Мемлекеттік сатып ал- және оның негізгі мәселелері Қазақстан республикасының заңнамасында

Біржақты іс-әрекеттерден туындайтын міндеттемелердің ішіндегі ең кең тарағаң конкурстық міндеттемелер және оның таралу аясы соңғы жылдары күрт өсуде. Конкурстық міндеттемелерге және кодекстің ерекше бөліміндегі 46 тарау толығымен арналған. Аталған баптардың нормаларымен сыйақы беруге көпшілік алдында уәле беруден туындайдын конкурстық міндеттемелер және саудаластық негізінде туындайтын міндеттемелер реттеледі.

Мемлекеттік сатып алуды  ұйымдастыру және өткізу рәсімі –  әлеуетті өнім берушімен мемлекеттік  сатып алу туралы шарт жасасу мақсатында мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушы, тиісті комиссия осы Заңға сәйкес жүзеге асыратын өзара байланысты, дәйекті іс-шаралар кешені.

Мемлекеттік сатып алуды  ұйымдастырушы – мемлекеттік  сатып алуды ұйымдастыруды және жүргізуді жүзеге асыратын заңды  тұлға не өзін құрған заңды тұлғаның атынан әрекет ететін құрылымдық бөлімше.

Жалпы конкурстық міндеттеменің  түсінігі ҚР азаматтық кодексінің 910-бабы 2-тармағында көсрсетілген. Конкурстық міндеттемеде оның бастамшысы конкурстың өзі айқындаған нысанасы мен бастапқы шарттарының негізінде тұлғлардың белгісіз немесе белгілі бір адамдар тобына оған қатысуға ұсыныс жасайды және онымен конкурстық міндеттемелдің мазмұнына сәйкес шарт жасасуға міндеттенеді.

Мемлекеттік сатып алу жөніндегі уәкілетті орган (бұдан әрі – уәкілетті орган) – мемлекеттік сатып алу жүйесін реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік орган.

Мемлекеттік сатып алу  жүйесі – мемлекеттік сатып алу жүйесі субъектілерінің және олардың мемлекеттік сатып алу саласындағы қызметті жүзеге асыру процесінде біртұтастық және өзара байланыс арқылы айқындалатын қатынастарының жиынтығы[1].

Мемлекеттік сатып алу  жүйесінің субъектілері – мемлекеттік сатып алу саласындағы қызметті жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар.

Конкурстық міндеттеменің  ерекшеліктері:

• Сатып алу-сатудан мердігерлікке дейін, азаматтық құқықтық міндеттемелінің көбінен айырмашылығы, конкурстық міндеттемелер шарттан емес, біржақты іс-әрекеттерден пайда болады;
• Конкурстық міндетемелер басқа да шарттан тыс міндеттемелерден, зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелерден өзгешеленеді.Біріншіден, зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер құқыққа қайшы әрекеттерге жататын заңды фактілерден туындаса, конкурстық міндеттемелер келісімдерден туындайды, яғни құқықты әрекеттерден. Екіншіден, зиян келтіру зиян келтірушнің зиянның орнын толтыру міндеттелегіне әкеледі, ал екінше жақ осыны талап етіге құқылы.

Мемлекеттік сатып алу туралы шарт – осы Заңға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес, тапсырыс беруші мен өнім берушінің арасында тапсырыс берушінің жұмыс істеуін, сондай-ақ мемлекеттік функцияларды не жарғылық қызметін орындауын қамтамасыз ету үшін тауарды беру, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету туралы жасалған азаматтық-құқықтық шарт.

Кеден одағының және (немесе) Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес жеткілікті өңдеу критерийлеріне сәйкес Қазақстан Республикасында жеткілікті өңделген тауарларды өндіретін әлеуетті өнім берушілер (бұдан әрі – отандық тауар өндірушілер) – жеке және (немесе) заңды тұлғалар;

Заңнамамен конкурстың екі түрі бар:

1.   Ашық конкурс. Конкурс бастамашысының  конкурсқа қатысуға шақырған ұсынысы, баспасөзде және өзге де бұқаралық ақпарат құралдарында барлық тілек білдірушелрге хабарлау жолымен ашық конкурс көрініс табады.
2.   Жабық конкурс. Конкурсқа қатысуға шақырған ұсыныс конкурс бастамашысының таңдауы бойынша тұлғалардың белгілі бір тобына жолдағанда көрініс табады. Мұндағы ашық немесе жабық конкурс өткізу сұрағы конкурс бастамашысымен анықталады, тек заңнамамен белгіленген конкурс түрлерінен басқаларға.

Конкурсқа қатысуға үміткерлер арасында, қатысушылардың біліктілігін анықтау  мақсатында, алдын ала тіркеу жұмысын жүргізу тек ашық конкурстарда ғана жол беріледі.

       Конкурстық міндеттемелердің түрлері. Қандай да бір конкурстың негізінде, конкурстық міндеттемелдің өзі пайда ьолып, дамиды. Конкурстық міндеттемелер өз алдында тағы түрлерге бөлінеді. Азаматтық кодекс конкурстық міндеттемелердің екі түрін ажыратады:

1. Сыйақыға жария уәде беруден туындайтын міндеттемелер;
2. Тендер,аукцион және басқа да заңнамамен белгіленген сауда нысаны негізінде пайда болатын міндеттемелер.

        Конкурстық міндеттемелдің субъектілері.  Конкурстық міндеттемелердің субъектілері болып, басқа міндеттемеледегідей, тараптар танылады. Тараптар ретінде заң конкурс бастамшысымен конкурс жеңімпазын белгілейді.

       Конкурс бастамашысы  – өзінің мүддесінде, қызығушылғында  конкурс өткізілген тұлға. Конкурс бастамашысы:

1. Конкурстың пәні мен шарттарын анықтайды;
2. Конкурсты жариялайды;
3. Конкурс жеңімпазын анықтайды. Әдетте конкурс бастамашысы коммися құрады.
4. Жеңімпазға сыйақы төлейді немесе онымен шарт жасалады.

Конкурстық құжаттамада тауар  таңбаларына, қызмет көрсету белгiлерiне, фирмалық атауларына, патенттерге, пайдалы модельдерге, өндiрiстiк үлгiлерге, тауардың шығарылған жерiнiң атауына және өндiрушiнiң атауына, сондай-ақ сатып алынатын тауардың, жұмыстың, көрсетiлетiн қызметтiң жекелеген әлеуеттi өнiм берушiге тиесiлiлiгiн айқындайтын өзге де сипаттамаларға сiлтемелердiң болуына[2]:

1) негiзгi (белгiленген) жабдықтарды  қосымша жинақтау, жаңғырту және  қосымша жарақтау үшiн; 

2) тауарды лизингке беру жөнiнде  қызметтер көрсетушiнi айқындау  және лизинг нысанасын толық сипаттау қажеттiгiнiң туындауы үшiн мемлекеттiк сатып алуды жүзеге асыру жағдайларын қоспағанда, жол берiлмейдi. 
      4. Неғұрлым сапалы тауарды, жұмысты, көрсетiлетiн қызметтi ұсынатын конкурсқа қатысушыны айқындау және отандық кәсiпкерлердi қолдау үшiн мемлекеттiк сатып алуды ұйымдастырушы конкурстық құжаттамада конкурсқа қатысушылардың конкурстық баға ұсынысына әсер ететiн мынадай критерийлердi: 
      1) әлеуеттi өнiм берушiде:  өткiзiлетiн мемлекеттiк сатып алудың нысанасы болып табылатын тауарлар, жұмыстар, көрсетiлетiн қызметтер нарығында жұмыс тәжiрибесiнiң өткiзiлетiн мемлекеттiк сатып алудың нысанасы болып табылатын тауарлар, жұмыстар, көрсетiлетiн қызметтер нарығында кәсiби бiлiктiлiк деңгейi мен жұмыс тәжiрибесi бар мамандардың  Қазақстан Республикасының техникалық реттеу туралы заңнамасына сәйкес отандық тауар өндiрушiлер үшiн ұсынылатын тауарларды ерiктi түрде сертификаттауды растайтын құжаттың мемлекеттiк стандарт талаптарына сәйкес сапаның сертификатталған менеджмент жүйесiнiң (сертификатталған жүйелерiнiң) болуын; 
      2) тауарлардың, жұмыстардың, көрсетiлетiн қызметтердiң функционалдық, техникалық, сапалық сипаттамаларын және (немесе) пайдалану шығыстарын, сатып алынатын тауарларға техникалық қызмет көрсетудi және оларды жөндеудi; 
     3) Конкурстық құжаттамада осы Заңда белгiленген жағдайларда жариялануға тиiстi ақпаратты орналастыру жоспарланып отырған интернет-ресурстың электрондық мекенжайы (бұдан әрi - тапсырыс берушiнiң интернет-ресурсы ) көрсетiлуге тиiс. Тапсырыс берушiнiң  интернет-ресурсы тұрақты жұмыс iстеуге және Қазақстан Республикасының резидентi болып табылатын тұлғаға тиесiлi болуға тиiс.

Қазақстан Республикасының сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметi саласындағы заңнамасында көзделген жағдайларда және тәртiппен конкурстық құжаттама сараптама жасауға жатады.

Конкурстық құжаттаманы тапсырыс берушiнiң бiрiншi басшысы не жауапты  хатшысы немесе Қазақстан Республикасының  Президентi айқындайтын жауапты  хатшы өкiлеттiгiн жүзеге асыратын өзге де лауазымды тұлға не оның мiндетiн атқаратын тұлға бекiтедi[3].

Мемлекеттiк сатып алудың бiрыңғай ұйымдастырушысы әзiрлеген конкурстық құжаттаманы тапсырыс берушiлердiң  бiрiншi басшылары не жауапты хатшылар немесе Қазақстан Республикасының  Президентi айқындайтын жауапты хатшының өкiлеттiгiн жүзеге асыратын өзге де лауазымды тұлғалар не оның мiндетiн атқаратын тұлғалар бекiтедi.  
      Осы Заңның 7-бабы 2-тармағының екiншi бөлiгiнде, 4-тармағында, 5-тармағының 4) және 5) тармақшаларында көзделген жағдайларда, конкурстық құжаттаманы мемлекеттiк сатып алудың ұйымдастырушысы не бiрыңғай ұйымдастырушы болатын тапсырыс берушiнiң бiрiншi басшысы не жауапты хатшы немесе Қазақстан Республикасының Президентi айқындайтын жауапты хатшының өкiлеттiгiн жүзеге асыратын өзге де лауазымды тұлға, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң бiрiншi басшысы не жауапты хатшы немесе Қазақстан Республикасының Президентi айқындайтын жауапты хатшының өкiлеттiгiн жүзеге асыратын өзге де лауазымды тұлғасы не олардың мiндеттерiн атқаратын тұлғалар бекiтедi.

Конкурстық құжаттамаға өзгерiстер және (немесе) толықтырулар енгiзу осы  Заңның 20-бабының 2-тармағына сәйкес жүзеге асырылады.[23]

1.2 Мемлекеттік сатып алу туралы шартының пәні, оны өзгерту мен бұзу тәртібі

Қазақстан Республиксының ” Мемлекеттік сатып алу туралы” заңында мемлекеттік сатып алу шарты шарт Мемлекеттік сатып алу туралы заңға сондай ақ Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес, тапсырыс беруші мен өнімм берішінің арасында тапсырыс берушінің жұмыс істеуін, сондай ақ мемлекеттік функцияларды не жарылық қызметін орындауын қамтамасыз ету үшін тауарды беру, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету туралы жасалған азаматтық құқықтық шарт деп көрсетілген.

Құқықтану әдебиеттерінде қатысушысы мемлекет болатын шарттардың құықтық табиғатын анықтауға бағытталған сұрақ бірнеше рет көтерілген. Мұнда үш негізгі көзқарасты бөліп көрсетуге болады.

• Бірінші, бұл шарттар – әкімшілік шарттар болып табылады. Себебі, бір жағы болып уәуілетті мемлекеттік орган танылады, мұндай шарттың мақсаты – жария құқықты және дау жағдайында әкімшілік құқықтық соттылық бойынша қарастырылады.
• Екіншісі, бұл шарттар өзінде әкімшілік құқықтық және азаматтық құқықтық элементтерді жинайды дейді, яғни кешенді құқықтық акт ретінде қарастырылады.
• Үшінші, оны  М.К. Сулейменов анықтайды, біріншіден, жеке құқықтық аяда жасалған барлық азаматтық құықтық шарттар, азаматтық құқықтық шарттар болып табылады.

Мемлекеттік сатып алу шартын бұзу тәртібі “Мемлекеттік сатып алу заңының” 7-ші тарауы арналған.Ол келесідей тәртіппен жүзеге асырылады:

• Тапсырыс берушi мемлекеттiк сатып алу қорытындылары туралы хаттамаға қол қойылған күннен бастап бес жұмыс күнi iшiнде мемлекеттiк сатып алуды жүзеге асыру ережелерiнде айқындалған үлгiлiк шарттарға сәйкес жасалған мемлекеттiк сатып алу туралы шарттың жобасына қол қояды және оны әлеуеттi өнiм берушiге жiбередi. 
• Конкурс тәсiлiмен мемлекеттiк сатып алу қорытындылары шығарылған жағдайда, тапсырыс берушi конкурс жеңiмпазына қорытындылар туралы хаттаманың бiр данасын және конкурстық құжаттамаға сәйкес жасалған мемлекеттiк сатып алу туралы шарттың жобасын жiбередi.
• Қазақстан Республикасының резидентi емеспен мемлекеттiк сатып алу туралы шарт жасасқан жағдайларда мемлекеттiк сатып алу туралы шартты Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарын ескере отырып, ол ұсынған нысанда ресiмдеуге жол берiледi.[22]
• Осы Заңның 31-бабының 11-тармағында көзделген мемлекеттiк сатып алу туралы шарт жасасу мерзiмiн қоспағанда, мемлекеттiк сатып алу туралы шарт жасасу мерзiмi мемлекеттiк сатып алу туралы шарттың жобасын әлеуеттi өнiм берушiге жiберген күннен бастап, күнтiзбелiк отыз күннен аспауға тиiс.
• Мемлекеттiк сатып алуды жүзеге асырудың ережелерiнде көзделген жағдайларда өнiм берушi мемлекеттiк сатып алу туралы шарт жасасқан күннен бастап он жұмыс күнi iшiнде мемлекеттiк сатып алу туралы шарттың орындалуын қамтамасыз етудi енгiзуге мiндеттi.  
  Тапсырыс берушi мемлекеттiк сатып алу туралы шарттың орындалуын қамтамасыз етудi мемлекеттiк сатып алу туралы онымен жасалған шарт бойынша өз мiндеттемелерiн уақтылы, толық және тиiсiнше орындауға кепiлдiк ретiнде енгiзедi. 

Өнiм берушi мемлекеттiк сатып  алу туралы шарттың орындалуын қамтамасыз етудiң мынадай түрлерiнiң бiрiн:

1) тапсырыс берушiнiң банктiк  шотына не мемлекеттiк органдар  және мемлекеттiк мекемелер болып табылатын тапсырыс берушiлер үшiн Қазақстан Республикасыныңбюджеттiк заңнамасында көзделген шотқа енгiзiлетiн кепiлдiк ақшалай жарнаны; 

2) банктiк кепiлдiктi таңдауға құқылы[4].

 Өнiм берушiнiң шарт бойынша  мiндеттемелер толық орындалғанға дейiн үшiншi тұлғалардың енгiзiлген кепiлдiк ақша жарнасына тұтастай не бiр бөлiгiнде талап қою құқығының туындауына әкеп соғатын iс-қимыл жасауына жол берiлмейдi. 

Мемлекеттік сатып алу туралы шартта, келесі жағдайлар орын алғанда, оны  кез келген бұзу туралы талап қамтылуға тиіс:

1. Мемлекеттік сатып алу туралы заңның 6-бабында көзделген шектеулерді бұзу.
2. Мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушысының әлеуетті өнім берушіге Мемлекеттік сатып алу туралы заңның Заңда көзделмеген көмекті көрсету фактілерінің бірі анықталған жағдайда.

1.3 Конкурстық міндеттеменің даму тарихы

КазССР дәуірінен бастап азаматтық құқықтық реттелеуін зерттеулер көрсетілген. 1963 жылғы ҚазССР Азаматтық кодексінің  39 тарауында, конкурс мемлекеттік,кооперативтік немесе қоғамдық мекемемен белгіленген, ең үздік орындаған үшін арнайы беру туралы жария уәде етуде туындайтын қатынастарды реттейтін азаматтық құқықтың институты деп жазылған.

Конкурстық міндеттемелер негізгі қазақстандық азаматтық құқық үшін жаңа институт емес екенін ескеру керек. Сыйақыға жария уәде беруден туындайтын міндеттемелер ҚазССР Азаматтық кодексінің 42 – тарауымен де реттелген. Алайда, бұл институт нормалары үлкен өзгерістерге ұшыраған. Сонымен қатар, мүлдем жаңа конкурстық міндеттемлер түрлері пайда болған: тендер, аукцион және басқа да заңнамамен белгіленген сауда нысаны негізінен пайда болатын міндеттемелер. Жаңа Қазақстанда біл міндеттмелік қатынастарды реттеудің Ресей Федерациясымен қатар басқа шетел мемлекеттерден де айырмашылығы бар.

Кеңес уақытында цивилисттермен конкурстық міндеттмелерге өте көп көңіл бөлінген жоқ. Қазір де, Қазақстанда конкурстық міндеттемелерге қатысты нақты ғылыми доктрина қалыптасқан жоқ, оның аяқталуы әлі алда. Осы қалыптасқан жағдайлардың барлығы, бір жағынан қиындатса, екінші жағынан конкурстық  міндеттемелдің ерекшілігін, табиғатын дұрыс түсінудің маңыздылығын көтеруде.

Конкурстық мәмілелер – белгілі бір қоғамдық қатынастардың ынталандыру табиғатын жанжақты және толық қаматамсыз ететін қолайлы заңды құрал. Сонымен қатар, конкурста жеңімпаздардың сыйақы алу фактісі, соңғыларының жұмыстарын қолданған үшін авторлық сыйақы алудан босатпайтын айта кету жөн.(РСФСР АК 479 бабы)

Ұтылып қалған қатысушылар да еңбектері бос кетпегеніне сенімді болған, солай РСФСР АК 443 бабында жалпы ереже ретінде осындай жұмыстар қайтарылуы көзделген. Өз қатарына бағалау шешімін қабылдауға байланысты бір жақты мәміле жасаушыға бір жақты тәртіпке өзіне керекті жұмыстарды іріктеу құқығын береді.

Айтылғаннын барлығы Кеңес құқығында конкурстың жалпы түсінігін қорытындылай тұжырымдауға мүмкіндік береді. Конкурс оны жасаушы мен ізденушілер жүзеге асыратын  әдеттерді бүгін қамтитын комплекс, ол социалисттік жарыс негізінде конкурстық біржақты мәмілелер арқылы жүзеге асырылып, осының арқасында жеңімпаз болған ізденушілер шартты сыйақы алуға құқыққа ие болып, ал жасаушы сыйақы берілген жұмысты конкурс шарттарына сәйкес қолдануға құқықты иеленетін Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алу туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің нормаларынан, осы Заңнан және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады.

Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Заңда көзделгеннен өзгеше ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады.

Мемлекеттік сатып алуды құқықтық реттеу принциптері

Қазақстан Республикасының  мемлекеттік сатып алу туралы заңнамасы:

1) мемлекеттік сатып алу үшін  пайдаланылатын ақшаны оңтайлы  және тиімді жұмсау;

3) әлеуетті өнім берушілер арасындағы  адал бәсекелестік;

4) мемлекеттік сатып алу процесінің  жариялылығы мен ашықтығы;

5) отандық кәсіпкерлерді қолдау  принциптеріне негізделеді.

Заңның өнім берушіні таңдауды және онымен мемлекеттік сатып алу туралы шарт жасасуды регламенттейтін нормаларын қолданбай жүзеге асырылатын мемлекеттік сатып алу[1]

1. Осы Заңның өнім берушіні таңдауды және онымен мемлекеттік сатып алу туралы шарт жасасуды регламенттейтін нормалары қолданылмай мемлекеттік сатып алу мынадай жағдайларда жүзеге асырылады:

1) егер мемлекеттік сатып алудың жылдық жоспарында көзделген жалпы жылдық сома тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептік көрсеткіштің екі мың еселенген мөлшерінен аспайтын болса, тауарларды, жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді сатып алу;

2) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген бағалар, тарифтер, алымдар және төлемдер бойынша тауарларды, жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді сатып алу;

3) жедел-іздестіру қызметін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тергеу іс-қимылдарын жүзеге асыруға уәкілетті органдардың оларды жүзеге асыру үшін:

жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдарға құпия түрде жәрдем көрсетуге келісім берген адамдар көрсететін қызметтерді;

қызметтік үй-жайларды, көліктік және өзге де техникалық құралдарды, мүлікті;

жасырын ұйымдар құру үшін тауарларды, жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді;

қажетті ғылыми-техникалық немесе өзге де арнайы білімі бар лауазымды адамдар мен мамандар көрсететін қызметтерді сатып алу;[13]

4) табиғат пайдалану құқығын сатып алу;

5) стратегиялық маңызы бар өнеркәсіптер үшін шикізат ресурсы болып табылатын, Қазақстан Республикасының аумағында өндірілмейтін және Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен тауарлар тізбесі бойынша шетелден сатып алынатын тауарларды сатып алу;

6) мемлекеттік кәсіпорындардың, дауыс беретін акцияларының (үлестерінің) елу және одан астам проценті мемлекетке тиесілі заңды тұлғалардың және олармен аффилиирленген заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін тізбе бойынша тауарларды кейіннен өңдеу мақсатында сатып алуы;

7) өкілдік ету шығыстарына байланысты тауарларды, көрсетілетін қызметтерді сатып алу;

8) көрмелердің, семинарлардың, конференциялардың, кеңестердің, форумдардың, симпозиумдардың, тренингтердің материалдарын сатып алу, сондай-ақ аталған іс-шараларға қатысқаны үшін ақы төлеу;

9) қағаздағы және (немесе) электрондық жеткізгіштердегі мерзімді баспасөз басылыдарын, ақпаратты шетелдік бұқаралық ақпарат құралдарында орналастыру жөніндегі көрсетілетін қызметтерді, сондай-ақ интернет-ресурстарда орналастырылған ақпараттарды ұсыну жөніндегі көрсетілетін қызметтерді, әртүрлі магниттік жеткізгіштерде басылған дыбыстандырылған кітаптады, көзі көрмейтін мүгедектерге қызмет көрсету үшін рельефтік-нүктелік шрифтімен, тифлоқұралмен басылған кітаптарды сатып алу;

ІІ бөлім.  Қазақстан Республикасында және шетелдердегі мемлекеттік сатып алу туралы шарттарын дамуы мен құқықтық реттеудің жетілдіру жолдары

2.1 Мемлекеттік сатып алуды жүзеге асырудың өзекті тәжірибедегі проблемалары мен оларды шешу жолдары.

Тәжірибеде Қазақстан Республикасында мемлекеттік сатып алуды өткізуде көптеген нормалар бұзылды, бұл мемлекеттік сатып алу саласында әлсіз және адами факторге тәуелді етеді.

Мемлекеттік сатып алу туралы айтқанда, аз дегенде, екі мемлекеттік бюджет немесе 20-25% ВВП немесе шағын не орта бизнестің жылдық айналымына тең қаражат туралы айтамыз. Осыдан, мемлекеттік сатып алу саласында жүйені тәртіпке келтіру бүгінгі өкіметтің қажетті емес, өте маңызды міндеттерінің бірі. Себебі бұл, тек мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне мәселесі ғана емес, ары қарай мемлекеттің экономикалық дамуына, бәсекеге қабілеттіліктің өсуіне әкеледі. Жаңа заңдағы өзгерістер түрлі топтар арасында туған үлкен дауларға әкеледі. Ресми статистиканың көрсетуінше ғана, мемлекеттік сатып алу саласында жасалатын шарттардың 20% бұзушылықтармен жасалған, ал кәсіпкерлердің мәліметтері бойынша бұл көрсеткіш 40-50% құрайды.[23]

Қостанай облысының мамандандырылған экономикалық сотында 2008 жылы 39 осындай арыз түссе, 2009 жылы 61, 2010 жылы 320, ал 2011 жылдың тек қана алғашқы екі айында 158 арыз түсті. [22]

Осы арыздарды келесі үш топқа бөліп қарастыруға болады:

1. Мемлекеттік сатып алу қатысушының жолақысыз деп тану туралы арыздар;
2. Мемлекеттік сатып алу шартын бұзу туралы арыздар;
3. Мемлекеттік сатып алу шарты бойынша, шартта көзделген міндеттмелердіі дұрыс орындамаған үшін айыппұл немесе айыпақы өндіріп алу мақсатындағы арыздар.

• Кейбір жағдайларды арыздар өзінің мазмұнында үстіндегі барлық тараптарды көрсететін.
• Көптеген арыздар мемлекеттік сатып алудың баға ұсыныстарын сұраты тәсілімен жүргенде түседі.
• Біріншіден, статистикалық мәліметтер бойынша сотқа түскен

арыздардың жартысына сотпен арызды қанағаттандырудан бас тартылды. Бұл біздің ойымызша, өнім берушіні жосықсыз деп тану үшін арыз берген мемлекеттік органдар үшін өте жаман көрсеткіш. Бұған себеп болатын, Заң және Ережелермен жүктелген органдардың әрекеттері.

       Конкурс және сатып алынатын тауарлардың әдейі ағылшын әріптерімен орысша жазу фактілері бар. Сонымен қатар, мемлекеттік сатып алу туралы хабарлама беріле отырып, конкурсқа дайындалу үшін конкурс құжаттамасын көрсетпеу және сұрау жасалған кезде құжаттаманы жібермеу фактілері көп кездеседі. Соңғысы мемлекеттік органдармен  “бөтендер” құжаттарын жинап үлгермеу үшін жасалатын айлалардың біріне ұқсайды.

       Сонымен қатар, Заң төмендегі бағалар әдейі қойылатын өтірік тендерлермен күресу қажет. Оларды жарияланғаннан кейін, қосымша ақы төлеу, қосымша сметалар жасау, тендердің шарттарын өзгерту сияқты әрекеттер орын ала бастайды.

      «Мемлекеттік сатып алу туралы» заңға байланысты туындаған дауларды саралаған Жоғарғы сот 2008-2011 жылдар аралығында осы санатқа қатысты істер санының қарқынды өскенін айтып отыр. Айталық, 2008 жылы республика соттарына 535 іс түсіп , олардың 57,3%-ы мемлекеттік сатып алу нәтижелерін жоққа шығаруды, 19,6%-ы қызмет көрсетушіні мемлекеттік сатып алу тараптарын дұрыс орындамайды деп тануды талап етсе, 2010 жылы мұндай талап- шағымдар 4 699 құраған. Осы істер бойынша дау тууына конкурстарды ұйымдастыруға және өткізуге байланысты заңбұзушылықтар, әлеуетті қызмет көрсетушілердің келісімшарттарды қажетті түрде орындамау немесе мүлде орындамауы себеп болып отыр. [6]

     Осы санаттағы істерді зерттеу барысында “мемлекеттік сатып алу нәтижелерін және жасалған келісімдерді заңсыз деп тану немесе тұлға конкурсқа негізсіз себептермен жіберілмейді деп тану” талаптарының жйі ұшырасқан атай кеткен жөн.

2.2 Шетел мемлекеттерінде мемлекеттік сатып алу жүйесін құқықтық реттеу проблемалары

      Жеке тұлғалар өз қажеттіліктері үшін сатып алумен салыстырғанда, мемлекеттік сатып алушылар сатып алуды салық төлеушілердің қаражатына, қоғамдық мүдде үшін өткізеді. Тиімсздік мен теріс пайдаланушылық шеңберін қысқарту мақсатында, мемлекеттік сатып алу ұйымдастырылуы барысында қатал рәсімдік талаптар қойылады. Мемлекеттік сатып алуды ұйымдастыру жүйесін ағылшын тілді мемлекеттерге “public procurement” терминін қолданылады. Сатып алу облысының атақты маманы Н.Нестерович бұл терминге келесі анықтама береді: “Прокьюремент – конкурстық сату  арқылы сатып алу компаниясы жүзеге асыру барысында, сатып алушының талаптарын максималды түрде қанағаттандыруға бағытталған, тәжірибелік тәсілдер мен әдістер жиынтығы.” [5]

1. Әлеуетті өнім беруші, егер:

1) осы әлеуетті өнім берушінің басшылары және (немесе) осы әлеуетті өнім берушінің уәкілетті өкілінің жақын туыстары, жұбайы (зайыбы) немесе жекжаттары өнім берушіні таңдау туралы шешім қабылдау құқығына ие болса не өткізілетін мемлекеттік сатып алуда тапсырыс берушінің немесе ұйымдастырушының өкілі болып табылса;

Шетел атып алу тәжірибесінің  негізгі базалық қағидалар: ашықтық(transparency) – сатып алу туралы ақпарыттық ашықтығы мен қол жетімдігі, бағыныстылық пен процедураларды сақтау ( accountability and duprocess) - мемлекеттік және қоғамдық бақылау арқылы сатып алу процедураларын қатаң орындау, ашық және тиімді бәсекелестік (fairness) – стаып алу қатысушыларының барлығына бірдей мүмкіндік қамтамасыз етуде.

Әлемдік тәжірибеде жалпы қабылданған  сатып алуды жүгізу мен тапсырыстарды  орналастыру қағидалары, бөлек мемлекеттердің заңнамаланыда реттеліп, Европалық  Одақ Директивалар, Дүниежүзілік сауда  ұйымы шеңберінде мемлекеттік сатып  алу туралы көпжақты келісім, Азия Тынықмұиттық экономикалық ынтымақтастық ұйымы документтері және сол сияқты бірқатар халықаралық құжаттарда бекітілген. Бөлек мемлекеттер заңнамалында орын тауып отырған  өзгешіліктер сол мемлекеттің экономикалық саясатының ерекшеліктерімен түсіндіріледі.

1966 жылы халықаралық сауда құқығының прогресивті унификациялануы мақсатында, БҰҰ Бас Ассамблеясының көмекші органы – Халықаралық сауда құқығы комиссиясы ашылды. Қазір мемлекеттік сатып алу туралы халықаралық тәжірибеде осы комиссияның 1994 жылы 27 сессиясында қабылданған “Тауар және қызмет сатып алу туралы” үлгілік заңына, сонымен қатар ЮНСИТРАЛ үлгілк заңын қабылдауға нусқаулыққа негізделген. Бұл заң БҰҰ мемлекеттік тапсырысты орналастырудың тиімді заманауи нарықтық моделін құру үшін дайындалған үлгі және ең бірінші ауыспалы типтегі экономикасымен Шығыс Еуропа мемлекеттері мен дамушы елдерге арналған болатын.

Маңыздылығы бойынша екінші орындаған  құжат – 1994 жылы көпжақты сауда келіссөздері өткізілген Уругвай раун нәтижесі негізінде қабылданған Үкіметтік сатып алулар туралы көпжақты келісім(agreement on government procurement). Бұл Сауда және Тарифтер туралы бас келісімнің бір құрмалас элементі болып табылады және мемлекеттермен Дүниежүзілік сауда ұйымының қатысуы шеңберінде қабылданады. Қанда да бір мемлекеттің Дүниежүзілік сауда ұйымның кіруі үшін, бұл Келісімге қол қою шарты болып танылмайды,  алайда соңғы онжылдықта Дүниежүзілік сауда ұйымының жекетші қатыушысы мемлекеттері(АҚШ, ЕуроОдақ мемлекеттері. Канада, Израиль, Япония, Швейцария), Дүниежүзілік сауда ұйымының қатысуға үміткелер үшін бұл құжатқа қол қойылуы сөзсіз деп табылады Алайда, 2008 жылдың мамырына қарай 152 Дүниежүзілік сауда ұйымына қатысушының тек 39 ғана қол қойғаны анықталады.

3) мемлекеттік сатып алуға қатысуға үміткер әлеуетті өнім беруші басшыларының мемлекеттік сатып алуға жосықсыз қатысушылардың тізіліміне енгізілген заңды тұлғаларды басқаруға, құруға, олардың жарғылық капиталына қатысуға байланысты қатыстары бар болса және осындай заңды тұлғаларды мемлекеттік сатып алуға жосықсыз қатысушылардың тізіліміне енгізу үшін негіз болған жол берген бұзушылықтары сот шешімімен танылса;

4) әлеуетті өнім беруші мемлекеттік сатып алуға жосықсыз қатысушылардың тізілімінде тұрса;

5) баланстық құны тиісті негізгі құрал-жабдықтар құнының он процентінен асатын әлеуетті өнім берушінің және (немесе) ол тартқан қосалқы мердігердің (бірлескен орындаушының) мүлкіне тыйым салынса;

5-1) әлеуетті өнім берушінің және (немесе) ол тартқан қосалқы мердігердің (бірлескен орындаушының) атқарушылық құжаттар бойынша орындалмаған міндеттемелері болса және атқарушылық құжаттардың орындалуын қамтамасыз ету саласындағы уәкілетті орган оларды тиісті борышкерлер тізіліміне енгізсе;

6) әлеуетті өнім берушінің және (немесе) ол тартқан қосалқы мердігердің (бірлескен орындаушының) қаржы-шаруашылық қызметі Қазақстан Республикасының заңнамасына не Қазақстан Республикасының резиденті емес әлеуетті өнім беруші мемлекеттің заңнамасына сәйкес тоқтатыла тұрса, өткізілетін мемлекеттік сатып алуға қатысуға құқылы емес.

2. Әлеуетті өнім беруші мен әлеуетті өнім берушінің аффилиирленген тұлғасының бір конкурсқа (лотқа) қатысуға құқығы жоқ.

3. Мемлекеттік сатып алу тапсырыс берушінің мүддесіне орай жүзеге асырылатын болса, оның осындай сатып алуға әлеуетті өнім беруші ретінде қатысуға құқығы жоқ.

4. Осы баптың талаптарының бұзылуына жол берген әлеуетті өнім беруші не өнім беруші осы Заңда белгіленген тәртіппен мемлекеттік сатып алуға жосықсыз қатысушылардың тізіліміне енгізілуге тиіс.[15]

1. Тапсырыс беруші мен мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушы бір тұлға болатын жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік сатып алуды ұйымдастыру және өткізу рәсімін орындау үшін тапсырыс беруші мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушыны, сондай-ақ тапсырыс берушінің алда болатын мемлекеттік сатып алуда мүддесін білдіретін оның лауазымды адамын айқындайды.

2. Тапсырыс берушінің өзі тікелей не мемлекеттік сатып алуды ұйымдастыру және өткізу рәсімін орындауға жауапты өз құрылымдық бөлімшесінің атынан мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушы бола алады.

Тапсырыс беруші өзінің ведомстволық бағынысындағы мемлекеттік мекемені не оның аффилиирленген тұлғасын мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушы етіп айқындауға құқылы.

3. Осы баптың 2-тармағының екінші бөлігінде көзделген жағдайларда мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушы мынадай талаптарға:

1) мемлекеттік сатып алуды ұйымдастыру және өткізу рәсімін орындауға жауапты құрылымдық бөлімшесі болуға[1];

2) мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушы қызметінің бейіні тапсырыс беруші үшін сатып алынатын тауарлардың, жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің ерекшелігіне сай болуға тиіс.

4. Бюджеттік бағдарламаның әкімшісі өзі мемлекеттік басқару органы болып табылатын өзінің ведомстволық бағынысындағы мемлекеттік мекеме, заңды тұлға не бюджеттік бағдарламаның әкімшісі мемлекеттік басқару органы болып табылатын заңды тұлғамен аффилиирленген тұлға үшін мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушы ретінде әрекет етуге құқылы.

Мемлекеттік кәсіпорын онымен аффилиирленген тұлғалар үшін мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушы ретінде әрекет етуге құқылы.

Дауыс беретін акцияларының (үлестерінің) елу және одан астам проценті мемлекетке тиесілі заңды тұлға өзімен аффилииренген тұлғалар үшін мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушы болуға құқылы.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі өзіне қатысты құрылтайшы (уәкілетті орган) не акционер болып табылатын заңды тұлға үшін мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушы ретінде әрекет етуге құқылы.

5. Бірыңғай мемлекеттік сатып алуды өткізу мақсатында:

1) Қазақстан Республикасының Үкіметі бірнеше тапсырыс беруші үшін олардың ішінен мемлекеттік сатып алудың бірыңғай ұйымдастырушысын айқындауға құқылы;

2) тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің әкімі бірнеше тапсырыс беруші үшін олардың ішінен мемлекеттік сатып алудың бірыңғай ұйымдастырушысын айқындауға құқылы;

3) тапсырыс беруші тапсырыс берушіге ведомстволық бағынысты бірнеше мемлекеттік мекемелер немесе онымен аффилиирленген тұлғалар үшін мемлекеттік сатып алудың бірыңғай ұйымдастырушысы ретінде әрекет етуге құқылы;

4) тапсырыс беруші тапсырыс берушіге ведомстволық бағынысты бірнеше мемлекеттік мекемелер немесе онымен аффилиирленген тұлғалар үшін олардың ішінен мемлекеттік сатып алудың бірыңғай ұйымдастырушысын айқындауға құқылы;

5) өздеріне қатысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі құрылтайшы (уәкілетті орган) не акционер болып табылатын заңды тұлғалар үшін ол мемлекеттік сатып алудың бірыңғай ұйымдастырушысы ретінде әрекет етуге құқылы.

6. Осы баптың 5-тармағының 1, 2 және 4 тармақшаларында көзделген жағдайларда мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушыны (бірыңғай мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушыны) айқындауға осы баптың 3-тармағында белгіленген талаптар сақталған жағдайда жол беріледі.

7. Тапсырыс беруші мен мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушы бір тұлға болған жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушы тапсырыс берушімен, әлеуетті өнім берушілермен, тиісті комиссиялармен және сарапшымен өзара қарым-қатынастарында өзінің атынан өкілдік ететін лауазымды адамды айқындауға міндетті. Мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушының өкілі мемлекеттік сатып алуды ұйымдастыру және өткізу рәсімдерін орындауға жауапты құрылымдық бөлімшенің қызметкерлері қатарынан айқындалуға тиіс.[16]

Германия мемлекеті көптеген сарапшылардың қорытындысы бойынша,ЕуроОдақтың басқа мемлекеттері арасында ерекше элетронды мемлекеттік сатып алу жүйесіне ие.

Германия Федеративті Республиксы  басқа мемлекеттермен  салыстырғанда  ЕуроОдақ талаптарына сәйкес өз заңнамасын жеңіл бейімдеді.

Германиядағы мемлекеттік сатып  алуды бақылау жүйесі ЕуроОдақ тараптарына  сәйкес болғанымен, өз ерекшеліктері бар. Оның бақылау кеңестігіне ЕуроОдақ Дефинициясына сәйкес, барлық мемлекеттік тапсырыс берушілерге теңестірілген ұйымдар жатады. Солай, тапсырыш беруші ретінде, бірқатар жеке құрылымдар танылады. Бақылау жүйесі өзінде екі инстанция қосады:

1. Апелляциялық – тәуелсіз мекеме нысанында.
2. Сот – сот органы нысанында.

Мемлекет тапсырысты орналастыру туралы шешімді сотта  даулау мүмкіндігі Германияда табысты  жаңа еңгізу болады. Екі инстанциямен шығарылатын қаулылар жарияланып әрі қарай құқықтың дамуына үлкен септігін тигізеді. Заңмен бұл инстанициялар үшін тапсырыс берушінің әрекетіне арызды жедел қарау тәртібі бекітілген, бұл екі жаққа да өте тиімді.

Америка Құрама Штаттарында ұлттық қажеттіліктер үшін сатып алу жүйесі орталықтандырылмаған, алайда мемлекеттік қажеттіліктерді сатып алу Кеңес Одағының Госнаб жүйесіне қатты ұқсайды.

Ең алғашқы АҚШ  мемлекеттік сатып алу федералды  жүйесін реттейтін заң 1792 жылы қабылданды. Бұл құжат бойынша мемлекеттік сатып алу жөніндегі барлық құзырет Қаржы және Қорғаныс министрліктеріне беріледі.

Бүгінгі күні АҚШ мемлекеттік сатып алу жүйесінің заңнамалық негізін “Федералды қажеттіліктер үшін сатып алу ережесі” (Federal Acquisition Regulations, FAR) және қосымша “Қорғаныс қажеттіліктері үшін сатып алу ережесі” Defence Federal Acquisition Regulations – Supplement DFARS құрайды. Бұл құжаттар федералды сатып алудың барлық жүйесін регламенттейді және қағилдалар мен процедураларды нақты және түбегейлі қарастырған.

Қазіргі таңда АҚШ  федералы басқару органдарының қажеттеліктерін  сатып алуды жүзеге асыру Жалпы  қызмет басқармасының (General Services Administration) құзыретінде. Жалпы қызмет басқармасы министрліктер мен ведомстволар өтініштерінің негізінде, конкурстық процедуралар арқылы ірі көтерме сатып алу ұйымдастырады.