Міндеттеме ұғымы

Айып төлеудің есептеу әдісіне  орай үш түрі болады: айып төлеу, айыппұл, және қсім.

Айыппұл – тек қана ақша сомасында  немесе соманың белгілі бір  мөлшерінде орындалмаған міндеттемеге қолданылады. Шартты айып төлеу – әржақтың олар қандай бұзушылыққа, қандай мөлшерде қолданылатынын өзднрі анықтайды.Міндеттемелер заң талаптарына, міндеттеме шарттарына, іскерлік айналым әдет-ғұрпына және өзге де қойылатыи талаптарға сөйкес орындалуы тиіс.

Тиісті негізде орындалуға қойылатын  талаптар әр түрлі болуы мүмкін, атап айтсақ, орындау тиісті мерзімде, тиісті орында, тиісті әдіспен жүзеге асырылуы тиіс. Міндеттемені орындау  шарттары тек тараптардың келісімі бойынша иемесе заңда бекітілген негіздер бойынша өзгертілуі тиіс.

Міндеттемені орындау мерзімі  көп жағдайда шарттың талаптарымен, яғни, тараптардың келісімі бойынша  анықталады. Бірақ кей кездерде тараптардың  шарт морзімін ескермейтін жағдайлар  да кездесіп жатады. Мұндай жағдайда Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде бекітілген Ережелер қолданылады. Сондай-ақ заңда міндеттемені ақылға қонымды мерзім ішінде орындамаған немесе міндеттеменің орындалу мерзімі талап ету сәтімен анықталған жағдайда борышқор міндеттемені несие берушінің талап еткен күнінен бастап жеті күн мерзім ішінде орындауға тиіс.

Күнделікті өмірде өр түрлі жағдайларға  байланысты міндеттемелерді дер  кезінде орындау қиындык тудырып  жатады. Сондықтан да осындай жағдайлар  болып қалғанда міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ететін әдістер болады. Оларға заңдар мен шарттарда көзделген айып төлеу, борышқордың мүлкін алып қалу, аманат, кепілдік, кепілақы, кепіл, т.б. жататындағы көрсетілген. Бұл өдістердің басты мақсаты — борышқордың өзінің міндеттемесін тиісті дөрежеде орындауына түрткі болу.

Айып төлеу (айыппүл, өсім) — міндеттеменің  орындалмағаны немесе тиісінше орындалмағаны  үшін көп жағдайда міндеттемені орындау  мерзімін өткізіп алған жағдайда борышқордың несие берушіге заңмен немесе шартпен белгіленген ақша сомасын төлеу.

Өсім — міндеттеменің орындалу мерзімін өткізіп алған жағдайда қолданылатын пайыздық қатынаспен анықталатын  шара (көп жағдайда өткізіп алынған  бір күн үшін белгіленеді). Өсім ұзақ мерзімді айып төлеу болып есептеледі, оны есептеу төленген сомадан  алынып тасталады.

Айыппүлдың өсімнен ерекшелігі айыппүл заңда немесе шартта көрсетілген  сомада алынады.

Тәжірибеде көп жағдайда кез  келген айып төлеуде «айыппұл санкциясы» термині қолданылады.

Айып төлеу заңды айып төлеу  және шартты айып төлеу дпген түрлерге бөлінеді. Заңды айып төлеу — міндеттемені орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған жағдайда заңмен немесе басқа да қүқықтық нормалар актісімен белгіленеді. Несие беруші тараптардың келісімінде айып төлеу міндеті көзделген-көзделмегеніне қарамастан, заңдарда белгіленген айып төлеуді талап етуге құқығы бар. Заңдарда тыйым салынбаса, тараптардың келісімімен заңды айып төлеу мөлшерін көбейтуге болады. Ал шартты айып төлеу міндеттемені орындамаған немесе тиісті дәрежеде орындамаған жағдайда төленетін сома тараптардың келісімімен белгіленеді.

Несие берушінің шеккен залалдарына  байланысты айып төлеудің есептік, айыппулдық, ерекіие баламалық деген түрлерін ажыратуға болады. Есептік айыппүл  — келтірілген залалды өндіріп  алудың ішіне кіргізіледі. Айыппұлдықта — айыппұл да, залал да өндіріледі, ал тек айыпты өндірумен шектелетін айып төлеудің түрі ерекше айып төлеуге жатады. Не айыпты, не залалды өндіріп алу баламалы айып төлеу көрсетеді.

Кепілақы — бір тараптың екінші тарапқа міндеттемені орыидауды  қамтамасыз ету үшін белгілі бір ақша сомасын оның еімішотына беруі.

Кепілақының көптеген қызметі бар: төлемнің бір бөлігі, шартты жасаудың дәлелі, міндеттемені орындауды қамтамасыз етеді. Кепілақыны борышқор төлейді.

Егер Міндеттемені орындамағаны үшін кепілақы берген таран жауапты болса, онда кепілақты екінші тарапта қалады, ал егер кепілақты алған тарап кінөлі болса, онда ол екінші таранқа екі еселенген мөлшерде қайтаруы тиіс.

Кепілдік — негізі міндеттеме бойынша  борышқор болып табылмайтын тұлға  мен міндеттемені қамтамасыз ететін несие беруші арасындағы тағайындалған құқықтық қатынас.

Кепіл болушылық. Кепіл болушылық  бойынша кепіл болушы басқа жактың (борышқордың) несие берушісі алдында  сол жактың міндеттемесін толық  немесе борышқормен ортақтасып ішінара  орындауы үшін жауап беруге міндеттенеді. Кепіл мен кепіл болушыльщтың бүзылмайтын жазбаша түрі болады. Егер жазбаша шарт болмаса шарт жарамсыз болып есептеледі.

Кепіл — бұл несие берушінің  борышқор өз міндетін орындамаған жағдайда кепілге алынған мүліктің құнын  төлеуге мүмкіндік алатын міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету өдісі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Міндеттемені жағымды мазмұндағы және жағымсыз мазмұндағы деп бөлгендегі мақсат борышқор мен несие берушінің  әрекет сипатын айқындайтүсу. Бұл  орайда борышқорға белгілі бір әрекетті жасау жүктеледі, ал несие берушіге сол әрекетті орындауды талап ету құқығы беріледі. Мұның өзі жағымды мазмұндағы міндеттеме деп аталады. Мұндай міндеттеме жиі кездеседі, мәселен, саяжай тұрғызуды айтуға болады.

Жағымсыз мазмұндағы міндеттеме деп борышқордың белгілі бір әрекет жасаудан бас тарта тұруын, несие берушінің бас тартуды мәжбүр ету құқығын айтамыз. Мысалы, автор өз шығармасын жасалған шарт мерзімі бітпейінше басқа баспаға ұсынбауы тиіс.

Міндеттеме біржақты және әзара  ортақ та болады, Біржақты міндеттеме дегеніміз міндеттемеге қатысушының біріне тек қана құқық беріледі де, екіншісіне тек қана міндет бөлінеді. Ал екі жақты міндеттеме деп әржақтың әркайсының Мщцеті де, құқығы да болуын айтамыз. Оған сатып алу-сату Міндегтемесін мысалға келтірген дұрыс. Бұл міндеттемеде са-тьіп алушының да, сатушының да бірқатар құқыктары мен міндеттері ескеріледі. Мұндай жағдайда Азаматтык кодекстің 269-бабының 3-тармағына сәйкес тараптардың әрқайсысы басқа тараптың пайдасына міндет алса, бұл оның пайдасына жЛ сауға мівдетті басқа тараптың борышкоры және сонымен біргеі оған талап қоюға құкығы бар оның несие берушісі болып есептеледі.

Міндеттемеде әдетте несие беруші борышқордан белгілі бір әрекетті атқаруды талап етеді. Мысалы, мынадай  затты қайта-і ру, мынадай акшаны беру жәнет.б. Бірак та мазмұны талап ету құқығы болып табылатын міндеттеме де кездеседі, оған тиісті міндеттемеге сәйкес бір немесе бірнеше әрекет таңдалынады. Бұл әрекеттердің бірін аяқтау міндеттемені атқаруды білдіреді. Мұндай міндеттеме балама деп аталады (АК-тің 285-бабы).

Міндеттемелердің бір тобын  жеке сипаттағы міндеттемелер қурайды. Оған борышқор мен несие берушінің  жеке басына катысты міндеттемелер  жатады (мысалы, мүсіншінің міндетемесі  тапсырыс шартынан келіп шығады). Мұндай міндеттемеде борышқордың немесе несие берушінің қайтыс болуымер байланысты тоқтатылады (АК-тің 376-бабы).

Міндеттемелердің туындауына орай оларды шартты, шартан тыс деп те, сондай-ақ, біржакты еркін құжат  міндеттемесі деп те бөледі. Міндеттемелердін шартты тобы өте коп кездеседі (сату — сатып алу, тасымалдау, сақтандыру және т.б.). Шарттан тыс міндеттеме әр жақтың келісімі бойынша пайда бош маңды, керісінше азаматтың жеке басына немесе азаматтықі құқыктың кез келген субъектісінің мүлкіне жасалған зиян нәтижесінде кездеседі. Сондай-ақ, негізсіз баю салдарынана туындайтын міндеттемелер, яғни басқаның мүлкін не жинағаня дарын заңсыз немесе мәмілемен белгіленген негіздерсіз иелену жағдайыңда да көрінеді.

Кейбір міндеттемелер бір-бірімен  тығыз байланыста болады, мән-мағыналарына орай негізгі және қосымша боли бөлінеді. Мысалға, жолаушы және теңдеме жүк тасымалдаш шарты осының бір кәрінісі дер едік. Біржақты мәмілелер мәміле жасаған адамға міндеттер жүктейді. Ол басқа адамдарға заң қүжаттарында белгіленген не сол адамдармен келісім болға реттерде ғана міндеттер жүктей алады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Нормативтік құқықтық актілер 

 

2. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995ж. (өзгертулер мен

 

3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Жалпы, Ерекше бөлім.

 

4.  Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы Алматы «Жеті жарғы» 2001ж.

 

5. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқық. 2005 ж.

 

6. С.А Ынтымақов Азаматтық құқық – практикум 2006 ж.