Оқушылар ұжымын қалыптастырудағы педагогикалық ұйымның ықпалы

Психологиялық бірлік оқушылардың  танымдық іс-әрекетіндегі белсенділігі, жинақтылылығы. Танымдық іс-әрекеті  түйсік, қабылдау, ойлау, зейін сияқты психикалық процеспен байланысты. Психологиялық бірлік — бұл іс-әрекетінің мотивтерін жасау. Мысалы, тікелей талаптандыру, перспективті талаптандыру және ойдың талаптандыру мотивтері туралы жоғарыда айтылған болатын. Сабақтың психологиялық бірлігі оқушылардың дербес ерекшеліктерін (темперамент, мінез, қабілет, ынта т. б.) есепке алуды талап етеді, бұл жеке адамның дербес — типологиялық ерекшеліктері.

Ұйымдастыру бірлігі  — бұл сабақта алдын-ала жабдықтарды  және оларды рет ретімен пайдалануды, бүкіл сабақ бойында оқушыларды белсенді тиімді жұмысқа ұйымдастыру.

Сабақты оқушылар үшін тиімді және қызықты етіп өткізу үшін не керек?

Сабақты осы сияқты талаптарға сәйкес өткізу үшін кейбір ғалымдар, жаңашыл  мұғалімдер (М. Н. Скаткии, М. И. Махмутов, В. Ф. Шаталов, Е. Н. Илыш т. б.) белгілі  жағдайлар керек дейді. Біріншіден, әлеуметтік-педагогикалық жағдай, бұл мұғалімнің шығармашылық жұмысы, білімнің белгілі көлемі мен сапасынын шындығы, ынтымақтастық, яғни мұғалім мен оқушылардың бірлескен шығармашылық еңбегі, лабораториялар мен кабинеттердің қазіргі заманға лайық жабдықталуы. Екіншіден, дидактикалық жағдай — бұл оқыту процесінің принциптерінің және әдістерінің заңдылықтарын сақтау және тиімді етіп пайдалануды қамтамасыз ету, сонымен бірге жаңашыл мұғалімдердің іс тәжірибесін терең зерттеп, пайдалана білу, өйткені, олар оқыту әдісіне бірсыпыра жаңалықтар енгізеді.

Мектепте сабақ қандай дидактикалық талаптарға жауап беруі  тиіс?

Сабақтың міндеттері білім, даму және тәрбие мақсаттарымен  анықталады. Осы тұрғыдан сабаққа  қойылатын кейбір талаптарды қарастырайық.

1. Сабақтың дидактикалық  мақсатының айқындығы. Әрбір сабақта  оқыту және тәрбие мақсаты  дәл қойылуы тиіс. Оқыту мақсаты  дегеніміз жаңа білімді меңгеру,  іскерліктің, дағдының қалыптасуы, тәрбие мақсаты — жеке адамгершілік  қасиеттерді қалыптасыру (белсенділік, ұқыптылық, жинақылық, орындағыштық, өзін-өзі билеушілік т. б.). Бұл мақсаттар оқыту және тәрбие процесі функцияларының іске асырылуына байланысты.

2.   Оқу материалдарының  көлемін анықтау. Сабақтың дидактикалық мақсатына сәйкес, яғни балалардың білім деңгейін, жас және дербес ерекшелігін еске алып, сабақтың әрбір  құрылым бөлігіне оқу материалын таңдап алу.

3.  Оқыту мен тәрбиенің  бірлігі. Оқыта отырып  тәрбиелеудің  мәні—тұлғанын өмірге, білімге қатынасын,  қабілетін, адамгершілік қасиетін  қалыптастыру. Білім беру мен тәрбие міндеттерін оқыту процесінде шешу мұғалім мен оқушылардың іздену іс әрекетінің нәтижесіне байланысты.

4. Оқытудың ұтымды  әдістерін таңдап алудың сабақ  типтеріне, сабақтың әрбір кезеңіндегі  оқу материалының мазмұнына сәйкестігі.

5. Сөз бен көрнекілікті  үйлестіру, қазіргі техникалық  құралдарды, әсіресе ЭВМ, компьютерлерді, бағдарламалап оқыту машиналарын  қолдану. Осылардың бәрі оқу  еңбегінің өнімділігін арттырады, уақытты үнемдеуге мүмкіндік береді, оқыту процесін басқаруды жеңілдетеді.

6. Оқушылардың білімді  терең ұғуын, сонымен бірге  сабақта олардың зейінін, есін, байқағыштығын, әуестілігін, елігушілігін  үнемі бақылап есепке алу.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       

7. Сабақты ұйымдастыруды  ширақ, дер кезіндс бастап, сабақ  уақытын тиімді, нәтижелі пайдалану.

Сонымен, негізгі талаптарды кешенді түрде жүзеге асыру- оқыту  процесін жақсы өткізудің, сабақтың сапасын арттырудың қажетті шарттарының бірі.

Осы талаптардың негізінде  қарастырсақ. САБАҚ—бұл бір-бірімен  өзара байланысқан тұтас жүйе, мақсат, оқу материалын ашу деңгейі, қолданылатын әдістер, сабақтың құрылымы, оқытудың нәтижелері т. б.

Сабақ құрылымындағы  басты элементтердің бірі — жалпы дидактикалық мақсат. Оны үшке бөлуге болады:

а)  білім (білім, іскерлік, дағды) жүйесін қалыптастыру;

ә) даму—оқушылардың өз бетімен танымын ынталандыру, олардың  дидактикалық ойлауын, шығармашылық қабілетін  дамыту;

б)  тәрбие — ғылыми дүниетанымын, құнды құлықтық қасиеттерін, өмірге орайлық көзқарасын қалыптастыру.

Сомымен сабақ оқушыларды білім жүйесімен қаруландырып қоймайды, ол тәрбиелеуші міндеттерінде атқарады.

Оқытуды сабақта ұйымдастырудың әр түрлі формаларына ұжымдық, топтық, жұп және дербес формалары жатады.

Барлық мұғалімдердің  барынта күшті, қабілетті барлығын жұмысқа тарта және қызықтыра  білетін педагогикалық кұралы —  балалар ұжымы.Ол балаларды зорламайды, мәжбүр етпейді, оларды атап айтқанда, оқу іс-әрекетіне қатыстырады. Сондықтан, сабақ мұғалім мен балалардың ұжымдық енбегі. Оқытудың ұжымдық мәні әрбір баланы оқытады, тәрбиелейді, ал әрбір бала жолдастарымен бірге оқыту, тәрбие ісіне мұғалімнің тікелей басшылығымен белсене қатысады. Әрбір бала сабақта кезек бойынша әр баламен жұмыс істей отырып, кейде үйретуші, кейде үйренуші болып барлық балаларды, ал олар әрбір баланы оқытады және тәрбиелейді.

Оқудың ұжымдық формасы  динамикалық (қозғалғыш) жұп немесе ауыспалы жұп түрінде өтеді. Бұл  жерде оқушылар бір-бірінен әншейін  жұптасып қана қоймайды, әрбір бала кезек бойынша әр баламен кездесіп жұмыс істейді. Демек, барлығы жұптасып жұмыс істейді, бірақ жұптардың құрамы үнемі өзгеріп отырады.

Бұл жағдай сабақ кезінде  қалай іске асырылады?

Әрбір минут сайын  балалардың  ішінен  біреуі  тез  жан-жаққа қарап бір оқушыны табады, сергімен жұмысты аяқтаған немесе бітіре бастаған оқушы қолын көтеріп, оған белгі береді. Осыдан кейін екеуі бірігіп, жұмысты  жалғастырады.  Бұл жөнінде жаңашыл мұғалім В. Ф. Шаталовтың тізбек және десант әдістерін тиімді қолдануға болады.

Оқытуды ұйымдастырудың топтық формасы сабақта қолданылады, бірнеше топқа бөлінеді. Әрбір  топта 4-5 оқушы болады. Оқушылар белгілі  оқу тапсырмаларын орындайды. Мысалы:

а) талдауды және материалды салыстыруды қажет ететін тапсырмалар; ә) жаттығуларды қажет ететін тапсырмалар;

б) теориялық материал негізінде есептер шығару.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                           

Барлық тапсырмалардың сұрақтарына барынша жауап үшін оқушылардың бірлесіп жұмыс істеуі қажет. Осыдан кейін әрбір оқушы топтық тапсырманың бөлігін өз бетімен орындайды. Әрбір топтың жұмыс қортындысы ұжымдық түрде талқыланады. Жұмыстың нәтижесін жолдастарының ұсынысы  бойынша     әрбір оқушы баяндайды. Мұғалім жеке  жетістіктерді бағалайды және топтың әрбір мүшесінің бағасын жинақтайды.

Сабақта жұмыстың мұндай формасы  оқушылардың өзара әрекеттесу тәсілдеріне себепші болады. Мысалы, олар топтық     айтыс,  ынтымақтастық,  өзара жәрдем,  өзара түсінісу,  оқушылардың тұйық мінезділігін, тұйық оңашалануын, бөлектенуін      болдырмау.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               

Оқытуды ұйымдастырудың дербес формасы бойынша әрбір оқушы тапсырма алады, оны өз бетімен орындайды. Тапсырманың түрлері: тіл сабағында жаттығулар, математика, физика, химия сабақтарында есептер шығару, оқу кабииеттерінде тәжірибе жасау, оқу-тәрбие учаскесінде жеке оқу тапсырмаларын орындау, үйірмелер сабақтарында дербес жұмыстарды, саяхат жеке  тапсырмаларды, үйге берген  оқу  тапсырмаларын орындау т. б. Оқытудың дербес формасын  ұйымдастырудың өте  құнды түрі бағдарламалап және компьютерлі оқыту.

Жоғары сыныпта әрбір  оқушыға дербес оқып зерттеуге тапсырмалар беруге болады. Бұл өз бетімен іздену жұмысының өте болымды формасы. Әрбір оқушы тақырып бойынша әдебиеттерді, материалдарды, құралдарды пайдаланып, тапсырманы жоспарға сәйкес орындайды. Олардың негізінде  оқушы  семинарларда сөйлеп, өзінің пікірін айтады.

Оқушылардың өз бетімен  орындайтын   дербес жұмысы білімді  терең және берік игеруге ғана мүмкіндік  туғызбайды, ол жеке адамның  құнды қасиеттерін — өзін-өзі  билеушілікті, ұйымшылдықты, өзініц түпкі  ойына жету мақсаттылығын қалыптастырады.

 Сонымен, оқыту формаларын таңдап алу, біріншіден, оқу, тәрбие жұмысының міндеттеріне, екіншіден, оқу материалының көлемі мен күрделілігіне, үшіншіден, ұжымдағы оқушылардың оқу мүмкіншілігіне байланысты.

Оқыту процесіндегі ең басты  тұлға — бала. Егер мұғалім әрбір балаға сабақта дербес назар ауларып, дер кезінде көмектессе, зер салса, онда әрбір оқушы өзін мұғаліммен теңмін деп сезінеді, оның, адамгершілік көмегін шын ниетпен қабылдайды. Осындай ынтымақтастық педагогикасы жағдайында барлық балалар жұмыс істен білуді, ойлауды сүйеді, қуаныш етеді.

4. Оқытуды ұйымдастырудың  басқа формалары.

Мектепте сабақтан басқа  оқытуды ұйымдастырудың бірнеше  формалары бар: оқу саяхаты, семинар  сабақтары, практикумдар, факультативтер, консультациялар, үй оқу жұмысы т. б.

Саяхат пәндер бойынша  жоспарланып, мектептің жалпы іс жоспарларына кіреді. Саяхатты ұйымдастыру  үшін түрлі объектілер пайдаланылады. Оларға музей, көрме, табиғат, өндіріс  жатады.

Оқу саяхаты оқытудың дидактикалық және политехникалық принциптерін іске асырады, оқушылардың техникалық ой-өрісін кеңейтеді, өсімдіктер дүниесін, тірі организмдерді зерттеуге мүмкімдік туғызады, танымдық ынтасын дамытады. Оқу саяхатының түрлері:

а) кіріспе саяхат —  жаңа тақырыпты (оқу материалдарын) түсіндіру алдында оқушылардың қажетті білімді жинастыруы;

ә) кезектегі саяхат —  ұзақ мерзімде оқушылардың үлкен  тақырыппен жұмыс істеуі, кейбір мәселелерді  иллюстрациялау;