Мемлекет механизмі

 Ұлттық теңқұқылық. Әр мемлекетте ұлттық мәселенің  өзектілігі әртүрлі. Бұл жағдайда  жергілікті ұлт пен шетел ұлттарының  уәкілдерінің мемлекеттік органдарда лауазм игеру туралы мәселе қарастырылады. ҚР Конституциясында мына пункт маңызды болып бектілген: «Ешкім шыққан қоғамына, тегіне, қызметіне, меншіктік жағдайына, жынысына, ұлтына, нәсіліне, тіліне, дініне, тұру орнына байланысты кез келген дискриминацияға ұшырамауы тиіс» «Республика азаматтары мемлекеттік қызметке тең дәрежеде құқығы бар» [15,33 б].

 Этика және кәсіпқорлық  (профессионализм). Әртүрлі мемлекеттік  аппараттардың құрылымы мен қызметінің  ең маңызды принциптерінің ішінде үлкен маңызға ие болады. Олар мемлекеттік қызметкерлер лауазмдар арасында жоғарғы кәсіпқойлықты және оларға қатысты этикалық нормаларды орындауға байланысты.

 Мемлекеттік аппара  құрылымында талғау мен тағайындау  келесідей әдіс-тәсілдерді талап  етеді: сауалдамалау, әңгімелесі, белгілі бір тесттер мен емтихандардың тапсырылуы, билеп тұрған режимге орай қатыстылығы, әртүрлі керекті анықтамалр мен талаптардың бар болуы – критерийлер, соларға орай мемлекеттік қызметке қыбылданушылардың сай болуына қатысыты азаматтарды қабылдау.

Легитимділік (латынша шындық дегенді білдіреді) дегеніміз халықтың үстемдік етіп отырған саяси билікті мойындауы, оның заңдылығы мен шешімдерін растауы. Мемлекеттік биліктің заңдылығы оның легитимділігінен білінеді. Демократия жағдайында мемлекеттік билік легитимді болу үшін мынандай екі шарт қажет:

1. билік халықтың қалауы  бойынша қалыптасуы және көпшіліктің  еркіне қарай орындалуы керек,  яғни, мемлекеттік биліктің иесін  тура немесе жанама түрде белгілі  бір мезгілге халық сайлауы  керек және оның жұмысын бақылап отыруға мүмкіндік болуы тиіс;

2. мемлекеттік билік конституциялық қағидаларға сәйкес жүзеге асырылуы керек.

Немістің көрнекті ғалымы Макс Вебер билік басына келудегі легитимділіктің абсолютты түрлері ретінде 3 үлгісін көрсетті:

1. Әдет-ғұрыптық легитимділік ерте заманнан бастап халықтың санасына сіңген, әбден бой үйреніп, дұрыс деп тапқан салт-дәстүрлерге сүйенді. Билік әкеден балаға мирас болып қалып келді, оны жұрт ата-салтымыз деп мойындап отырды (хан, патша, шах);

2. Харизматикалық легитимділік жағдайында өзінің ерекше батырлығымен, адалдығымен немесе басқа үлгілі қабілет-қасиеттерімен көзге түскен адамды басшы етіп жарияланып, халық соған ереді. Халық тек сол көсемге беріліп, соған ғана сенеді (Ганди). Ол адамдар жеке басқа табыну дәрежесіне жетті. Харизма деген сөздің өзі көсемге, мемлекеттік басшының жеке басына табыну деген мағынаны білдіреді.

3. Ақыл-парасатты, құқықтық легитимділік саяси билік салт-дәстүрге немесе тарихи тұлғаға байланысты емес, қазіргі саяси құрылым орнатқан құқықтық ережелерге, тәртіптің ақыл-ойға сыйымдылығына негізделеді. Мұндай легитимділік саяси биліктің пайда болуы және өмір сүруі демократиялық талаптарға сай келе ме, жоқ па, сонымен анықталады. Мемлекеттік құқықтық тәртіп легитимділігінің ең биік дәрежесіне конституция жатады.

 Сонымен қатар қазіргі  кездегі рационалды (демократиялық)  легитимділік тек жалғыз, көпжақты, көпжобалы бола қоймайды. Қазіргі  заманда ғалымдар легитимділіктің  3 түрін атап өтеді:

 1.Тоталитарлы легитимділік – ол мемлекеттің қоғам өмірінің барлық салаларына толықтай бақылау жасауы. «Тоталитаризм» терминін ең бірінші саяси лексиконға еңгізген итальяндық фашистер лидері Б. Муссолини. Ол 1925 жылы өз режиміне сипаттама бергенде осы терминді пайдаланған болатын. Осындай режим сондай-ақ Германияда, Испанияда, СССР-да және Руминияда т.б. елдерде болған. Әр елде өзіндік ерекшеліктерімен көрінсе де оның жалпы белгілері, мәні және мазмұны бар.

 2. Авторитаризмдік легитимділік, бұнда бір түрдің немесе топтың өз басшысымен билікке ұмтылысы. Авторитаризм қоғамдық құрылысы ауысып жатқан елдерде, тағы да ұзақ дағдарыста болып жатқан қоғамда пайда болады. Берілген шарттар, авторитарлық саяси режимнің орнату факторы болады.

 Өз сипаттаумен  ол тоталитаризммен демократияның  арасында орналасады. Тоталитаризммен оның автократиялық заң мен шектелмейтін билік сипаттамасы демократиямен – автономия бар болуы, мемлекет пен басқарылмайтын қоғам салаларымен ұқсайды.

 Мысалға  XX ғасырда көп авторитарлық мемлекеттерде  легитимация мақсатымен ұлттық  идеология және формальды билік  бақылайтын сайлау көп қолданған.  Көптеген Азиядағы, Африкадағы және  Латын Америкадағы болған авторитарлық  режим өзін өмір сүруін ұлттық  босатумен және туумен ақтайды.

3. Демократиялы легитимділік - түсінігі ол саяси ғылымда маңызды болып келеді. Демократиялық легитимділік ол:

- бір қалыптасқан ұйымның түрі мүшелерінің шешім қабылдауына тек қатысуына негізделген;

- қоғамдық құрылымның идеалы және оған сәйкес әлем көзқарасы;

- халық билігі және демократияның мақсаты мен идеалының жүзеге асуы үшін әлеуметтік-саяси қозғалыс;

Демократияны  мемлекеттік құырылым ретінде зерттегеннен кейін оның тағы бір белгілерін көресетеді:

- қоғамда көптеген қызығушылықтармен мүмкіндіктердің бар болуы;

- саяси институтқа-топтарға кепілденген жолы;

- жалпы сайлау құқығы;

- өкіметтік институттардың өкімет іс-әрекеттік бақылау;

- саяси нормаға қатысты көпшілік қоғамның келісуі;

- пайда болған шиеленістерді бейбітшілік түрінде шешу.

Демократия  анықталған жағдайда пайда болады және сақаталады.

 Билік бөліну. Бұл мемлекеттік аппараттың ұйымдасуы мен қызмет атқаруының, конституциялардағы негізгі принцип болып келеді. Билік бөлу идеясы ең алғашқы рет жаңа дәуірдің кезеңінде ең әйгілі ойшылдар ұсынылған. Бұл идеяны қалыптастырушы ағылшын ойшылы Джон Локк және әрі қарай толық дамытқан 18ғ. Француз ойшылы Ш-Л. Монтескье болып табылады. Ол саяси биліктің бөлінуін мемлекеттегі биліктің бір қолда болмауымен және оның үш тармағына бөлінуімен түсіндірген: Заң, Атқарушы, Сот билігі. Билік бөліну. Бұл мемлекеттік аппараттың ұйымдасуы мен қызмет атқаруының, конституциялардағы негізгі принцип болып келеді.

Себебі билік  бір ғана қолда болса, шектелмесе, өзі заң шығарса, жүзеге асырса және оның жүзеге асуын қадағаласа, онда ондай билік тиранияға айналады, ауысады. Сондықтан қоғамдағы билік жүргізу жағдайында билік тек қана бір органның қолында болуы мүмкін емес және де халық билікті өзі жүргізе алмайды. Билік жүргізу белгілі топқа, ұжымға, органға беріледі. Жан Жак Руссо: ол халық суверинитеті идеясын көтеріп, биліктің тұрлерін ажыратқан, ал үш билік сол бір тұтас халық билігінің көрінісін табу деп тұжырымдады. Заң шығарушы, атқарушы, сот жүйесіне бөліну қазіргі уақытта демократияның дамуы болып табылады. Үш үкіметтің біреуінің басым болып кетпеуіне кепілдік бере алады. Биліктің бөлуін бір- біріне мүлдені тәуелсіз автоном органдардың қолына бөлініп беріледі деп түсінбеу қажет. [17,158]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                               

 

 

 

                                              Қорытынды

 

 Мемлекет және құқық  теориясында мемлекет механизмі  және мемлекеттік аппарат синонимдер  ретінде қолданылады. Бірақ-та  басқа құқық салаларында (конституциялық, әкімшілік) мемлекет механизмі  мен мемлекеттік аппарат түсініктерін ажыратып қояды. Сонда-да екінші түсінік бірінші түсінігінің бөлімі болып қарастырылады. Коптеген заңгерлер «мемлекет механизмі» деген түсінік, «мемлекеттік аппарат» түсінігінен кеңірек мағынада қолданылатын жақтайды. Мемлекеттік аппарат мемлекеттің арнайы, билеу әрекеттеріне байланысты органдарды құрып, ал мемлекет механизмі – мемлекеттік органдар жүйесі және құралы болып табыла отырып, мемлекеттік әрекеттердің , тапсырмалардың, функцияладың орындалуын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік механизм мемлекеттің өзін кейіптеп, оның нақты материяланған бейнесін, оның «тәні» мен «қаны» болып келеді. Мемлекеттік механизмсіз мемлекет жоқ дәне бола алмайды. Мемлекет механизмінің ішіне мемлекеттік аппарат, жергілікті өзін өзі басқару органдары, мемлекеттік кәсіпорын мен мекемелер және басқа да мемлекеттік құрылымдар, мемлекеттік-өктемдік жарлықтарды іске асыратындар кіреді. Мемлекеттік аппаратты және оның барлық салаларын қамтамасыздандыруды, мемлекеттік билеуші, мемлекеттік жұмыс ұйымдастырушы құрып, керекті ұйымшылдықты және өмірдің барлық салаларын тиімді қызмет атқаруын іске асырады.

 Мемлекеттік аппарат  мемлекеттік билікті іске асыратын, мемлекеттің алдында әртүрлі  кезеңдерінде негізгі функцияларын  атқаратын органдар жүйесі болып  табылады. Қоғамның дамуына байланысты мемлекеттік аппарат үздіксіз күрделенеді және жетілдіріледі. Мемлекеттік аппараттың жұмыс істеуіне және жетілдірілуінің негізінде субъективті факторлар жатады. Олар оның ішкі құрылысының, структурасының, мінезінің, әрекеттерінің формалары мен методтарын, көбінесе әртүрлі топтардың бір топқа бірігуіне әсерін тигізуінің ерекешеліктерінің ең маңыздыларын белгілейді.

 Қазіргі заманның  мемлекеттік аппараты жоғарғы  дәрежедегі күрделілікпен, органдар  мен ұйымдардың, олардың берліген  құзыреттерінің сан алуандылығымен ерекшеленеді. Сонымен қатар, құрылған мемлекеттік аппарат жалпы біртұтас, әртүрлі жеке жүйлерден тұратын жалпы жүйе болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Қолданылған әдебиеттер  тізімі

1.Ибраева А.С. Мемлекет  және құқық теориясы: оқулық құрал

2.Сапарғаливе Г. Қазақстанның  мемлекет және құқық теориясының  негіздері

3. Дулатбеков Н.О. Қазіргі  кездегі Қазақстанның мемлекет  және құқықнегіздері: Оқулық құрал

4.Ибрагимов Х.Ю. ҚР  құқық қорғау органдары: оқулық  құрал

5.Котов Д.П. Основы  права: учебное пособие для вузов

6 Учебное пособие:Основы государства и права Республики Казахстан

7. У.Бейсенова Мемлекет және құқық теориясы: оқулық.

8.Веб-сайт (www.tarefer.ru)

9.Булгакова Д.А. Мемлекет  және құқық теориясы: оқулық құрал

10.Хропанюк В.Н. Теория  государства и права: учебник

11.ҚР Конституциясы

12. Малько А.В. Теория государства и права в вопросах и ответах

13.Основы государства и права под редакцией Андреева И.А.

14. www.wikipedia.org

15.Жамбылов Д.А. Саясаттану: оқулық құрал