Азаматтық құқық негіздері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК

                                          УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

       

 

 

ТАҚЫРЫБЫ:                          Азаматтық құқық негіздері     

                                                                      Орындаған: Қайрханова.А.Б.

 

 

 

Өскемен, 2013

Жоспар

 

Кіріспе 3

НЕГІЗГІ БӨЛІМ 4

Азаматтық құқық негіздері 4

Азаматтық құқықтық қатынастар 4

Азаматтардың, кәсіпкерлердің және тұтынушылардың құқықтарын қорғау 7

Азаматтық құқық қатынастарының объектілері 8

Өкілдік және сенімхат 10

Талаптың ескіруі 10

Меншік құқығы және өзге де заттық құқықтар 11

Міндеттемелік құқық 13

Шарттар туралы жалпы ережелер 14

Интеллектуальдық меншiк құқығы 17

Мұрагерлік құқық негіздері 18

Қорытынды 21

Қолданылған әдебиеттер тізімі 22

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Азаматтық құқық — құқықтың тауарлық-ақшалай қатынастарды және қатысушылардың мүліктік қатынастарының теңдігіне негізделген, сондай-ақ мүліктікпен  байланысты, жеке мүліктік емес басқа  да қатынастарды реттейтін саласы, нормалардың жиынтығы. Азаматтық  заңдылықтармен реттелуші қатынастардың  қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-аумақтық бөліністер болып табылады.

Азаматтық құқықтың негізгі  бастауы Қазақстан Республикасының  Азаматтық кодексі болып табылады, ол 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Жалпы  бөлімнен және 1999 жылғы 1 шілдедегі  Ерекше бөлімнен тұрады. Азаматтық  құқық нормалары сондай-ақ арнаулы  заңдарда және заңға қарасты актілерде  мазмүндалған, олар Азаматтық кодексте белгіленген ережелерді толықтырады, реттейді, нақтылайды. Мұндай нормативтік  актілерге төмендегідей заңдар жатады: 1997 жылғы 14 шілдедегі "Шаруашылық, серіктестіктері  туралы", 1998 жылғы 10 шілдедегі "Акционерлік  қоғамдар туралы", 1997 жылғы 21 қаңтардағы "Банкроттық туралы", 1997 жылғы 19 маусымдағы "Жеке кәсіпкерлік туралы", т.б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Азаматтық құқық  негіздері

Азаматтық құқықтық қатынастар

 

Азаматтық заңдармен тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Азаматтық заңдар өздері реттейтін қатынастарға қатысушылардың теңдігін, меншікке қол сұқпаушылықты, шарт еркіндігін, жеке істерге кімнің болса да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру, нұқсан келтірілген құқықтардың қалпына келтірілуін, оларды соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттігін тануға негізделеді.

Азаматтық құқықтық қатынастардың элементтері субъектілері, объектілері мен мазмұны, ал негізгі бастаулары Қазақстан Республикасының Конституциясы, Азаматтық Кодексі, оған сәйкес қабылданған өзге де заңдар және заңға тәуелді кесімдер болып табылады.

Азаматтық заңдармен реттелетін қатынастардың субъектілеріне: жеке және заңды тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-аумақтық, бөліністер жатады.

Жеке  тұлға - Қазақстан Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттің азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ адамдар. Азаматтарда өз құқықтары мен іс-әрекетін жүзеге асыру үшін құқықтық және әрекет қабілеттілігі болуы тиіс. Азаматтың құқықтық қабілеттілігі - бұл азаматтық құқық пен азаматтық міндеттемелерге ие болу қабілеттілігі. Ол адам туылғанда пайда болып және адам өлгенде барып тоқтатылады.

Құқықтың  қабілеттiлiгiнiң негізінде азаматтар:

• өзінің меншігіндегі мүлікке ие бола алады;
• мүлікті мұрагерлікке беріп және өсиет ете алады;
• заңмен шектелмеген кез келген кәсіпкерлікпен шұғылдана алады;
• заңды тұлға құра алады;
• заңмен тыйым салынбаған кез келген мәмілелер жасап міндеттемелерге қатыса алады;
• тұрғылықты тұратын жер таңдап ала алады;
• әдебиет пен өнер, ғылыми еңбектердің авторы, өнертапқыштық және басқа да заңмен қорғалатын интеллектуалдық қызметке авторлық құқығы болуға;
• басқа да мүліктік және мүліктік емес құқықтарға ие бола алады.

Азамат өз фамилиясы мен  өз есімін, сондай-ақ, қаласа, әкесінің атын қоса, өз атымен құқықтар мен міндеттерге ие болып, оны жүзеге асыра алады. Тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен оның тұрғылықты жері деп танылады.

Азаматтық әрекет қабiлеттiлiгi - азаматтың өз әрекеттерімен азаматтық құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттемелер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі кәмелетке толғанда, яғни 18 жастан пайда болады.

Жасы толмағандардың әрекет қабілеттілігі - жасы 18-ге толмағандар  әрекет қабілеттілігі бойынша екі топқа бөлінеді:

• он төрт жасқа толмағандар;
• он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгілер.

Он төрт жасқа толмағандар  үшін келісімдерді олардың атынан ата-аналары, бала асырап алған адамдар немесе қамқоршылар жасайды. Өздігінен  бұл жасөспірімдер тек өздерінің жасына лайықты күнделікті тұрмыстағы жасалған кезінде орындалатын ұсақ келісімдерді жасауға хақылы. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгілер келісімді ата-аналарының, бала асырап алған адамдардың немесе қамқоршылардың ризалығымен жасайды. Өздігінен олар табысын немесе стипендиясын билеуге, өздерінің шығармаларына, өнертапқыштық құқықтарын жүзеге асыруға, сондай-ақ күнделікті тұрмыстағы келісімді жасауға хақылы.

Жүйке ауруы немесе ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз әрекеттерінің  мәнін түсіне алмайтын немесе не істегенін  білмейтін азаматты сот әрекет қабілеттілігі  жоқ деп тануы мүмкін, соған  байланысты оған қамқоршылық белгіленеді.

Заңды тұлға құрмай-ақ мемлекеттік тіркеуге тұрған кезден бастап, азаматтар кәсіпкерлік қызметпен айналысуға және де осы кезден жеке кәсіпкерліктің субъектілері болып табылады. Түрлері: өзіндік, бірлескен кәсіпкерлік. Өзіндік кәсіпкерлікті бір азамат меншік құқығы бойынша өзіне тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға немесе оған билік етуге жол беретін езге де құқыққа, ал бірлескен кәсіпкерлікті жеке кәсіпкерлер ортақ меншік құқығы бойынша өздеріне тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті бірлесіп пайдалануға немесе оған билік етуге жол беретін өзге де құқықтарға байланысты жүзеге асырады.

Түрлері:

• ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігі негізінде жүзге асырылатын ерлі-зайыптылар кәсіпкерлігі;
• шаруа /фермерлік/ шаруашылығының ортақ меншігі немесе жекешелендірілген тұрғын үйге бірлескен ортақ меншік негізінде жүзеге асырылатын отбасылық көсіпкерлік;
• кәсіпкерлік қызмет үлестік ортақ меншік негізінде жүзеге асырылатын жай серіктестік.

Заңды тұлға құрмастан  кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы  азаматтарды мемлекеттік тіркеу, өзі барып тіркелетін сипатта, оның тұрғылықты жері бойынша аумақтық салық  органында (тіркеуші орган) есепке алынуы арқылы жүзеге асырылады. Егер жеке кәсіпкер лицензиялауға тиісті қызметті жүзеге асырса, осындай қызметті істейтін болса, онда оны атқаруға лицензиясының  болуы міндетті болып табылады.

Азаматтардың жеке кәсіпкерлігінің  мәселелерін Қазақстан Республикасының 1997 ж. 19 мамырдағы «Жеке кәсіпкерлік  туралы», 1998 ж. 31 наурыздағы «Шаруа (фермер) қожалығы туралы» Заңдары және т. б. құқықтық-нормативтік кесімдер реттейді.

Меншік, шаруашылық жүргізу  немесе жедел басқару құқығындағы  оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап  беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке қүқықтар мен міндеттерге  ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңды тұлға деп танылады.

Коммерциялық  ұйымдар болып табылатын заңды тұлғалар шаруашылық серіктестік, өндірістік кооператив, мемлекеттік кәсіпорын нысандарында құрылуы мүмкін, ал мекеме, қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор және діни бірлестіктер коммерциялық емес ұйымдар болып табылады. Заңды тұлғалар бірлестіктер құра алады /ассоциациялар, одақтар/.

Заңды түлғалар әділет органдарында мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс. Тіркеу тәртібі Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 17 сәуіріндегі заң күші бар "Заңды түлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы" Жарлығымен реттеледі.

Азаматтық құқықтың тағы бірден-бір  субъектілері коммерциялық емес ұйымдар болып табылады. Олардың құқықтық мәртебесін 2001 жылғы 16 қаңтардағы «Коммерциялық емес ұйымдар туралы» ҚР Заңы реттейді. Осы Заңның 2-ші бабына сәйкес кіріс түсіру негізгі мақсаты болып табылмайтын және алынған таза кірісті қатысушылар арасында бөлмейтін заңды тұлға коммерциялық емес ұйым деп танылады. Коммерциялық емес ұйымдар: әлеуметтік; мәдени; ғылыми; білім беру; қайырымдылық; басқару мақсаттарына қол жеткізу; азаматтардың және ұйымдардың құқықтарын және заңды мүдделерін қорғау; даулар мен жанжалдарын шешу; азаматтардың рухани және өзге қажеттіліктерін қанағаттандыру; азаматтардың денсаулығын сақтау; қоршаған ортаны қорғау; дене шынықтыру мен спортты дамыту; заң көмегін көрсету үшін, сондай-ақ қоғамдық игіліктерді және өз мүшелерінің (қатысушылардың) игіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған басқа да мақсаттарда құрылуы мүмкін. Олардың қызметтерінің мақсаттары құрылтай құжаттарымен айқындалады.

Коммерциялық емес ұйымдар  мекеме, қоғамдық бірлестік, акционерлік  қоғам, тұтыну кооперативі, қор, діни бірлестік, қауымдастық /одақ/ нысанындағы, заңды  тұлғалардың бірлестігі нысанында  және заң актілерінде көзделген  өзге де нысанда құрылуы мүмкін.

Азаматтардың, кәсіпкерлердің және тұтынушылардың құқықтарын қорғау

 

Азаматтық құқықтарды қорғауды сот, төрелік сот  немесе аралық сот атқарады:

• құқықтарды мойындату;
• құқық бұзылғанға дейінгі болған жағдайларды қалпына келтіру;

• құқықты бұзатын немесе оның бұзылу қаупін туғызатын әрекеттерге тыйым салу;

• залалдарды, төленетін айыпты өндіртіп алу;
• мәмілені жарамсыз деп тану;

• моральдық зиянның өтемін төлету және басқа әдістермен жүзеге асыру (Азаматтық Кодекстің 9-бабы).

         Кәсiпкерлердiң құқықтары мына  төмендегi тәсiлдер арқылы қорғалады:

• лицензия берiлетiн қызмет түрлерiн басқа кәсiпкерлiк қызметтiң кiмнiң болса да рұқсатын алмай-ақ жүзеге асыру мүмкiндiгi арқылы;
• экономиканың барлық салаларындағы кәсiпкерлiктiң барлық түрiн бiр ғана тiркеушi органда тiркеудiң барынша қарапайым өз бетiмен жүргiзетiн тәртiбiмен;
• кәсiпкерлiк қызметке мемлекеттiк органдар жүргiзетiн тексерулердi заң құжаттарымен шектеу арқылы;
• кәсiпкерлiк қызметтi заң құжаттарында көзделген негiз бойынша шығарылған сот шешiмi бойынша ғана ерiксiз тоқтату арқылы;
• жеке кәсiпкерлiк үшiн тыйым салынған, экспорт немесе импорт үшiн тыйым салынған немесе шек қойылған жұмыс, тауарлардың түрлерi мен қызмет тiзбесiн заң құжаттарында белгiлеу арқылы;
• мемлекеттiк органдарды, лауазымды адамдарды, сондай-ақ өзге де жақтар мен ұйымдарды кәсiпкерлердiң қызметiне заңсыз кедергi жасағаны үшiн олардың алдындағы заңдарда белгiленген мүлiктiк  жауапкершiлiкке тарту арқылы;
• заңдарда көрсетiлген өзге де амалдар арқылы.

Шаруашылық жүргiзу барысында  субъектiлердiң жауапкершiлiгi туындауы және оларға санкциялар қолданылуы мүмкiн. Санкциялар деп заңда немесе келiсiм бойынша шартта белгiленген мiндеттемелердi, тауарды жеткiзiп берудiң негiзгi шарттарын, қаражат және несие келiсiмдерiн бұзушыға қолданылатын шараларды айтады. Санкциялар:

• тараптың өз жағынан қолданатын (заңмен және шартта алдын ала көзделсе);
• Ұлттық банк және екiншi деңгейдегi банктер, мемлекеттiк стандарт, монополияға қарсы комитет т. б. өкiлеттi мемлекет органдары қолданатын;

• соттың шешiмiмен қолданылатын санкциялар болып бөлiнедi.

1. Шаруашылық қатынастарды  тиiмдi реттеуге бағытталған құқықтық  құралдардың бiрi – дауды сотқа  дейiн реттеу.

Бұл – кәсiпорындардың, ұйымдар  мен мекемелердiң шаруашылық шарттарды  орындау барысында және басқа  да негiздер бойынша туындаған шаруашылық шарт жасасу, оны өзгерту мен бұзу кезiнде туындайтын келiспеушiлiктердi реттеу тәртiбi. Осы реттеу тәртiбiн  дұрыс ұйымдастыру тараптардың  бұзылған құқықтарын тез арада қалпына  келтіруге, көлденең шығындардың алдын  алуға ықпал етеді.

Мүліктік құқықтары мен  заңды мүдделеріне нұқсан келгенде кәсіпорындардың осы құқықтар мен  мүддені бұзған кәсіпорындарға белгіленген  тәртіппен наразылық хат беруге құқығы бар. Наразылық хат туралы Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 8 бабының 1-ші бөлігінде «Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне берілген азаматтық құқықтарды қорғау құқығын өз қалауынша пайдаланады" - деп көрсетілген.

2. Шаруашылық дауларын сот арқылы шешу. Шаруашылық дауларынан туындайтын істерді қарау тәртібін Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізуші Кодексі және т. б. құқықтық-нормативтік актілер реттейді. Талап қою бағасы арыз берілген кезде заңда белгіленген 5000 есептік айлық көрсеткіштен асқан жағдайда, тараптары заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметті заңды тұлға құрмай жүзеге асыратын азаматтар болып табылатын мүліктік дауларды облыстық және оларға теңестірілген бірінше сатыдағы соттар, ал қалған шаруашылық даулары аудандық (қалалық) соттарда қаралып, шешіледі.

Азаматтық құқық қатынастарының объектілері

 

Мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар азаматтық құқық объектілері бола алады.

Мүліктік  игіліктер мен құқықтарға (мүлікке): заттар, ақша, оның ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және басқа да мүлік жатады. Заттар өз кезегінде жылжымайтын және қозғалатын мүліктер болып бөлінеді.