Этнолингвистика

Мысалы, көне де байырғы «бөрі» сөзінің  эвфемистік баламасы деп

көрсетілетін «қарысқыр» сөзін үлкен ғылыми этимологияға бармай-ақ,

қырғыз мойны мен жақ сүйектерінің  қарысып қалуына байланысты

«қарышқыр»  деп аталуы арқылы түсіндіруге де болады. Айта кету

керек: Этимологиялық     зерттелуде      кейде      этнолингвистикалық

факторларды пайдалану да жиі кездеседі. Мұндай жағдайда, керісінше,

этнолингвистикалық     деректер      этимологиянын      негізгі  үш-фонетикалық,   семантикалық     жене     морфологиялық     принципіне қосымша дәйектеме   ретінде   пайдаланылып,   этимология   объектісін      уақыт-мезгіл   кеңістігі   мен   тарихи   делелдігі   тұрғысынан   айқындай        түсуде   өз   үлесін   қосып отырады.

          Бұл   -   лингвистикалық   пәндердің   этнолингвистика   аясында

болатын  өзара  табиғи байланысы. Дәл осы тәрізді  астарлас  байланысты   біз  этнолингвистика  мен қазақ диалектологиясы арасынан  да айқын көреміз. Өйткені этнолингвистика    әдеби    тіл     ауқымымен    ғана   шектелмей,   жалпы халықтық тіл фактілерін    мүмкін  болғанша   қамтуды мақсат  етеді.   Міне,  осыған   байланысты  этнолингвистика   жергілікті (жанды,  ауызекі,  жаргон     т.б.)     тіл     ерекшеліктерін     зерттейтін   диалектологиясымен де мүдделес. Бұл   - этнолингвист   ғалымдар этнос  болмысын  танып білуге   қатысты                 жарияланған    диалектологиялық   материалдарды  да,  өз тұсынан  жинаған  фактілерді  де  пайдаланады деген сөз.

Этнолингвистика және диалектология.

Этнолингвистиканың  диалектологиямен шендесуі ең алдымен біріншісінің түбегейлі мақсатына байланысты. Ол этносқа қатысты деректердің бәрін тіл қорьның қойнау-қойнаулары тінте карап, тіртінектеп жинап, түгел қамтуды көздейді. Ал, диалектология болса, әдеби тілдің "сыртында" жатқан, сонау тайпа тілінен бастау алып, жергілікті тұрғындар қолданысында сақталып келе жатқан көне де байырғы создерді, көрші халықтар тілінен әр кезде қабылдаған ауыз түйістерді, жергілікті кәсіпшілікке байланысты ұғым-түсініктерді   жинақтап, түсіндіру арқылы этнолингвистиканың бастау алар бұлақтарының   бірі  болып саналады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II тарау.

М. Әуезовтың «Абай жолы» романындағы  салт-дәстүрге байланысты сездердің этнолингвистикалық сипаты

Тақырыпқа кіріспес бұрын айтылмақ ойдың айқындылығы  үшін  әдет-ғұрып, салт-сана деген не: оның тууы мен қалыптасуы және қамтитын аймағы жөнінде мәселелерге ғалымдар пікіріне сүйене отырып, қысқаша тоқтала кетейік.

В. Г. Белинский салт-дәстүрдің өміршеңдігі жөнінде «Әдет-ғұрып замандар бойы сыннан өтеді. Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке мұра ауысып, рудан-руға, ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Олар халықтың сыртқы бейнесі болып табылады. Онсыз халық бет әлпетсіз бейне, болымсыз тас мусін тәрізді» - дейді.

Салт-дәстүр дегеніміз не? - деген сұраққа  ғалым У. Шәлекенов айтуынша жинақтаушы атауы ретінде «тұрмыс» деп бір сөзбен жауап беруге болады.

Ұлттық салт-дәстүрлер  — тарихи көне процесс. Ол белгілі  бір топтың (ру, тайпа, ұлт) өзіне тән өмір сүру жуйесі негізінде туып қалыптасады.

Дәстүр — мәдениеттілік  белгісі. Ол ел өмірімен біте қайнасып кеткен рухани байлық. Сонымен қатар  бұл уақыт сынына төзген, өркениетке бет бұрған халықтың барынша жүйеленіп  қалыптасқан өзіне тән өмір сүру формасы.

Мұнан ол өзгермейді деген пікір  тумауға тиіс, керісінше, салт-дәстүр уақыт талабына сай кешегінің  негізінде дамып, жаңарып отырады. Әр халықтың  өзіне тән салт-дәстүрі, әдет- ғұрпы болады. Оларды халықтың  келбеті, тәрбиелік ережесі деуге болады.

М.Әуезовтың «Абай  жолы» романында салт-дәстурге байланысты сөздер кеңінен пайдаланған. Бұл  сөздердің этнолингвистикалық сипатын  анықтап, морфологиялық құрылымын  талдаудың қазақ тіл білімі үшін маңызы ерекше.

Құрсақ  шашу /салт/. Жас келіннің екіқабат болғаны белгілі болса, оның абысын-ажындары, енелері әйелдерді шақырып, құрсақ тойын (кей жерде «құрсақ шашу» дейді) жасап, оның аман-сау аяқ-қолын бауырына алуына (яғни босануына) тілеу білдіріп шашу шашып, дастарқанды түрлі дәмге толтырып, сауық жасайды. Ғұрып бойынша бойына бала біткен келіншекті «күмәнді» «аяғы ауыр», «ішінде көжесі бар» деп тұспалдап айтады. Бұл сөздің мәнісі жас келін қысылып, ұялмасын, тіл-көздің сұғынан сақтасын деген ойдан шыққан.

Қалжа. Шілдехана, қалжа күш сияқты Бобров ұзын Есіргеп қасында жүргенде бала туралы көп айтты. Содан екі айдай қалжа жеп емделіп, ауылда жатқан.

Қалжа жас босанған әйелдің  сыбағасы. Ертеден келе жатқан қазақ  салты бойынша жас босанған әйелге арнайы қой сойып, жас сорпа ішкізеді. Ана мен баланың қуанышына көрші-көлем, абысын-ажындарын қалжаға шақырады. Қалжа беру босанған әйелге деген ерекше құрметтен туған [Қ.С.Ә., 6 т, 426]. Этнограф-ғалым Е.Жанпейісов қайта о баста босанған әйелдерге ғана берілетін тамақ болғанмен кейін ол ауру адамдарға беретін тамақтың, да атауына айналған деп, М.Әуезов шығармаларынан мысалдар келтіреді. Kalja (ар.) - маймен қосып пісірілген көкөніс. Қалжа бір жапырақ ет [Радлов -сөздігі, 155-267]. Kalja - бір кесек ет (тат.). Kalja - майға бұқтырылған көкөніс (түрік); калдж (парсы) [Будагов, II, 22]; қалжа - уақтап туралған ет (тат. ор. сөзд., 140); калья - бір кесек ет [башқ. Сөзд. 317]; қалжа -әбден піскен ет [Юдахин, 331]; қалжа - 1) тауық етінен жасалған лапша;2) ашымаған қамырды майға илеп пісірген тамақ; 3) етті кесектеп турап салған лапша (әдетте кісі қайтқанда береді) [ноғ.ор. сөзд., 141]. Осылардың бәрін көрсете келе қалжа сөзін монғол тіліндегі улгаяз «жабайы тау ешкі»,

galjagein «ұрғашы тау ешкісі  сөзіне шыққан деп санайды» [11;10]

Ж.Манкееваның  пікірінше, этимология дыбыстың архетипі мен семантикалық эволюциясы жағынан әлі де анықтай түсуді қажет ететін сияқты [7; 186].

Қалжа атауының, негізгі  семантикалық уәжі оның пісірілу технологиясымен байланысты. Осы орайда жоғарыда әр түрлі тілдерден келтірілген деректердің ішіндегі осыған жақын келетіні - қырғыз тіліндегі «қалжа - әдбен езіліп піскен ет». Осы мағынасын қалжыра «титықтап шаршау, діңкесі құру, әлсіреу» [К.Қ.Т.С. 5 т№ 591] етістігімен салыстыруға болады.

Ал жыра // сыра «бір нәрседен айрылу, азаю немесе соған сай күй» деген мәнді білдіретін етістік тудырушы модель екені белгілі. Салыстырыңыз: қаңсыра, әлсіре, былжыра, елжіре т.б.

Салт- дәстүріміздің  бір көрінісі- балаға ат қою. Қазақта бір кісінің атын бір кісіге қою сирек қой. [II том, А. жолы 163 бет, 1961 ж.].

Ат қою бұл бүгінгі таңда  өзіндік ерекшеліктерімен сипатталатын

үлкен дәстүрге айналып отыр. Ат қою  туралы Т. Жанұзақов    «Кісі

есімдерінің шығу, қойылу тарихы өте  көне замандарға, алғашқы рулық

қоғамдарға барып тіреледі. Әуелде ру, тайпа аттарынын, содан кейін

адам  аттарының  шыққаны   күні  бүгінгіде  ғылымда  белгілі   болып

отыр», деген пікір айтады. Сондай- ақ қазіргі шығып жатқан еңбектерде

бұл мәселе арнайы сөз болады. «Бала  туғаннан кейін қырық күн өткен

соң, ел ішіндегі ауызы дуалы қарияға  немесе баланың атасына, әжесіне

немересінің атын қойғызады. Кейде «қырықтың  бірі қыдыр» құдайы қонаққа да баланың  атын қойғызатын сәттерде болады. Көбінесе молданы әкеліп, азан шақырып, баланың атын қойдырған. Ат қойыстың өзінен де халықтың ұлттық ерекшелігі таным- түсінігі, ой- арманы ап-айқын көрініп тұрады». Бұл үзінділерден ат қоюдың ұлтымызға тән ерекшелігі сонау көне заманнан келе жатқан дәстүр жалғастығы екенін байқауға болады. Шығуы көне түркі дәуірімен ұштасып жатқан «Алпамыс батыр» жырында «Бір молданы алдырып ат міндіріп, Ұлтан деп ол баланың атын қойды» деген жолдар бар. Әрине, молдаға ат қойғызу жырға дейінгі ғасырларда ислам дінімен байланысты енген элемент болуы мүмкін, айтпағымыз- молда алдырып, сый- сиапат көрсетіп, ат қойдыру сәби есіміне үлкен мән берілгендіктің белгісі. Дәстүрдің осы түрі ауыз әдебиетінде басқаша қырынан да көрінеді. Мұнда, әулиеден әулие қоймай, қыдырып, етегін шеңгел сыдырып, ай жылдардан жыл өткенде бір перзентке зар көңіл, әулиенің жебеуімен арманына жетіп, бір ұл, бір қыз немесе ұл перзент көреді. Ондай жағдайда перзенттің атын әулиенің аян беруімен қояды. «Ұлықтың атын Алпамыс, қызының атын Қарлығаш қой» ["Алпамыс батыр" жыры] десе, "Ақжүніс батыр" жырында оның түсіне Арыстан хан кіріп, "Әйелің енді ұл туар, атын кеңес қой" деп ғайыпы болады. Ауыз әдебиетіндегі негізгі кейіпкердің өмірге келуі мен атының қойылуы біразында осы сарындас болып келеді. Мұнан ат қою дәстүрі ат қоюшыға байланысты халық саласында үш түрлі бағытта орын алды деген пікір түюге болады. Біріншіден, ат қоюшы әулие қызыр, немесе ата- баба әруағы, екіншіден, жұрт арасындағы таңдаулы немесе сырт адам (құдайы қонақ болуы да мүмкін), үшіншіден, ата- ана, туыстық ақ тілегі бойынша қойылады.[1б;57].

Бесікке салу /салт/. Кәрі әже күндегі машығы бойынша  бесік жырын айтады [1к: «Абай жолы», 68 бет, 1989 ж]  «Әлди-әлди ақ бөпем, Ақ бесікте жат бөпем» /бесік жыры/. Бесік қасиетті киелі, құтты мулік, сәбидің, алтын ұясы болып есептеледі. «Ел іші алтын бесік» деген сөз бесіктің құдіретін көрсетеді. Жаңа туған баланың, бесікке салу да халқымыз үшін елеулі дәстүрдің бірі. Бесікке жолы үлкен елдің, тәрбиелі, өнегелі әжелеріне, әйелдерге тапсырылады. Ол бесікті отпен аластап «тыштырма» жасап алып, баланы бесікке бөлейді. Бесік үстіне 7 түрлі қадірлі таза заттар қойылады. Бесікке салған адамға «бесікке салар» яғни кәдесі сый беріледі. Осындай қуаныш үстінде «бесік жыры» айтылады.

Айыр қалпақ киісіп,

Ақырып жауға тиісіп,

Батыр болар ма екенсің?

Бармақтарың, майысып,

Түрлі ою ойысып,

Шебер болар ма екенсің?

Таңдайлары тақылдап,

Сөзіңді жұрт мақұлдап,

                           Шешен болар ма екенсің? 

Бесіктің  сәбидің денсаулығына, тазалығына пайдасы  өте зор. Бесіктегі сәбидің бойы, қол аяғы түзу, ширақ болады. Сондай-ақ бесік баланы кездесік құлаған заттан, суық пен ыстықтан да қорғайды. Пәле жаладан сақтасын деп ырымдап, оған тұмар, бүркіт тұяғы, жыланнның, бас сүйегі, кірпі заттар сияқты заттар тағып қояды. Бесік ағаштан, талдан иіп жасалады. Себебі, тал басқа ағаш сияқты емес иілмелі морт сынбайды, құрт түзпейді, жат иістер болмайды. Бесіктің мынадай құрал жабдықтары болады: жастық, мамық, жүргек, түбек, шүмек, қолбау, тартпабау.

Бауырына  салу (ғұрып). Оспан мен Еркежан, Әубәкір мен Пәкизатты жөргегінен алып бауырларына салып өсірген. [М. Әуезов,]. Ақылбайды Ұлжан өз бауырына салып, өз баласы қылып алды.[1 том; 216. 1989].

Баласы жоқ адамдар  біреудің баласын асырап алуы яғни "бауырына салуы" ежелден бар қағида. Мұның да жөн- жоралары бар. Мысалы жаңа туған баланы асыраушы анасы шаранасынан етегіне салып алады. Қазақтың ежелгі заңы бойынша асыраушы адам жаңа туған балаға атын қойып, оң қолына асық жілік ұстатады. Асық жілік ұстаған бала сол үйдің баласы деп есептеледі. Кейде баланың өз әке-шешесі балаға таласқан жағдайда асыраушы адам "оң қолына асық жілік ұстатып едім ғой" деп дауласады. Бұл ұлкен дәлел, куәлік есебінде жүреді. Алайда бала қайтыс болған жағдайда оның туған әке-шешесінің аты айтылып, жаназасы шығарылады. Кейде ата, әже өзінің бірінші немересін "бауырына салып " алады. Бірақ ол асырап алғанға жатпайды.

Базарлық (дәстүр). Базарға ертіп бар да, шешелеріне, інілеріне алатын базарлығы болса, өзің таңдап алып бер!- деген. [1к. М. Әуезов, 986. 1989ж.]

Алыс сапарға, саяхатқа, сауда жолына шыққан адамдар жерлестеріне, көрші- көлдемдеріне, сыйлас адамдарына, жас балаларға ірілі-ұсақты сыйлықтар әкеледі. Оны "базарлық" деп атайды. Бұл жақсы көрудің, сыйластықтың белгісі және ескерткіш ретінде қабылданады.

Енші. Енші - бала жеке үй болып бөлініп шыққанда, ата- ананың бөліп беретін мал — мүлкі, үлесі. Оның түбірі  "малдың құлағына салынатын белгі, таңба" дегенді білдіретін ен түбірі. Ол түбір түркі тілдерінің көбінде осы мағынада кездеседі.

Асату /дәстүр/. «Атан алты асаса тояды» - деген емес пе, түйе жарықтықты айтсаңшы! Ет желңнңп болғаннан кейін төрде отырған ақсақал табақта қалған етті жас балалар мен жігіттерге қалған етті асатуға тиіс.

Ұйқыашар /дәстүр/. Ұйқыашар болсын, деп ойнап ем ғайыпқа бұйырмаңыз Жұмеке! - деді [1к., М.Эуезов, 10 б, 1961].

Ұйқыашар дайындап өздеріне құрмет көрсетіп, қызмет етіп жүрген жігіттер сақина, сырға, білезік сияқты ескерткіш ретінде сый-сияпат ұсынады. Ол жігіттің "жаман" ойын сезген сезімтал қыздар, әрине, "селк" ете қалады. Сондықтан да бұл сый "селт еткізер" деп аталады.

 

Сүндет  тойы /салт/. Сүндетке отырғызғанда, ауырсынып жылап жатып, «құдай-ай, бұл қорлықты көргенше қыз қып неге жаратпадың!...» депті. [1к., М.Әуезов, 136., 1989ж.]. Еркек баланы тақ жасында, яғни, 3,5,7 жасында сүндетке отырғызады. Бұл мұсылман елдерінде ғана емес басқа діндегі елдерде де бар. Сүндеттеудің денсаулыққа, тазалыққа да пайдасы зор. Баланы сүндеттеу үлкен рәсім. Ол әр ата- ананың борышы. Бұл рәсімнің «сүндет тойы» деген сияқты жөн- жоралары болады. «Қайырлы, құтты болсын» айтылып шашу шашылады. Сүндет міндетін бұрын қожа, молдаларға ғана тапсырылса, қазір оны дәрігерлерде жасай береді. Бұрынғы кезде ауқатты адамдар бала сүндеттегенде үлкен той жасаған. Оны «сүндет тойы» деп атаған.

Жаушы /дәстүр/ «Ұлына жар таңдаған әке... адамды «жаушы» етіп жібереді». (Күйеу келтір, қыз ұзат).

Әрине, халық  «қызды кім айтырмайды» десе де қызын сұраған адамды жаудан бетер жек кереді.  «Жаушы» деген сөз осыдан келіп шықан. 4-5 адамды бастап келген «жаушы» дастархан үстінде әдемі сөз бастап, келге шаруасын айтып, өздері текті, іргелі, белгілі ел (ру) екенін, ондағы жақсы адамдарды айтып өтеді. Туыс-туғанымен, ақсақалдармен кеңескен әкесі келісім бергенде келген «жаушылар» баталасып, «қарғы бауын» өткізіп кідірмей аттанады. Қыз жағы жаушыға «шеге шапан» атты кәдесі жасайды. (яғни шапа кигізеді) Кейбір жерде, еліміздің шығыс, оңтүстік жақтарында құда болғысы келіп қыз сұрағанда «жаушылар» негізін шаруасын айтпай-ақ отырған жерінде немесе текемет кілемге біз шашып кетеді. Оны «біз шаншар» дейді. Бұл құда болайық деген сөз. Уәде бекінгеннен кейін күйеу жағы үкі тағады. Енді бұл қызды жұрт «айттырылған», «қалындық» немесе «үкі тағылған қыз» дейді.

Қарғыбау /кәде/. Соның, артынан жанағы Оспан малы қарғыбау, әрі қалың, есебінде шоқ беріп еді [1к. М.Әуезов, 318 6, 1989].