Мемлекет механизмі

5)Шешім қабылдау тәртібіне  байланысты:

- Алқалы (Парламент, Үкімет  және т.б.)

- Жекеше (Президент, Әділет министрлігі және т.б.). Мемлекеттік аппарат құру мен әрекеттер принциптері бар. Олар барлық мемлекеттік органдарға бірдей; [3.104б]

- Принциптер – дегеніміз  алғашқы идеялар, талаптар, негіздер, олар мемлекеттік органдар функициялауын  және құрылуына арнайы әдіс-тәсілдерді  анықтайды. 

Оларға жататын:

1. Адам мен азамат бостандығы мен құқығының белсенді болу принципі. Оларға қатысты мемлекеттік қызметкерлердің міндеттері: мойындау, сақтау және қорғалуы;
2. Демократизм принципі, мемлекеттік органдар қызметінің кең ұйымдастырылуына және құрылуына азаматтардың қатысуы;
3. Билік бөлінісі принципі, билік органдар тарапынан немесе жеке тұлғалар тарапынан биліктің өз еркімен асырылуын минимумға келтіретін механизмдерді құру
4. Заңдылық принципі, барлық мемлекеттік қызметкерлірдің Конституцияның, заңдарын және заңдық салашаларының толығымен орындалуын міндетті етеді;
5. Жариялық принципі, құқық субъектілернің, нақты бір мемлекеттік қызметтің әрекеттілігінің заңнамасы жайында хабардар болуы;
6. Профессионализм принципі, мемлекеттік аппарат қызметі үшін жоғарғы тәжірибелі қызметкерлерді тағайындау үшін жағдай жасау.
7. Әріптестік пен дара басшылықты байланыстыру принципі, мемлекеттік аппараттың демократиялық және бюрократиялық арақатынаста болуын қамтамасыз ету;
8. Таңдаулылық және тағайындаулылықты байланыстыру принципі, мемлекеттік биліктегі орталықтандыру немесе орталықсыздандыруды анық байланытыру;

Иерархия принципі, мемлекеттік  органдардың мемлекеттік аппаратта әртүрлі дәрежеде болуы;[4 191б]

 

1.2 Мемлекет механизмінің  белгілері 

Мемлекеттік механизмнің (аппараттың) негізгі нышандары келесілер:

1. Бұл мемлекеттік биліктің тұтас иерархиялық жүйесі – билік бөлінісі концепциясына сай заң шығарушы, атқарушы және соттық. Мемлекеттік билік пен аппарат проблемаларымен айналысатын авторлар арасында мемлекеттік аппарат қанадай болу тиіс, мемлекеттік билік бөлшектері, сонымен қатар олардың иеленушілері – мемлекеттік органдар өзара қандай қатынаста болуы керегі жайында ортақ ой жоқ;
2. Аппараттың алғашқы құрылымдық бөліктері (элементтері), мемлекеттік қызметкерлер жұмыс атқаратын мемлекеттік органдар мен мекемелер. Мемлекеттік органдар өзара субординация мен координация бастауларымен бастауларымен байланысты;
3. Мемлекеттік билеу жарлығымен қамтамасыз ету үшін аппараттың әр заманның техникалық дәрежесіне сай міндеттеу мекемелері бар – қаруланған адамдар тобы, абақтылар,полиция т.б.;
4. Аппарат көмегімен практикалық негізде мемлекеттің функциялары орындалып, жүзеге асырылады. Мемлекеттік функциялар мен аппарат арасында байланыс тікелей және бұзыла алмайды.[6 ,320]

Мемлекеттік аппарат  түсінігі – кең және саң қырлы. Онымен тар байлынысты, өзінің логикалық  көлеміне баламалы болып келетін басқалармен теңестіруге болмайды. Егер қоғамның саяси жүйесі ретінде өз түріне орай мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың барлығы мемлекеттің саяси өміріне және мемлекеттік билікті жүзеге асырумен айналысатын болса, онда мемлекеттік аппарат түсінігі тек мемлекеттік органдар жүйесін қарастырады. Мемлекеттік аппаратқа тек заң шығарушы органдар, атқарушы органдар, және күш құрылымдары (керек кезде міндеттеуші фунцияларды атқаратын армия, ішкі әскер, абақтылар т.б.) кіред.

Мемлекеттік аппарат – мемлекеттік құқық теориясында мемлекет механизмі және мемлекеттік аппарат деген түсініктер синоним ретінде қолданылады.

Мемлекеттік аппарат  ол өзін мемлекетік орган системасы  ретінде дамытады, ол арқылы мемлекет билік негізінде функциялары  әртүрлі этаптарда ісін жүргізеді. Аппараттың негізгі элементі болып табылатын солыну мен функциялық негізінде объективтік және субъективтік факторлар қай мемлекеттік аппараты болса да механикалық жеке органдардың механикалық бірлестігі, ол ұйымдасқан жинақ жүйесі. Фактор санымен және орган ұйымдардың экономикалық жалпылама негіздері, шаруашылық негіздері және әртүрлі жеке меншік түрлері. Бірлескен саяси негіздер мемлекеттік органның, функциясының салына негіздерінің ортақ принциптерінің болуы мемлекеттік аппараттың құрам бөліктерінің болуы.

Мемлекеттік органның мемлекеттік  емес органдардың айырмашылығы:

1-ші: мемлекет еркімен  іс жүргізіледі;

2-ші: қызметтеріне заң  нормаларына сай іске асырылып  отырылуы;

3-ші: мемлекеттік аппаратты  заң нормаларының қызмет бабының  территориялық масштабы белгілі орны, атқаратын орны болуы және де басқа мемлекеттік орган және ұйымдаық арасындағы қатынас тәртібінің болуы;

4-ші: мемлекеттік органдардың  белгілі бір билігі болады, ол  қасиеттер мемлекеттік емес органдар  ерекшелігі болып табылады.

Мемлекеттік аппараттың бөлімдеріне қарай субординациямен  қандай принциппен функциясын көрсетіп ал оның дәрежесі кез-келген мемлекетте мемлекеттік аппаратты бірыңғай, бір бүтін жүйе ретінде қарастырылады. /5/

Мемлекеттік аппарат  өзінің мемлекет мүшелер жүйесін жүзеге асырып мемлекеттік билікті көмекпен атқарудың негізгі міндеттерінің алдында тұрған кезеңнен және өніп-өсу мақсатымен және тапсырмасын және қоғамды басқару үшін арнаулы құрылған мемлекет органдарының біртұтас жүйесі.

Мемлекеттік механизм (аппарат) – бұл құқықтық қатарда мемлекеттік билік өкілеттілігімен және ақиқаттылығымен мемлекеттік фнукцияда бөлініп беруде белгіленген мекеме және қызметтегі адамдардан құрылған мүшелік жүйесі.

Мемлекеттік аппараттың мағынасы – көпшекті және сыйымды, шынайы ұйымдастыру басқамен бірдей мазмұнды мағынасы және өзінше логикалды. Саяси жүйе қоғамымен және мағынасымен диктаруталық жүйесін дәреже мөлшерінде кең мағынадағы жекелік. Көрсеткіш мағынасы ұқсас мағынасымен мемлекеттік аппарат оған ұқсас. Мемлекеттік аппарат мағынасы – қамсыздандыру тек қана мемлекеттік мүше жүйесінде қабылдаушымен қатысу саяси өмірдегі елмен немесе жүзеге асырылу мемлекеттік билікпен, былайшы, мағыналық диктатура жүйесі мен дәрежесі және мағынасы саяси жүйемен қоғамдық қамсыздандыруды барлық жиынтық айырмашылығымен өзінше мемлекеттік және мемлекеттік емес мүшелер және ұйымдар. Мемлекеттік аппараттың мағынасына қарағанда көптігі сыйымдылығымен және кең бейнесімен, қоғамдық мағынасы диктатура жүйесін дәрежесімен және саяси жүйесімен болады. Мемлекетті механизм және мемлекеттік аппараттың мағынасы ғылыми және оқу әдебиетінің көп сұрағына байланысты шешіледі.

 

 

 

 

 

 

2 Мемлекеттік аппарат  түсінігі және оның белгілері.  Мемлекеттік аппарат құрылымы.

2.1. Мемлекеттік аппарат  түсінігі

 Мемлекеттік аппарат мемлекеттік билікті іске асыратын, мемлекеттің алдында әртүрлі кезеңдерінде негізгі функцияларын атқаратын органдар жүйесі болып табылады. Қоғамның дамуына байланысты мемлекеттік аппарат үздіксіз күрделенеді және жетілдіріледі. Мемлекеттік аппараттың жұмыс істеуіне және жетілдірілуінің негізінде субъективті факторлар жатады. Олар оның ішкі құрылысының, структурасының, мінезінің, әрекеттерінің формалары мен методтарын, көбінесе әртүрлі топтардың бір топқа бірігуіне әсерін тигізуінің ерекешеліктерінің ең маңыздыларын белгілейді.

 Кез келген мемлекеттің  аппараты – бұл оның жеке  органдарының қосындысы емес, бұл  нақты құрылған және қатаң  тәртіпке келтірілген тұтас жүйе. Мемлекеттік аппараттың әрдайым  жұмыс атқаруына, тұтас жүйе  болуына және әрдайым дамуына кіретін факторлар жиынтығына кіретіндер:

1. Әртүрлі мемлекеттік органдар мен ұйымдардың экономикалық жалпылығы – шаруашылық жүйе және әртүрлі өндіру амалдарының меншік формалараның бар болуы;
2. Мемлекеттік орагндар, мекемелері мен ұйымдарының саяси негіздің бірлігі;
3. Жалпыға ортақ ресми идеология бар болуы; әртүрлі қоғам бөліктерінің саяси-моральдік идея бірлігі;
4. Мемлекеттік органдардың ортақ жұмыс атқаруының және принциптер құрылысының бар болуы – мемлекеттік аппараттың негізгі топтары.
5. Әртүрлі мемлекеттік органдар мен ұйымдар алдында тұратын нысандар мен тапсырмалардың ортақ болуы; [5,136]

 Мемлекеттік аппаратты  билеу құқық арқылы жүзеге  асырылады: тәртіптің ортақ және  міндетті ережелерді қамтитын  нормативті-құқықтық актілер шығарылады. Бүкіл азаматтар, олардың ұйымдары, қызметті тұлғалар және мемлекеттік органдар заңдарға бағыну, өз әрекеттерінде оларды іске асыру тиіс. Сөйтіп мемлекеттік органдардың қызметінің негізгі үш формалары белгіленеді: нормативті-құқықтық актілердің шығарылуына және таратылуына байланысты – құқықшағармашылық; құқық нормаларының іске асырылуына байланысты – атқарушылық билеу формасы; құқықтық нормалардың ұстануын қамтамасыз ететін – құқыққорғаушылық құқықтық қызмет формасы.

 Мемлекеттің тапсырмалары  мен функциялары, оның мемлекеттік аппараттың қызметі арқылы жүзеге асады. Мемлекеттік аппарат ерекеше адамдар тобынан тұрады – мемлекет функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттік қызметкерлер. Басқа жақтан қарасақ бұл бір-біріне иерархиялық түрде тәуелді, монополиялық әрекет жасау құқыққабілеттілігі бар, мемлекеттік органдар мен ұйымдар жүйесі. Сонымен, мемлекеттік аппаратқа жүктелген функцияларды жүзеге асыру үшін оның материалдық және ұйымдастыру құралдары болады, оның ішінде мемлекеттің мүддесін жүзеге асыру үшін керек кезде міндеттеу «заттық қосымшалары» бар.

 Жоғарыда айтылғанның  контекстінде мемлекеттік аппарат  іске асырылған мемлекеттің тікелей  болмысы, шын мәнінде-ұйымдастырылған  күшімен билік ететін күш.

 Сонымен мемлекеттік  аппарат – бұл белгіленген  тәртіпте мемлекеттік билік өкілдігі бар мекемелер, қызметті тұлғалар және органар жүйесі.

 Оқу әдебиеттерінде  мемлекеттік «механизм» және  «аппарат» өзіндік көлем мен  мазмұны бойынша көбінесе бірдей  түсініктер болып табылады. «Механизм»  термині аппараттың бірлігін  белгілеп, оның қорытындылық қызметке бағытталғанын айқындайды деген түсінік қалыптасуда

Мемлекет және құқық  теориясында мемлекеттiк аппарат  және мемлекеттiк механизм жиi синоним  ретiнде қолданылады.

Мемлекет механизмi бұл  мемлекеттiк органдар мен мемлекеттiк  органдар қызметiн қамтамасыз ететiн  мемлекеттiк құралдар жүйесi. Мемлекет механизмі – мемлекеттік материалдық билікті, қарулы күштерді ұйымдастыруға қосылған әртүрлі мемлекеттік мүше, мемлекеттік аппарат мемлекеттік мүшесінің жүйесімен шектелген. Оның нышандары: мемлекет қоғамды басқаратын және қызметпен шұғылданатын адамдардан тұрады; мемлекеттік аппарат мекеме мен органдардың байланыс жүйесі; мемлекет органдарының қызметі ұйымдастырушылықты, материалдық және әкімшілік кепілдіктерімен қамсыздандырылады; мемлекеттік аппарат азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарын қорғау үшін құрылады. «Мемлекеттік механизм» және «мемлекеттік аппарат» ұқсас мағына секілді басталатын ұйқастық міндет орындаушы топқа мәлімет бар болу және де басқа көзқарастағы  пікірлер бар.

Мемлекеттік механизм мемлекеттік аппаратпен кең мағынада, мемлекеттік аппарат мүше жүйесінде тар мағынада. Мемлекеттік мүшеде ажыратылмайтын бөлігімен өзгертілмейтін бөлігі шығып тұрады, мемлекеттік аппараттың мағынасы мен мазмұны ой салушыға маңыздылығымен байланысты, және де құралы мен мазмұнын қалыптастыруды олар толтырады.

Мемлекеттік аппараттың – едәуір дәрежеге байланысты болуына, дәрежесінің дамуына және тиімділік  саяси жүйелік қоғам сапалы дәрежелік  элементке кіру, олардың қарым-қатынасының  арасында мемлекеттік емес мүшелерімен және ұжымдарымен даму деңгейінің салалық іс-әрекет айқын біліктілігі – мемлекеттік мүшелерден бөлек-бөлек немесе әрқайсысынан алу мемлекет материалдық және күштеулік күшімен баяндау процесінде өзінің өкілетті ұжымдықпен, мемлекеттік құрылуы жүзеге асыру мақсаты мен қаталдығы мемлекеттік әрекетпен ұйғару, дәрежелік түйінін оқшаулау мемлекеттік аппаратпен мемлекеттік мүше салыстырмалы өзіндікті бастайды.

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Мемлекеттік аппарат құрылымы. Мемлекеттік орган және оның белгілері

Біріңғай және тұтас  мемлекеттік аппараттың құрылымды  бөліктері болады – органдар, ішкі жүйелер. Олардың өзара иерархиясы бар: алуан түрлі органдар мен  ішкі құрылымдар мемлекеттік механизмде бірдей орын ала бермейді, олар координация, субординациямен күрделі қарым қатынаста болады. Мемлекттік аппарат құрылымы құбылмалы және біріңғай, бірақ та оларға әрдайым билеу органдары мен мемлекеттік «материалды қосымшалар» кіреді – армия, полиция және т.б.

 Қазіргі кездің  мемлекеттік аппараты жоғарғы  дәрежеде мемлекеттік органдар  мен мекемелер, берілген өкілдіктің  алуантүрлі болуымен күрделі  болып саналады. Құрылған мемлекеттік  аппарат бірыңғай және тұтас  (баршалық) , жеке жүйелерден тұратын  жүйе. Аталғандардың соңғылары біркелкі функциялар, ішкі құрылыстар, нысандар мен түрлерге орай әртүрлі істермен айналысатын мемлекеттік органдар.

 Қазіргі кездің  мемлекеттік аппаратының құрылымы  жағынан ең маңызды бөліктері:  мемлекеттік билік органдар жүйесі, үкіметтік органдар билеу жүйесі, соттық жүйе мен прокуратура жүйесі. Прокуратура жүйесінен басқа аталғандардың барлық үш жүйе мемлекеттік билік иемденушілері болып табылады – билік бөліну концепциясына сай болып заң шағарушы, заң атқарушы және соттық билік болып тармақталады. Мемлекеттік билік пен аппарат проблемаларымен айналысатын авторлар арасында мемлекеттік аппарат қанадай болу тиіс, мемлекеттік билік бөлшектері, сонымен қатар олардың иеленушілері – мемлекеттік органдар өзара қандай қатынаста болуы керегі жайында ортақ ой жоқ.