ол капиталды таратумен, кәсіпорынның қызметін кеңейтумен, синергизм тиімділігін пайдалану, басқа кәсіпорындарды сатып алумен байланысты қызметте болады.

Қызмет ететін кәсіпорындарға портфельдік стратегия  сыртқы фактор ретінде болады, яғни, портфельдік стратегия кәсіпорынның сыртқы стратегиясына жатады.

Ішкі стратегиямен бірге ол кәсіпорынның жалпы қаржылық стратегиясын құрайды.

Егер кәсіпорынның ішкі стратегиясы өнімнің бәсекелестігін жоғарылатуға бағытталса, портфельдік стратегия сыртқы салу объектілері арқылы капиталдың өсуін қамтамасыз етеді.

Портфельдік стратегияны  жүзеге асырған жағдайда инвестор, яғни, кәсіпорын келесідей параметрлерге негізделеді:

1. Портфельдің түрін анықтау, яғни, табысты алумен байланысты 
портфельді таңдау.

Табысты алумен байланысты портфель 2 түрге бөлінеді:

А)  Дебиторлар және пайыздар ретінде табыстарға бағытталатын портфель.

Б) Курстың айырмашылығына байланысты табысқа бағытталатын портфель.

2.                Өзіне    сәйкес    инвестициялық   бағалықтардың   тәуекелі    мен табыстылығының қатынасын анықтайды.

3.                Портфельдің алғашқы құрамын анықтау.

Тәуекелге байланысты инвесторлар сәйкесінше инвестициялық портфельде келесідей түрлерге бөлінеді:

1)           агрессивтік (тәуекелді таңдайтын инвестор)

2)           консервативтік (тәуекелді қаламайтын)

3)           орташа:  бұл инвестор жоғарғы және төменгі тәуекелді бағалы қағаздарға   салымдар,   тәуекелі  әртүрлі   бағалы   қағаздардан   тұратын портфель.

4.Портфельді басқару саясатын әзірлеу.

Салу объектісіне байланысты портфель 2 түрге бөлінеді:

1. Диверсификациялық  портфель.

2.Синергетикалық  портфель.

Диверсификациялық портфельде әртүрлі эмитенттерден және әртүрлі бағалы қағаздардан құрылады (бір-бірімен байланысты емес объектілерге салу).

Синергетикалық  портфель, бірнеше кәсіпорын бірігіп, инвесторлық бағалықтар пайдаланылады (1 ғана объектіге салады). 

 

2.Инвестициялық жобаны таңдау әдістері және критерийлері   

 Инвестиция критерийлері:

1.       салымдардың таза табысы альтернативті салымдардың таза табысынан артық болуы керек (мысалы, банктік пайыз);

2.       инвестициялардың рентабельділігі инфляция деңгейінен артық болуы керек;

3.       ақшаның уақытша құндылығын есепке алғандағы жоба рентабельділігі альтернативті жобаға қарағанда жоғары болуы керек;

4.       инвестициялық жобаларды жүзеге асырғаннан кейінгі активтердің экономикалық рентабельділігі ең болмағанда төмендемеуі қажет;

5.       баланс пассивінің құрылымы жетілдірілуі керек. Меншікті қаражат үлесі артады, ал қаржылық рычаг плегосы қызыл сызықтан аспауы керек;

6.       жай акцияның нарықтық курсына және жай акцияға таза табыс өседі. 

 

Инвестициялық жобаларды  бағалау әдістері 2 үлкен сыныпқа бөлінеді: жай әдіс және дисконттау әдісі. 

 

1.  Жай (статистикалық) әдіс экономикалық тиімділікті жетерліктей тез және жай есептеу негізінде бағалауды жүргізуге мүмкіндік береді. Жай әдістің көрсеткіші ретінде қолданылады:

1)  үлестік капитал салымы өндірістік қуаттылық бірліктерінің пайда болуына немесе өнім шығарылымының бірлігіне;

2)  жоба пайдасының жай нормасы (пайызда) – таза пайданың инвестициялық жалпы көлеміне немесе инвестицияланатын акционерлік капиталға қатынасы;

3)  қайтып алудың қарапайым уақыты (инвестицияны қайтару мерзімі), инвестицияның жалпы көлемінің таза пайда сомасына және амортизация шегеріміне қатынасы ретінде.      

Әртүрлі мерзім уақытына, бір  деңгейлі сома түсімі және төлемін  келтірген көрсеткіштер есепке алмайтын қиын критерийді пайдалану қажеттілігіне  әкеледі. 

 

2.  Дисконттау әдісі. Нарықтық экономикада қолданылатын инвестиция әсерінің бағасы келесі қағидаға негізделед:

-      төлем өндірістік және инвестициялық қызмет ақша ағымының көрсеткіштеріне негізделеді;

-      ағымдық (дисконтталған) құн көрсеткіштеріне міндетті түрде жорамалдануы, келтірілуі. 

 

2.Дисконттаудың  әдістері

Нарықтық экономикада  инвестициялардың  тиімділігін   бағалауда келесі қағидаларға сүйенеді:

-      есептеулер кәсіпорынның инвестициялық және өндірістік

қызметтерінің ақша ағымдарының  көрсеткіштеріне негізделуі тиіс;

-      көрсеткіштердің ағымдағы деңгейге келтірілуі міндетті.

Әр уақыттағы көрсеткіштердің  қазіргі уақыттағы көрсеткіштерге келтірілуі ақша ағымының дисконтталуы деп аталады. Дисконттаудағы негізгі  экономикалық нормативке үлес түрінде  немесе пайыз түрінде көрсетілетін дисконт нормасы ( r ) жатады. Нөлдік кезеңге келтірілу көрсеткіштің көлемінің дисконттау коэффициентіне ( QUOTE  at ) көбейту арқылы анықталады. Дисконттың тұрақты нормасы келесідей анықталады: 

QUOTE 

 ,                                    

мұндағы, t- есептеу периодының нөмірі (t=0,1,2,….,7).

Есептеу периоды айда, тоқсанда, жылда көрсетілуі мүмкін;

r- дисконттау ставкасы, бірлік  

 

 

     Инвестициялық талдауда дисконттау  және компаундирлеу түсінігі  қолданылады.

Дисконттау – болашақ ақша құнын ағымдық нақты құнына келтіру.    

Компаундирлеу – дисконттауға кері  процесс.                                          

.                                                        

Инвестицияны  қайтарып алу мерзімін анықтау әдісі (РР)  инвестициялық жобаның қайтымды мерзімін есептеуден  тұрады.

Қарапайым немесе статистикалық  қайта сатып алу мерзімі мерзім ұзақтығы бастапқы дәлдіктен сатып  алу дәлдігіне дейін. Ғимаратқа  бастапқы кезең  жобасында нұсқаланады (әдетте бұл бастапқы операциялық қызмет). Ағымдағы таза кіріс (таза ақша ағымы немесе дифлировароленген баға)  жасырынсыз болып қалады және болашақта осылай қалатын қайта сатып алу дәлдігі төлем кезеңінен де басқасы ертерек дәлдігі деп аталады.

Дисконттық есеппен  қайта сатып алу бастапқы моменттен дисконттау есебімен қайта сатып алу моментіне дейінгі ұзақтық кезеңі деп аталады.

Кезеңнің басталуы мен  аяқталуы аралығындағы кезең дисконттауды есепке алғандағы қайтару уақыты деп аталады.

Дисконттауды есепке алғандағы  қайтару кезеңі деп есептесу аралығындағы  таза дисконттық табыстың [NVP] кері болмауы аталады.

Бұл әдіс - әлемдік тәжірибеде кеңінен тараған және ең қарапайымы, ол уақытша қатарланған ақша түсімін  сезбейді. Өтеу мерзімі (РР) сатып алу  мерзімінің төлем алгоритмі инвестициядан  болжанатын кірістің бірдей бөлінуіне  тәуелді. Егер кіріс жылмен тең бөлінген болса, онда сатып алу мерзімі  бір уақыттағы шығынды жылдық кірісінің көлеміне бөлу арқылы есептелінеді.  Бөлшек сан алған жағдайда жақын мақсаттың көбею жағына қарай дөңгелектенеді. Егер пайда бірдей бөлінбеген болса, онда сатып алу мерзімі кумулятивті кіріспен жабылатын инвестиция кезіндегі тікелей есептеу саны жылмен есептелінеді.    

 Өтеу мерзімін жалпы  есептеу формуласы :              

 

 

                               РР=n,   егер   Р › IC                                       

 

Бұл әдістің кемшілігіне  соңғы кезеңдегі табысты есепке алмауы жатады; әдіс дисконтталмаған  бағалауларға негізделген, ол кумулятивті  табыстарының сомасы бірдей жобалар  арасында айырмашылықтар жасамайды, бірақ  оларды жылдарға бөледі.

PP критерийінің логикасы  мынада: басты жобаларының ақша  ағымдарының  арқасында қайтарылатын шығыс инвестицияларының базалық кезеңдерін көрсетеді. Бұл критерий тек қана инвестициялардың тиімділігін бағалау үшін ғана емес, төлемқабілеттілікпен байланысты инвестициялық тәуекелдердің деңгейін анықтауға мүмкіндік береді (өтелуге дейінгі жобаны жүзеге асыру кезеңі неғұрлым ұзақ болса, инвестициялық тәуекел деңгейі соғұрлым жоғары болады).

Келтірілген таза тиімділік  әдісі шығыс инвестицияларының (IC) көлемінің болжанған уақыт аралығында жалпы дисконтталған таза ақша қаражаттарының көлеміне сәйкес келтірілуі арқылы анықталады. Ақша ағымдарының келуі уақыт  аралығында бөлінуіне байланысты ол, инвестормен бекітілген  г коэффициентінің  көмегімен анықталады.

Мысалы, инвестиция n мерзімі  аралығында жылдық табысы  QUOTE    көлемі деңгейінде сақталады деген болжам жасалды делік. Бұл жағдайда дисконтталған  табыстың (PV) жалпы көлемі мен таза келтірілген тиімділік (NPV)  мына формулалар арқылы анықталады:

 

 

 

                                                                                                                                                                                                                                                                                        

                             

Егер NPV>0, бұл жағдайда жобаны қабылдауға болады; егер NPV<0, бұл кезде  жобаны қабылдамау керек; егер NPV=0, мұнда  жоба табысты да емес, табыссыз да емес.

Егер жоба бір реттік инвестицияны емес, кезеңімен қаржылық ресурстарды m  уақыты аралығында инвестициялауды ұсынса, бұл жағдайда NPV  келесідей есептелінеді:                                             

                                             

мұндағы, i-болжанған инфляцияның  орташа деңгейі.

NPV көрсеткіші кәсіпорынның  қарастырылып отырған жобаны  қабылдауы жағдайындағы экономикалық  потенциалын көрсетеді. Әртүрлі  жобалардың NPV көрсеткіштерін жинақтауға  болады. Бұл өте маңызды, осы  арқылы инвестициялық портфель  тиімділігін бағалауда аталған  критерийді басқаларынан ерекше  бөліп көрсетеді.

NPV  әдісі арқылы жобаның коммерциялық эффектілігін ғана анықтап қана қоймай, қосымша көрсеткіштерді анықтауға мүмкіндік береді. Бұл әдістің қарапайымдылығы NPV  көптеп қолданылуына мүмкіндік берді және қазіргі уақытта БҰҰ мен Халықаралық банк ұсынған инвестициялық жобаны бағалаудың стандартты тәсілдерінің бірі болып табылады.

Әдісті дұрыс қолданудың негізгі шарттары: инвестициялық  жоба барысындағы ақша ағымының көлемі жоспарланған уақыт аралығында анықталуы  тиіс; инвестициялық жоба барысындағы  ақша ағымы кәсіпорынның басқа қызмет түрлерінен бөлек көрсетілуі тиіс. Әдісті қолдану бірнеше жобаның  эффектілігін бағалау үшін бір мөлшердегі дисконт ставкасын және бірдей уақыт  аралығын қолдануға мүмкіндік береді.

Инвестициялық табыстың ішкі нормасын есептеу ( IRR)  әдісінің мәні: Дисконт ставкасын таңдауда таза келтірілген табыстың  мәні нөлге тең болуы тиіс. IRR=r,мұнда NPV=f (r)=0 .

IRR жобамен байланысты  болуы мүмкін шығыстардың қатысты  көлемін бейнелейді. Практикада  кез келген кәсіпорын өзінің  қызметін әртүрлі көздерден қаржыландырады. Кәсіпорын қызметінде қаржылық  ресурстар ретінде  авансталған қаржыларды пайдаланғаны үшін пайыздар, дивидендтер, сыйақылар төлеуі мүмкін, бұл оның өзінің экономикалық потенциалын қамтамасыз етуінде жұмсалуы айқындалған қаржыларды жоғалтуына алып келеді. Аталған шығыстардың қатысты көлемін көрсетуші көрсеткіш ретінде авансталған капиталдың «бағасын» (WACC) айтуға болады.

Бұл көрсеткіштің экономикалық мәні мынада: WACC көрсеткішінің  рентабельділігінен төмен емес деңгейде кәсіпорын кез келген инвестициялық шешім қабылдай алады. IRR  осыменен салыстырылады: егер IRR>WACC болса, жобаны қабылдауға болады, егер IRR<WACC болса, қабылдауға болмайды, егер IRR=WACC болса, жоба табысты да, табыссыз да емес.

Мамандандырылған қаржылық калькулятор болмаса, бұл әдісті қолдану қиынырақ болады. Бұл жағдайда дисконттық көбейткіштері бар табуляцияланған  мәндер қолданылады.

Практикада инвестициялық  жобалардың салыстырмалы анализі көп  жағдайда рентабельділіктің ішкі нормаларын келтіру көмегі арқылы жасалады. Бұл  жағдай анализ қорытындысына субъективті  базалық пайыздық ставканының әсерін тигізбейді.

NPV әдісімен салыстырғанда  рентабельділіктің ішкі нормасы  әдісінде көптеген шектеулер  бар: IRR әдісі үшін NPV  әдісінің барлық шектеулері қолданылады; IRR әдісінің қолдану аясы таза инвестициялар облысы үшін шектеулі.

Инвестициялар рентабельділігінің индексі (PI)

Инвестициялар рентабельділігінің индексі (PI) әдісінің мәні мынада: ақша ағымы құйылуының таза құнының (P) ақша ағымы кетуінің таза құнына (IC) (бастапқы инвестицияларды есепке алғандағы) қатынасы арқылы анықталады: