Бағалы қағаздардың жалпы сипаттамасы

Айналымның процесі  кезінде вексель бір иеленушіден  екіншісіне индоссаменттің арнайы қолы арқылы беріліп жатады. Иносамент атаулы немесе нақты тұлға болмауы мүмкін. Мұндай жағдайда вексельдің одан әрі берілуі жай ұсыну арқылы жүзеге асырылады.

Түріне қарай вексельдер коммерциялық, қаржылық және қазыналық  болып бөлінеді.

Коммерциялық вексельдер өндіруші – кәсіпорындарға тұтынушы кәсіпорындардың төлемнің мерзімін шегіндіру нысанын көрсететін коммерциялық несиелер ресмиленеді.

Қаржылық вексельдермен  тауарлы мәмілелер емес, түрлі  банктер арасында іскер байланыстар  бойынша рәсімделеді.

Вексельдер эмиссиялық бағалы қағаздар емес, олардың айналымы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісімен жүйеленіп отырады. Вексельдің құқықтық иесінің заңдық тәсілінің  белгілері бойынша вексельдер ордерлік және атаулы болып бөлінеді.

Ордерлік вексельдер әлемдік вексель айналымында кең таралған. Бәрінен бұрын сауда, есеп айырысу үшін мұндай айналымға ыңғайлы ақшадай құжаттар “ тауарларды төлем мерзімін шегіндіріп сатуға” негізделген шарт қоя бермейтін бағалы қағаз қажеттілігінен пайда болған. Бірақ қазақстанда ұсынушының вексельдінің айналымына тыйым салынған.

Мұндай қортынды қолданыстағы заңдарды саралап барып орныққан. Болашақта қатаң құжат болып  табылатын вексель өз маңыздылығы  мен вексель жөніндегі алушының өтуі тиіс, бірақ, мұндай нұсқаулық мәні бар құжат вексельдік күштен айрылып қалады. Демек оның өзінен вексельді беруді негізінде нақты құқыққа қатысы бар жақтардың дәл айқындалған мәні жатыр (мысалы, сату және сатып алу). Вексельді беру осы мәміленің негізінде құқық пен міндеттерін бөлісуге тиісті екі жақтың арасында жаңа құқықтық қатынасты тудырады.

Шаруашылық айналымда  вексель төлем мен куәландыру тәсілі ретінде маңызды қызметтер  атқарады. Несиелік қатынаста вексельдің көмегімен тауар, көрсетілген қызмет үшін төлеуге, сондай-ақ, төлемін шегіндіру арқылы тауарларды несиеге алуға болады. Инфлияцияның тез өсіп жатқан кезеңінде вексель басқа бағалы қағаздарға (мысалы, облигация) қарағанда, қысқа мерзімді құжат ретінде аса тиімді. Одан басқа, вексельді нақтылай ақша қаржысы жетпей қалғанда қолдануға болады. Бірақ, вексельдерді қолдану үшін оның тиімділігін арттыратын құқылық жағдай туғызу керек. Бұл ақшалық құжаттар айналымында істі маңызды вексельдерді есептеу және олардың міндеттемелерін өшіретін, банктердің қызметін біріктіретін биржадан тыс нарықтарда жүргізіледі.

Вексельдерді есептеу, вексель айналымының арнайы ерекшелігі болып табылады. Оның негізі мынада; банктер (мүмкін басқа қаржы институттары) вексель есебін жүйелі түрде хабарлап отырып, оны шығарған әртүрлі субъектілер  де вексельдерді оларға иеленушілерден айналым мерзімі өткенге дейін сатып алады, бірақ, енді бұл бағалы қағаздардың бағасы бастапқы құннан белгілі бір мөлшерде арзандатылады. Сондықтан, вексельдердің есептеу нарқын (дисконт) анықтауда нақты механзм орнату талап етіліп келеді.

Вексель айналымдағы  құқықтық негіз құру мүмкіндігінің  бірі Қазақстанның Женева конвенциясымен бірлесуін ұсынады. Женева конвенциясы 1930 жылы аудармалы және жай вексельдер туралы бірыңғай заңды нормаларын бекіткен болатын.

Әлемдік тәжірбеде вексель ордерлік бағалы қағаз ретінде танылып келеді.

Мысалы, шет елдік тәжірибелерге сүйенетін болсақ: француздардың бағалы қағаздар заңына сәйкес аудармалы және жай вексель олардың заң нысандары бойынша вексель берушінің қолымен қатар үздіксіз ұсынушыға жеңілдіктер жасайтын қағаз болып табылады.

Соған сәйкес, италяндықтардың  заңымен – барлық бағалы қағаздар секілді, бұйрықты келісімге келтіретіндіктен, беру қағаз индоссаменттің тәртібінде жіберілетіндіктен бұл қағаздағы  келіспеушілікті шектеу жөніндегі  ереже қабылданды.

Ал швейцариялықтардың заңы бойынша вексель “вексель тектес қағаздар” (ордерлік аударым, және төлемнің ордерлі келісімін түзуші) белгілі  жерді және белгілі мерзімде белгіленген  сомманы төлеуге немесе белгілі  сандағы заттарды алмастыруға міндеттелген жағдайда (тауарлы-материалдық құндылығы бар) бағалы қағаз болып табылады.

Германдықтар заң жүзінде  ордерлік бағалы қағаздан басқа индоссамент  мәніндегі бағалы қағаздардың бәрін  “ жалпы азаматқа тиімді” деп  таниды.

Сонымен, ордерлік бағалы қағаздар – заңды тәртіпте реттелетін қағаздар екендігін анықауға болады.

“Қазақстан Республикасындағы  вексель айналымы туралы” Заңның 79-бабында Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі вексель айналымын  реттеп отыратындығы туралы айтылған. Вексель айналымы бұл құжаттарда белгіленген нысанда, алдағы уақытта азаматтақ құқық айналымға пайдаланатындай етіп шығаруды мақсат тұтады. Оған вексель айналымын реттейтін өкілетті органның қажеттілігі туындап отырғандығы анық. Осы жағдайларда, Ұлттық Банкпен “Өкілетті органның келісім жасауы” деген ұғым жиі кездеседі.

Еліміз құқықтық басқару  жүйесіне талпыныс танытып отырғандықтан  өркениетті нарықтардың теориясына, оның ішінде вексельдік құқықтың жүргізілуіне назар аудару қажет.

Оған мысал, Ляденбургтың тапсырыстық теориясы бойынша “вексель – ақша” алуға жазбаша өкілеті болса, Юстаның теориясы бойынша “вексель жай түрде, аудармалы түрде, вексель иесінің ақша төлеуі туралы” міндеттемесі уақытша айқындамасыз несие берушінің теориясы, ал В.Беловтың ғылыми-тәжірбиелік комментарийі бойынша “вексель оның соңғы иеленушінің алдында төлем мерзімді келген кездегі міндеттеменің мәні” болып табылады екен.

Егер вексель жай  және аударымды вексельдер туралы 1930 жылғы біртектес заң нысанымен  құрылатын болса, онда ол “абстрактілі, берілуі ешқандай шартсыз, сенімділігі  жарияланған, формализмді, іздестірілуі қатаң да тез” мағыналарымен сипатталады.

Белгілі ғалым А.Каминко  былай деп жазды: “Вексельдік  міндеттемелердің текстін сұрыптау кезіндегі негізгі бастама назарға  қатысушы жақтардың еркімен ниеттерінде  емес, олардың іскерлік ортадағы кең шеңберді қамтитын көзқарастарында жатыр” немесе “вексель жекелеген және дербес міндеттемелердің жиынтығын білдіреді” деп, азаматтық құқықтық қатынастарда жаңа міндеттемелерді қалыптастыру керектігі туралы ойларын айтты.

АЛ, Н.Казакова, О.Балашова секілді көпке танымал заңгер ғалымдар “индоссаменттің пайда болуы тұлғалардың вексельге толық жеткізуіне мүмкіндік береді, вексельдің пайда болған негізінде өз құқықтарын негізделген олар өздеріне берілген вексель бойынша, ондағы тексттің іс жүргізе бастағанын айтты”.

Жоғарыда айтылғандардан шығатыны вексельдегі міндеттемелер  вексельдің өзінен, ал ақшалай міндеттемелердің орындалуы беруші тұлғалардың жазулары мен қол қоюларынан туындайды  екен.

Егер вексель міндеттеме десек, онда борышқордың несие берушінің  алдындағы өз міндеттемелерін орындауы міндеті болып табылады, вексельдің құқықтық қатынасының маңызы ашыла түспек.

Вексельдің тарату күші шексіз де шартсыз да пайдалануы абыройын асырумен қатар, ақша айналымына ұнамсыз  жайттарға да барып қалып жүр. Коммерциялық айналымда вексель мәмілелер бойынша есеп айырудың сапасында, кәсіпкерлерге коммерциялық несие беріп, мәміле бойынша міндеттемелерін жүзеге асыруда.

Вексельдің есеп айырысу  қызметі жөнінде айтқанда төлем  мен түсімнің есебін алмастырып алмау  шарт. Вексель – түсім есебінің жайын көздейді. Қатаңдау айтсақ, вексель төлем кезінде ақшаға айырбасталғандықтан, өзінің ақша болып кетуі мүмкін емес.

Есеп айырысу қызметінің вексель үшін қажеттілігі сонда, вексель беру арқылы сатып алушы  ұсынылған мүлік бойынша вексельдегі сатып алу – сату келісімімен еншісіндегіні айырбастап, міндеттемелерін орындауға тиіс болады.

Вексельдің несиелік қызметі мәміле бойынша вексельдің есебімен байланысты. Коммерциялық несиенің тікелей банктік несиеден айырмашылығы, мұндай мерзімді кейінге шегіндіру мүмкіндігі бар.

Вексельді әріптестерінің алған тауарлары мен сіңірген еңбегі үшін есеп айырысу мақсатында, төлем ақыларды жинап алу, қарыздарды ресмилеу үшін шығару барлық жарде  ортақ іске айналып кетті. Әрине, вексельдің бағалы қағаз ретінде есепке, төлем ісіне бейімділігі тұрғанда оған таңырқауға болмайды.

Мысалы, вексельдің шығарылуынан Оңтүстік Қазақстан облысында 240 млн. теңгенің қарызы сөндірілген. Сонда  барлығы бастапқы бағасы 40 млн. теңгеге  вексель шығарылған (2004-2005ж.).

Бұл вексельдер облыстық бағыныштылықтағы бюджеттік ұйымдарға берілген. Бюджеттегі ұйымдар онымен электроэнергиясына, газ, жылуға төлеу мүмкіндігіне ие болды. Осы бойынша облыстық қаржы басқармасының есебінде сөндірілген қарыздардың соммалық көрсеткіші шамамен 240 млн.теңге болған.

Қарыздарды сөндіру  жергілікті бюджеттің еншісінде  қалған салық төлемдерінің есебінен жүзеге асырылды.

Бірақ вексельдер қор  нарығына шыққан жоқ. Қаржы органдары  вексельдің кейбір бөлігін екінші кезеңге  Алматы орталық биржасының Оңтүстік Қазақстан филиалы бойынша орналастыру қарастырылды. Себебі, мұндай қимыл бюджетке “жан бітіретін” болады. /12/

Вексельдің азаматтық  “саудадағы” міндеттемелерден айырмашылығы, оның абстракті сипатында. Мұнда  борышқор (вексель иесі) вексель  бойынша оның негізіне қарамай, вексельге міндетті тұлғаға талаптарын қоя алады. Осыдан барып, вексельді заңды күші оның формасында екендігі көрінеді. Оның өзі 1930 жылы Женевада қабылданған. Біртектес заңына сәйкес халықаралық стандартта жасалынған. Егер “борышқор” деген сөз қолданар болса, онда вексель бойынша мәміле азаматтық-құқықтық сипатта болғаны. Бұл мәмілені вексель бойынша ақшалай міндеттеме тез орындалуы тиіс коммерциялық несиенің санатына жатады.

Вексель Қазақстанның кәсіпорындар арасында сауда қатынасының айналысына енген жоқ. Бұны Қазақстан Женева Конвенциясына біріккен вексельді тіркеудің формасын сақтаудың шарттарын қабылдау арқылы дәлелдеп отыр. Бұл құжат Қазақстан Республикасының 30.08.95 жылы қабылданған Конститутцияға сәйкес мемлекеттік тілде әрі ресми тілде жүргізіледі.

Несиелік қызмет вексельдің борышқорлық міндеттемелерінің  әр түрлілігінен шығады. Ол кейде несиелік қатынастардан экспорттармен оларға көрсетілген банктер арасында пайда  болады. Вексельдің көмегімен кәсіпорындар мен жеке тұлғалар арасында қағаздарды өтеу өте тиімді. Мысалы, бүгінгі күнге дейін биржадан тыс азаматтар арасында келе жатқан Қазақстан Республикасының мемлекеттік тауарлар вексельімен қозғалмайтын мүлік пен автокөлік саудасын жүргізуге болар еді. Вексель беру арқылы вексель ұсынушы олардың алып отырған заттарының төлемін вексель бойынша мерзімі өткенге дейін жылжытады, өйткені вексельде көрсетілген мерзімнің шартты еместігі көрсетілген.

Вексель – тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда ертеден келе жатқан ең бір басты қаржылық құралы. Қаржы жүйесі дамыған елдердің ақша айналымында вексель елеулі орын алады. Қазіргі кезде электронды несие жүйесі кез-келген операцияны бар болғаны 1 сағаттың ішінде орындайтын мүмкіндігі бар(мысалы, Германияда вексель ақша айналымының 20-25%-ін құрайды). /13/

Егер кәсіпорын өз ісін парасаттылықпен жүргізіп отырса, оған айналым қаржысының уақытша  жетіспеушілігін вексельмен толтыру  онша қиын емес. Ол үшін саудадағы сенімді  серігіне тауарды вексельге айырбастап берсе тауар-ақша айналымын жеделдетеді. Қазақстан Республикасында қазіргі нарықтық қатынастардың қалыптасуы кезінде, төлем құралдарының жетіспеушілігі, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстарының үзіліп және үлкен мөлшерде өтелмеген төлемдер жиналуы жағдайында қолма-қол ақшасыз есеп ретінде вексельге деген ынта арта түсуде. Сондықтан вексель шаруашылық өмірге кең көлемде енуде. Қазірдің өзінде вексель айналымын реттейтін бірсыпыра ереже-құжаттар пайда болады.

Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа  түсуін жеделдетіп, кәсіпорындардағы тауар-зат құндылықтарының қорын азайтып және халық шаруашылығындағы есептерді тездетеді. Вексель айналымы экономикалық қатынастардың сан-алуын жүйесін қамти алады (ол туралы келесі тарауда айтылады).

Вексель нарығының қызметі - қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша қаражатын бөлу. Вексель айналымының негізін – серіктестердің бірін-бірі еркін таңдауымен және бірін-бірі бақылауымен жасалатын несиелік келісім. Вексельді шығару мен оны айналымға түсіруге келісімнің мәні және оның маңызы зор.

Вексель несиені өтемеу қауіпімен байланысты болғандықтан ол вексель берушіге шамалы болса  да сенім болғасын төлем құралы ретінде  қабылданады. Егер вексель беруші тауардың сапасын, құнын, уақытында жіберілуін және басқа да жағдайларын бақыласа, ал вексель иемденуші серіктестің тек вексель алған уақытындағы төлем қабілеттілігін ғана емес, сонымен қатар, ол өте маңызды, оның төлем уақыты жеткенге дейінгі болашақтағы қаржы мүмкіншілігін де бақылайды. Вексель келісіміне қатысушылардың бірін-бірі бақылауы және сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылдаған міндеттемені нақты орындауға ұмтылуы нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға жол ашады.

Басқа қарыз міндеттемелерінен  вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар: Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не мақсатқа алғандығы көрсетілмейді;Екіншіден, оны ыңғайсыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына қарамастан міндетті түрде өтеу керек;Үшіншіден, вексельдің айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа адамдарға беруіне болады. Бұл ерекшелігі вексельді айналыс қаржысы ретінже қолма-қол ақшаның орнына пайдалануға мүмкіндік береді. Сол себепті вексельді сауда ақшасы деп те атайды.

Қолдану әдісіне қарай  вексель жай және аудармалы вексель, немесе трастты болып екіге бөлінеді. Жай вексельді төлеуші, яки вексель беруші жазады. Онда вексельді жазған жер, берілген уақыты, қандай соммаға толтырылды, қай уақытта және қай жерде өтеу керектігі көрсетіліп, вексель иемденушіге беріледі. Сонымен бірге, вексель берушінің аты-жөні жазылып, қолы қойылады.