Әкімшілік құқық

 

2.1 Атқарушы биліктің  орталық органы

 

Атқарушы биліктің орталық (республикалық) органдарын олардьң қызметінің сипатына карай салалық құзыретті органдарға, салааралық құзыретті органдарға, бақылау  және кадағалау органдарына, мемлекеттің арнайы немесе ерекше функцияларын іске асыратын мамандандырылған мемлекеттік органдарға бөлуге болады.

Қазіргі кезде төмеңдегі салалар  бойынша республиканың орталық  атқарушы органдары бар:

а) экономика салалары бойынша: Экономика; Мемлекетгік кіріс; Қаржы; Ауыл Шаруашылығы; Көлік және коммуникация; Энергетика, Индустрия және сауда; Табиғи ресурстар және айналадағы қоршаған ортаны корғау министрліктері; Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын бизнесті колдау жөніндегі; Мемлекеттік сатып алу жөніндегі; Инвестициялау жөніндегі; Стратегиялық жоспарлау жөніндегі; Жер ресурстарын басқару жөніндегі; Статистика жөніндегі агенттіктер; Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссия;

ә) әлеуметтік-мәдениет салалары бойынша: Мәдениет, ақпарат және қоғамдык келісім; Білім және ғылым; Еңбек жөне халыкты әлеуметтік қорғау министрліктері; Денсаулық сақтау ісі жөніндегі; Туризм және спорт жөніндегі; Көші-қон және демография жөніндегі агенттіктер; Отбасы және әйелдер істері жөніндегі ұлттық комиссия;

б) әкімшілік-саяси қызмет бойынша: Сыртқы істер, Қорғаныс; Ішкі істер; Әділет министрліктері; Төтенше жағдайлар  жөніндегі; Мемлекеттік кызмет істері жөніндегі; Мемлекеттік құпияларды қорғау жөніндегі; Нашақорлыкка және есірткі  бизнесіне қарсы күрес жөніндегі агенттіктер; Ұлттык қауіпсіздік комитет; Сыбайлас жемқорлыққа карсы күрес жөніндегі мемлекеттік комиссия.

Қазақстан Республикасы министрліктерінің  құрамында Үкімет құратын ведомстволар болады. Мысалы, Энергетика, индустрия  және сауда министрлігінде Атом энергетикасы жөніндегі және Аэроғарыш комитеттері; Табиғи ресурстар және аиналадағы ортаны корғау министрлігінде; Орман, балық және аң шаруашылығы және Су ресурстары жөніндегі комитеттері.      

Кейбір органдардың өкілеттіктері  мемлекеттін бірнеше салаларына таратылады, мысалы, Қарулы Күштер, ІІМ, ҮҚҚ және басқа да министрліктер мен ведомстволарда да денсаулык сақтау мекемелері мен органдары бар. Олар арнайы және аймақтық қызмет көрсетеді, жергілікті басқару органдарының құрамына кіреді, сонымен бірге Денсаулык сақтау ісі жөніндегі агенттіктің емдеу ісін ұйымдастыру жөніндегі нұсқаулары мен өкімдерін орындап отырады.

Қазіргі кезде атқарушы биліктің орталық  органдарын үйымдастыру мен қызмет аткаруының тәртібі «Қазақстан Республикасының  Үкіметі туралы» 1995 жылғы 18 желтоксандағы Конституциялық заңмен, Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Конститупиялық зан күші бар Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 1999 жылғы 6-мамырдағы Конституциялық заңмен, Республика Үкіметінің 1997 жылғы 13 наурыздағы №321 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Министрлігі (Мемлекеттік комитеті) туралы Үлгі Ережемен және әрбір министрлік, агенттік, комитет, комиссия туралы жеке ережелермен реттеледі.

Сонымен, Қазакстан Республикасында  ұйымдык-құкықтық нысандарда қалыптасып қызмет атқарып жатқан мына төмендегідей орталық атқарушы органдар бар:

1) Қазақстан Республикасының министрліктері;

2) Қазакстан Республикасынының  агенттіктері;

3) Қазақстан Республикасы министрліктерінің кұрылымдык бөлімшелері больш табылатын комитеттер (ведомстволар), департаменттер және баскармалар.

Орталық органдардың, әдетте, тәжірибеде тұрактанған үш буынды құрылымдары  бар: басшылар, функционалдык бөлімшелер, қызмет көрсететін бөлімшелер.

1. Қазақстан Республикасының министрлігі  мемлекеттік басқаруды тиісті  саласына (аясына) басшылык жасауды,  сондай-ақ заңдарда көрсетілген  шектерде — салааралық үйлестіруді  жүзеге асыратын Республиканын  орталык аткарушы органы больш  табылады.

Министрлікті Республика Премьер-Министрінің ұсынысы бойынша Республика Президенті құрады, қайта құрады және таратады. Министрлерді де Республика Премьер-Министрінін ұсынуы бойынша Республика Президент қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. Министр министрліктің жұмысына басшылык жасайды және министрлікке жүктелген міндеттердің орындалуына һәм оның өз функцияларын жүзеге асыруына жеке басымен жауап береді.

Министр лауазымы бойынша Қазақстан  Республикасы Үкіметінің құрамына кіреді. Министрліктің құрылымы мен штат санының шеңберін Үкімет бекітеді.

Министрлікте министрдің орынбасарларының (вице-министрлердің), сондай-ак министрліктің  басқа басшы кызметкерлерінің құрамында  министр басшылық ететін (алқа төрағасы) алқа Конституциялық кеңесші орган  кұрылады. Алканың сандык құрамын Үкімет, ал жеке адамдар құрамын Министр бекітеді. Алқаның шешімі министрдің бұйрығымен ресімделеді.

Министрлік өз құзыретінің мәселелері бойынша зандарда белгіленген тәртішіен  Қазақстан Республикасының барлық аумағында міндетті күші бар бұйрықтар түрінде актілер шығарады.

Министрлік өзінің ұйымдық-құқықтық мәртебесі бойынша занды тұлға болып табылады. Мемлекеттік биліктің дербес органы ретінде мемлекеттік тілде өзінің аты жазылған мөрі мен мөртабаны, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ақ зандарға сәйкес банкілерде есеп-шоттары болады.

Министрліктің кызметін қаржыландыру тек кана мемлекеттік бюджеттен  жүзеге асырылады.

Заң бойынша барлық министрліктер  өзара тең болып табылады және біріне-бірі әкімшілік бағыныста болмайды, бірак олар өздерінің жұмыстарын үйлестіре алады, бірлесіп кызмет атқару немесе әртүрлі ведомстволардың іс-қимылын қажет ететін, мысалы, республикалық мақсатты бағдарламаларды іске асыру, қылмыспен күресу тағы баскалар жөніндегі мәселелерді шешу туралы шарттар мен келісімдер жасай алады.

2. Қазакстан Республикасының агенттігі  Үкімет құрамына еңбейтін орталык  атқарушы орган болып табылады. Агенттікті Республика Премьер-Министрінің  ұсынысы бойынша Республика Президенті құрады, кайта ұйымдастырады және таратады.

Агенттік тиісті мемлекеттік басқару саласына (аясына) басшылықты, сондай-ақ заңдарда белгіленген шектерде салааралық үйлестіруді және өзге де арнайы және рұқсат беру міндеттерін жүзеге асырады.

Агенттіктердің және баска Үкімет құрамына кірмейтін орталык атқарушы органдардың басшыларын қызметке Үкімет тағайындайды және кызметтен босатады.

Агенттіктің құрылымын оның басшысы  — төраға бекітеді. Әдетте, оның кұрылымы департаменттер мен басқармалардан тұрады.

Агенттік төрағасының жаңынан  консультациялық-кеңесші орган  — алқа құрылады. Оның сан және адам құрамын агенттіктің төрағасы бекітеді. Агентгіктің құқықтык актілері болып оның төрағасының бұйрықтары табылады.

Министрліктер мен өзге де орталық  атқарушы органдар туралы ережелерді, сондай-ақ олардың аумақтық органдарының және оларға ведомстволық бағыныстағы мемлекеттік мекемелердің штат санының лимиттерін Республика Үкіметі бекітеді.

3. Қазакстан Республикасының  Үлттық қауіпсіздік комитеті, стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі, мемлекеттік қызмет жөніндегі агенттіктер, Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комитет жөніндегі агенттіктер, Бағалы кағаздар жөніндегі ұлттық комиссия, сыбайлас жемкорлықка қарсы күрес жөніндегі мемлекеттік комиссия, Отбасы және әйелдер істері жөніндегі ұлттық комиссия (бұл комиссиянын төрайымы әрі Қазақстан Республикасының министрі) Қазақстан Республикасы Президентіне тікелей бағынады.

4. Республиканың орталық атқарушы  органының Комитеті тиісті орталық атқарушы органның ведомствосы болып табылады.

Ведомствоны тиісті орталық атқарушы орган басшысының ұсынуымен республика Үкіметі құрады, кайта ұйымдастырады  және таратады.Ведомство Республиканың орталық атқарушы кұзыретінің шегінде арнайы атқару және бақылау-кадағалау міндеттерін, сондай-ак салааралық үйлестіруді немесе мемлекеттік баскарудың ішкі саласына (аясына) басшылық жасауды жүзеге асырады. Орталық атқарушы орган басшысының ұсынуы бойынша Республика Үкіметі ведомствоның басшысын кызметке тағайындайды және қызметтен босатады.

Ведомствоның құрылымын, құзыретін  және баска мемлекеттік органдармен  өзара іс-кимылының тәртібін Үкімет белгілейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Сонымен, әкімшілік құқықтың пәнін  шын мәнісінде басқарушылық қогамдық қатынастар құрайды.

Реттелінетін қатынастардың барлық қатысушылары үшін занды түрде міндетті болып табылатын әкімшілік құкык  нормаларында бекітілген мінез-құлық (жүріс-тұрыс) ережелерін тағайындау жолымен  мемлекеттік басқару сатасындағы қоғамдық катынастарды құкықтық реттеу жүзеге асырылады. Мемлекет осындай ережелерді тағайындай отырып, шын мәнінде, баскару функцияларын жүзеге асырудың және осыған байланысты пайда болатын қатынастардың құқықтық тәртібін орнатады.

Нақтылы қоғамдық катынас басқарушьшык болып табылады, сондықтан да мына төмендегі жағдайларда әкімшілік құқықтың реттеу ыкпалына тап болады. Біріншіден, оған мемлекеттік баскарудың тиісті органы (лауазымды адамы) міндетті түрде қатысқан жағдайда. Екіншіден, бүл орган басқару қызметін жүзеге асыру үшін мемлекеттің өзіне берген уәкілдігін нақтылы іске асырған жағдайда.

Мемлекеттің атқарушы органдары қатысушы болатын кез келген коғамдық қатынастардың  бәрі бірдей басқарушылық болып табылмайтынын  айту керек. Бұл органдар құқықтың басқа салаларьшың нормаларымен реттелінетін іс-қимылдарды атқара алады. Мысалы, олар мүліктік мәмілелер жасай алады. Бүл сияқты іс-қимылдар азаматгық құқық нормаларымен реттеледі. Олар осы органдардың қалыпты жұмыс істеуін камтамасыз ету үшін шаруашылык және қаржылық қызмет аткарады және өзінің мәні бойынша баскарушылык болып табылмайтын басқа жұмыспен айналысады.

Сонымен, тиісті орган атқарушы-өкім етуші кызметті тек нақтылы жүзеге асырған кезде ғана осы сияқты шын мәніндегі басқарушылық болып  табылатын қоғамдык қатынастар пайда болады, сондықтан да әкімшілік- құқыктық реттеуге жатады. Мемлекеттік басқару тәжірибесі мына төмендегі коғамдык қатынастарды баскарушылықтың қатарына жатқызуға болатындығын дәлелдеп отыр:

а) мемлекетгің атқарушы органдарының арасындағы олардың иерархиялық (сатылық) бағынысты тәртібі бойынша қатынастар.

Мысалы, Қазакстан Республикасы Үкіметі  мен салалык министрліктердің, олардын  аймақтық органдарының, мемлекеттік  кәсіпорындардың, мекемелердің және ұйымдардың арасындағы өзара қарым-қатынастар.

б) біріне-бірі бағынысты емес әртүрлі  мемлекеттік баскару органдарының арасындағы қатынастар. Мысалы, зан  жүзінде тең құқылы Кдзакстан  Республикасының екі министрлігінің, тен құкылы жергілікті аткару органдарының және баскалардың арасындағы катынастар;

в) мемлекеттік баскару органдарының, және оларға бағынысты мемлекетгік  кәсіпорындар мен ұйымдардың арасындағы қатынастар. Мысалы, Қазакстан темір  жолымен оның бағынысьндағы еншілес  мемлекеттік кәсіпорындардың арасындағы қатынастар;

г) мемлекеттік баскару органдарымен және әртүрлі мемлекеттік емес кәсіпорындар мен ұйымдардың; акционерлік қоғамдардың, шаруашылык серіктестіктердің және басқалардың арасындағы катынастар;

д) мемлекеттік басқару органдарымен және қоғамдык бірлестіктердің арасындағы қатынастар;

е) мемлекетгік баскару органдарымен және Кдзакстан Республикасы азаматтарының арасындағы катынастар; Мысалы, кала әкімшілігі мен шағым берген азаматтың арасындағы қатынас.

Барлық аталған және Қазақстанда  реформа кезеңінде пайда болуы мүмкін баскадай коғамдық қатынастарға мемлекеттік басқару органы міндетті түрде қатысады. Мемлекеттің атынан өкілдік ететін және оның еркін білдіретін ондай органның катысуынсыз баскарушылық қоғамдык катынастар пайда болуы мүмкін емес. Сол себепті екі азаматтың арасындағы катынастарды басқарушылық деп айтуға болмайды, өйткені олардың ешқайсысына басқа біреуіне катысты биліктік өкілеттілік беріл-меген.

Занды тұлғалар мен адамдардың арасындағы шарттық катынастар да өздерінің мәні бойынша баскарушылық болып саналмайды және көпшілігінде олардың негізіне мүліктік, жер туралы, қаржылық және басқа катынастар жатады.

Баскару органы да, мемлекеттік (мемлекетгік  емес) кәсіпорын да, мекеме мен ұйымда, сондай-ақазаматта басқару катынастарының екінші тарабы болуы мүмкін, бұл баскарушылық қоғамдық катынастар пайда болатын жағдайларға толығынан сәйкес келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ӘДЕБИЕТТЕР 

 

Негізгі әдебиеттер

 

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 1995.
2. «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы, 1995 жыл 26 желтоқсан. № 2133. // Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы.- 1995. - № 24.
3. «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» ҚР Конституциялық заңы, 1995 жыл 18 желтоқсан. № 2688. // ҚР Жоғарғы КеңесініңЖаршысы. – 1995. - №23.
4. «Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы» ҚР Конституциялық заңы, 1995 жыл 16 қазан. № 2529. // ҚР Жоғарғы Кеңесінің Жаршысы. – 1995. - № 21.
5. «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару» туралы Қазақстан Республикасының Заңы. 2001 жыл 29 қаңтар. № 148. // ҚР Парламентінің Жаршысы. – 2001. - № 3.
6. «Қоғамдық бірлестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 1996 жылғы 31 мамырдағы № 3-1 Қазақстан РеспубликасыПарламентінің Жаршысы, 1996. - № 8-9.
7. «Саяси партиялар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 2002 жыл 15 шілде. № 344. // ҚР Парламентінің Жаршысы. – 2002. - № 15.
8. «Нормативтік құқықтық актілер туралы» 1998 жылдың 24 наурызындағы Заң. // Егемен Қазақстан. 1998, 28 наурыз.