ТМД-ғы интеграция тарихы

"Ортақ экономикалық  кеңістік" ұғымы қайдан пайда  болды деген сұрақ туындауы  мүмкін. 1998 жылдың қаңтар айында "төрттік" (Беларусь, Қазақстан,  Қырғызстан және Ресей) мәжілісіне  Қазақстан Президенті Н.Назарбаев  "қарапайым адамдарға деген  10 қадам" идеясын ұсынды және  бұл идея төрт елдің үкіметтері  тарапынан қолдау да тапты.  Қазақстан тарапынан 1998 жылдың  ақпан айында "Ортақ экономикалық  кеңістік құру туралы шарт" жобасы ұсынылған болатын. Интеграциялық  комитет (бұл органға жұмыстың  екінші бөлімінде тоқталамыз) бұл  жобаны талдай келе 1998 жылдың  маусым айында Шарттың мәтінін  негізінен қолдай отырып "Кеден одағы мен Ортақ  экономикалық кеңістік (КО және ОЭК) туралы" Шарт ретінде мақұлдады. Мұндай шартты қабылдауға алып келген оқиғалар желісі былай сипатталады: 1993 жылың қыркүйек айында — "Экономикалық одақ туралы" Шартты және 1994 жылғы сәуірде "Еркін сауда аймағын құру туралы" Келісімді 12 мемлекет қабылдады. 1995 жылдың қаңтарында - "Кеден одағы туралы" Келісімді Беларусь, Ресей, сәл кейіннен Қазақстан қабылдады. Бірінші саты - еркін сауда аймағын құру болса, екінші саты - ортақ кеден территориясын құру болатын. 1996 жылдың наурыз айында - "Экономикалық және гуманитарлық салаларда интеграцияны тереңдету туралы" Шартты Беларусь, Қазақстан, Ресей қабылдап тауарлар, қызметтер, еңбек және капиталдың ортақ рыногын құруды басты мақсат ретінде алға қойды. 1998 жылдың аяғында Кеден одағы мен Ортақ экономикалық кеңістік Шартына Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей және Тәжікстан қол қойды. Бұл құжаттардың негізгі мақсаты, ортақ экономикалық интеграцияны дамыту болып табылады.

 Дүние жүзілік қатынастар  жүйесіне кіру үшін Достастықтың  өз ішінде тұрақтылық болуы  керек екені анықтала бастады,  соның ішінде саяси, экономикалық  тұрақтылық пен қауіпсіздік алдыңғы  орынға шықты. Сол кездердегі  қателіктердің бірі ретінде-ұлттық  мемлекеттілік пен интеграцияны  бір-біріне қарама-қарсы қоюды  айтуға болады. Олар, бір-біріне сыйымсыз, қарама-қайшы ұғымдар ретінде  қарастырылды. Дегенмен, экономикалық  жағдай, сонымен қатар сананың  бірте-бірте өзгеруі бұрынғы Кеңес  кеңістігінде орналасқан республикалардың  ары қарай даму мәселелеріне  басқа көзқараспен қарау қажеттігін  де туғызды. Бұл тұрғыдан келгенде, интеграцияны жүзеге асырудың  бір сатысы ретінде Қазақстан,  Қырғызстан және Өзбекстанның  Орталық Азия Одағын құруын  алуға болады. Мысалыға, бұл мемлекеттер  арасындағы азаматтық алу мәселелерін тез арада шешу, басқа мүше-мемлекет аумағында жылжымайтын мүлікті сатып алу-сату сұрақтарына қатысты келісімдердің қабылдануы адамдар арасындағы психологиялық кедергі мен басқа да көптеген мәселелерді оң шешуге бағыт берді. Әлеуметтік экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастық салалары бойынша сұрақтар да оң шешімін табуда. Қазақстан, Қырғызстан жөне Өзбекстан арасында қабылданған мұндай құжаттар ТМД қағидаларына еш қайшы келмейді.

Тәуелсіз Мемлекеттер  Достастығы елдерінің экономикалық ынтымақтастық аясында қол жеткізген  жетістіктердің бар екеніне мына мысалдар дәлел бола алады. Өндірістік және ауылшаруашылық өнімдерін шығару:

 ТМД елдері Өнім көлемінің индекстері (%):

        Ауыл шаруашылығы:

                                     1995          1996

1. Қазақстан          91,8          100,3  
2. Әзербайжан     82,8            93,3
3. Армения           102,4          101
4. Беларусь           88,3           103,2
5. Грузия              90,2            107,7
6. Қырғызстан     82,2            110,8
7. Молдова           96,1             91,5
8. Ресей                  96,7           95
9. Тәжікстан        94,9             80,2
10. Түркменстан    93,6           117,9
11. Өзбекстан         100,1          106
12. Украина            88               0 94,9

Бұл мәліметтерден Молдова  мен Тәжікстанда өндіріс пен  ауылшаруашылығы өнімдерін өндірудің  ұлғайғанын емес, керісінше кері кеткенін байқаймыз. Бұған бірден-бір себеп  ретінде осы елдердегі қарулы қақтығыстарды және соның салдары  болып табылатын экономикалық құлдырауды айтуға болады.

  Егер Европалық Одақ елдерінде әр адамға шаққанда ішкі жалпы өнімнің өсуін байқайтын болсақ, ТМД елдерінде 1990 жылдардың бастапқы жылдарында керісінше құбылысты көремізде, 1998 жыл соңына қарай оның артқанына көз жеткізуге болады. Мұның өзі ТМД елдеріндегі жақындасудың сөз жүзінде емес іс жүзінде жүзеге асуы әбден ықтимал процесс екеніне дәлел ретінде бола алады.

            ТМД елдерінің сыртқы шекараларын қорғау, Достастық елдерінің территорияларындағы қақтығыстардың алдын алу мен реттеу, ТМД елдерінің Кеден одағы салаларында және құқықтық ынтымақтастық пен қылмыспен күрес саласындағы бірігіп қызмет атқару жөніндегі келісімдердің алар орны ерекше. Аймақтық ынтымақтастық келісімдердің қатарына 1999 жылдың 25 тамызында Бішкек декларациясына қол қойған "Шанхай бестігі" атауына ие болған Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы және Тәжікстан Республикасы басшыларының ғаламдық және аймақтық қауіпсіздікті нығайтуды мақсат тұтқан декларацияны жатқызуға болады. Мұның өзі, бұрыңғы жеке-дара өркендеу мен қауіпсіздік мәселелерінің қазіргі уақытта ұжымдық, дәлірек айтсақ, аймақтық сипатқа айналуда екенін байқаймыз. Ал екі жақты келісімдерге келетін болсақ, олардың жалпы саны мыңнан асып кетеді, солардың қатарына 1997 жылғы 14 қазанда жасалған Қазақстан Республикасы мен Украина Үкіметі арасындағы ғарыш кеңістігін зерттеу және пайдалану саласындағы ынтымақтастық туралы келісімді, 1997 жылғы 11 қарашада жасалған Қазақстан Республикасы мен Грузия Үкіметі арасындағы өнеркәсіптік меншікті қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы келісімді немесе 1997 жылғы 10 маусымда жасалған жазасын әрі қарай өтеу үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарды тапсыру туралы Қазақстан Республикасы мен Әзербайжан Республикасы арасындағы шартты (бұл келісімдерді Қазақстан Республикасы 1999 жылдың 30 желтоқсанында бекітті) және тағы да басқа көптеген келісім шарттарды жатқызуға болады. 1999 жылдың 8 желтоқсаныңда Беларусь Республикасы мен Ресей Федерциясы арасында "одақтық мемлекет құру" жөніндегі шартқа қол қойылды. Бұл шарттың негізгі мазмұнын екі тарауға бөлуге болады. Біріншісі саяси болса, екіншісі экономикалық сала болып табылады. Одақтық шарттың 6 бабына сай екі ел арасындағы саяси ынтымақтастыққа келетін болсақ, әр мемлекет өзінің егемендігі мен тәуелсіздігін, территориялық бүтіндігін, мемлекеттік Құрылымын, конституциясын, мемлекеттік жалау, елтаңбаларын және басқа да мемлекеттік нышандарын сақтай отырып, екі мемлекет арасында келісілген өкілеттіктерді одақтық мемлекетке береді. Яғни, бұл ынтымақтастық негізінде (екі ел халықтарының тіл, дін, тарих, мәдениет, т.б. ортақтығы арқасында) мемлекеттік ынтымақтастықтан ортақ ұлттық жүйе ынтымақтастығына көшу ниеті жатыр. Осы екі мемлекет арасындағы экономикалық ынтымақтастық Кеден одағына мүше бес мемлекет арасындағы 1999 жылдың 26 ақпанында қол қойылған шарт мақсаттары мен міндеттеріне ұқсас. Яғни, олар тауар, қызмет, капитал мен еңбектің ортақ рыногын құру, ортақ баға, көлік, энергетика, экономикалық саясат жүргізу болып келеді.

1999 жылдың шілде айында  Қырғызстанның Баткен ауданына  қарасты тау өңірін жайлап, терроршылдық  қызметтерін жүзеге асыруға кіріскен терроршылдардың ұйымдасқан ерекеттері, бұл мәселеге де ТМД елдерінің көңіл бөлуі қажет екендігін көрсетті. Қазіргі күнде ТМД-ның терроршылдыққа қарсы Орталығы құрылды. Мұның өзі, терроршылдықтың дүние жүзінің дамыған мемлекеттеріне ғана күрделі мәселе емес, сонымен қатар, жаңадан аяқтарына тұрып экономикалық дәуірлеу сатысында тұрған ТМД елдері үшін де ауыр да қиын, бірақ шешімін табу міндетті болып табылатын мәселе екенін көрсетеді.

Тәуелсіз Мемлекеттер  Достастығының органдары. Мемлекеттер  басшыларынын кенесі және үкіметтер  басшыларынын кеңесі.

 Кеңес Одағы тоқырап, құлағаннан соң Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы дүниеге келуінің өзі көптеген мемл ауыр жағдайға ұшыраспауын септігін тигізді. Бұл тұрғыдан келетін болсақ, ТМД елдерінің тағдыры "югослав бағыты" бойынша кетуі әбден ықтималды. Яғни бір кезде бір үлкен мемлекет республикалары ретінде саналған, қазіргі кезде дербес тәуелсіз мемлекеттер арасында қанды қақтығыстар болуы мүмкінді.

 ТМД-ны халықаралық  құқық субъектісі ретінде тану  ешкімнің де құманын туғызбасы  анық. Себебі, Достастық Біріккен  Ұлттар ұйымында бақылаушы мәртебесіне  ие. Бұл тұрғыдан келгенде, ТМД  елдерінің саяси ынтымақтастығы  регінде Мемлекеттер басшыларының  Кеңесі мен Үкіметтер басшыларының  Кеңесін жатқызуға болады.

1991 жылдың 21 желтоқсанында  бұрыңғы Кеңес одағының 11 республикасы  арасында жасалған келісімге  орай ТМД үйлестіру институттарының  келісімі туралы айтылғанды. Сол  жылдың 30 желтоқсанында "мемлекеттер  басшыларының кеңесі және үкіметтер  басшыларының кеңесі туралы" уақытша  келісімде қабылданғанды. Тәуелсіз мемлекеттер достастығының ең жоғарғы органы ретінде мемлекеттер басшыларының кеңесі табылады (жарғының 21 бабы).

 Мемлекеттер басшыларының  кеңесі мүше-мемлекеттердің ортақ  мүдделі Қызметіне қатысты қағидалы  сұрақтарды талдайды және шешеді. Бұл кеңес мәжілісі жылына  екі рет шақырылады. Кезексіз  мәжіліс шақыру кез-келген мүше-мемлекеттің  ынтасы және талабы бойынша  болуы мүмкін. Жарғының 22 бабына  сай үкіметтер басшыларының кеңесінің  негізгі мақсаты мүше-мемлекеттер  атқару органдарының ынтымақтастығын  экономикалық, әлеуметтік және баска  да ортақ мүдде салаларында  үйлестіру болып табылады. Бұл  кеңес мәжілісі жылына төрт  рет шақырылады. Кезектен тыс  мәжіліс шақырылуы кез-келген  мүше-мемлекет үкіметінің қалауымен  болады. Мемлекеттер басшылары кеңесінің  шешімдері және үкіметтер басшылары  кеңесінің шешімдері ортақ келісім-консенсус  негізінде қабылданады. Әр мемлекет  кез-келген сүрақ бойынша мүдцелілігі  жоқ екенін білдіре алады және  бүл басқа мемлекеттер тарапынан  шешім қабылдау үшін кедергі  деп қаралмауы тиіс. Қүжаттарды  мүндай кеңшілік қағидасымен  қабылдау қызықты салдарға да  апаруда. Достастық көлемінде  қабыхданған бір келісімдерге  мемлекет қол қойса, басқа бір  келісімге 10 немесе 6 мемлекет қол  қоюда. Мүндай жағдайда консенсус  қағидасының өзі жоққа шыққандай  және барлық мүше-мемлекет қабылдамаған  қүжаттың орындалуъі да жартылай  болып, жоғарыда айтып өткен  кедестердің қызметіне де нүқсан  келтіруде. Мемлекеттер басшыларының  кеңесі және үкіметтер басшыларының  кеңесі біріккен мәжілістер өткізе алды. Мемлекеттер басшылары және үкіметтер басшылары кеңестердің мәжілістерінде достастыққа мүше-мемлекеттердің орыс алфавиті бойынша атауларына қарай кезекпен төрағалық етеді. Және мәжілістер негізнен алғанда, ортақ келісімге сай ТМД-ның кез-келген мүше-мемлекетінің астанасында өтеді.

 Қай кеңес болса  да жүмысшы және қосымша органдарды  түрақты және уақытша негізде  қүра алады. Бұл органдар мүше-мемлекет өкілдерінен қажетті өкілеттілік беріле отырып қүрылады. Олардың мөжілістеріне қатысуға сарапшылар мен кеңесшілер тартылуы мүмкін. 1993 жылдың желтоқсан айында ТМД елдерінің басшылары ТМД төрағасы қызмет орнын тағайындады. Бүл қызмет әкілеттілігі бір жылға жарамды.

 ТМД құрылғалы бері біршама уақыт өтті. Және бұл уақыт ішінде Достастық көлемінде қабылданған қүжаттардың саны мың үш жүзден асты. Бұл құжаттардың әрқайсысына тоқталу тақырып мақсаты болып саналмайды және тоқталып, саралау мүмкін де емес Сол себептенде мсмлексттср және үкіметтер басшылары кеңестерінің бір-екі мәжілісінде қаралған сұрақтарға токталып өтсек дейміз.

1995 жылдың 26 мамырында Достастыққа мүше-мемлекеттердің басшылары мен үкіметтер басшылары кеңестерінің мәжілістері болып өтті. Мемлекеттер жөне үкіметтер басшылары непзінсн экономикалық сипаттағы сүрақтарды қарады. Ал егерде толық келемде алсақ, Достастық емір сүруінің күнделікті және болашақтағы багыттарына қатысты сұрақтар мәжіліс тақырыбы болды.

 Мәжілісте қаралған  екінші күрделі мәселелердің бірі «Достастыққа мүше емес мемлекеттермен ТМД мүшс-мемлекеттерінің шекараларын қорғау туралы шарт» жайында болатын. Бүл сүрақ бүдан бүрын 1995 жылдың 10 ақпанында Алматы қаласында талқыланып толықтырылуға жіберілген болатын.

 Мәжілісте Абхазиядағы шиеленісті және Тәжікстандағы жағдайды реттеу сұрақтары да қаралып өтті. Тәжікстанда орналасқан бсйбітшілік күштерінің Қалу мерзімін ұзарту туралы шешім жоне жоғарыдағы шиеленісті реттеу Жоспарлары бекітілді. Егер, Достастық үкіметтер басшыларының кеңес мәжілісінде талқылаған және қабылдаған келісімдерге келетін болсақ, олардың да саны өте көп. Бір, екеуіне тоқталып өтсек дейміз. 1996 жылдың 12 сәуірінде Достастықтың біркелкі көлік кеңістігін қүру саласына байланысты шараларды реттеу сүрақтары қарастырылды. Темір жол көлігін мемлекеттік қолдаудың үлттық багдарламаларын жүзеге асыруға бағыт берілді. Тариф саясатын өз-ара ыңғайластыруға көңіл белінді. Қауіпті және басқа да қалдықтарды шекара арқылы тасымалдауды бакылау туралы келісімге қол қойылды. 2000 жылға дейін үйымдасқан қылмыспен бірігіп күресу бағдарламасының жобасы бекітідді және экономика саласындағы қылмыстармен күресудегі ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды. Шекара мәселелеріне байланысты сүрақ сырткы шекараларды қорғау беріктігін нығайту түрғысынан қаралды. ТМД әуе шабуылдарына қарсы қорғаныстың ортақ жүйесін қүру және нығайтудың нормативтік қүжаттарына байланысты шешімдер қабылданды. Міне бұл Достастықтың мемлекеттер жөне үкіметтер басшылары кеңестерінің екі-ақ мәжілісінде қаралған сүрақтар тізімі. Және жоғарыда токталып өткеніміздей мемлекеттер басшылары кеңесінің мәжілісі жылына екі рет, ал үкімеггер басшылары кеңссінің мәжілісі жылына төрт рет жиналатынын еске алсақ, қаншама сүрақтар мен мәселелердің котеріліп, қаралатынын айтпасақ та түсінікті. Әрине ТМД-ның қазіргі даму сатысында Достастыққа мүше- мемлекеттер жөне үкіметтер басшылары кеңестерінің эртүрлі сипаттағы қүжаттары бойынша қабылданған шешімдсрі іс-жүзінде толықтай орындалуда, десек, артық айтқандық болар еді. Дегенмен, олардың интеграциялық процесстердің алға ілгерілеуінде атқарып отырған ролі зор екенін де айтқан абзал.

 Сыртқы істер  министрлерінің кеңесі

 Достастық мемлекеттер  басшыларының кеңесі мен үкіметтер  басшыларының кеңесі шешімдерінің  негізінде сыртқы істер министрлерінің  кеңесі (СІМК) мүше-мемлекеттердің сырткы  саяси қызметін, оның ішінде халықаралық  үйымдардағы қызметі мен тараптарға  мүдделі болып табылатын дүниежүзілік  саясат сүрақтары бойынша қызметті  жүзеге асырады (жарғының 27 бабы). Сыртқы істер министрлерінің  кеңесі 1993 жылдың 24 кыркүйегінде мемлекеттер  басшылары мен үкіметтер басшыларының  кездесуінде бекітілген ереже  негізінде жүмыс істейді. СІМК өз қызметінде БҰҰ және ЕҚЫК (Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық кеңесі) жарғысын, ТМД жарғысын, Достастық колемінде қабылданған келісімдер мен шешімдер жөне жоғарыда айтып өткен ережені басшылыққа ала отырып оз қызметін атқарады. СІМК мүше ретінде Достастыққа мүше-мемлекеттердің сыртқы істср министрлері табылады. Оның мэжілістеріне ТМД-ның атқару хатшысы қатыса алады, сонымен қатар, СІМК шешімімен бақылаушы ретінде басқа мемлекеттердің сыртқы істер министрлері немесе олар өкілеттік берген адамдар қатыса алады. СШК жанында түрақты жүмыс істейтін бейбітшілік Қызметі бойынша консультативтік (кеңес) комиссиясы қүрылған. Мүндай Шешім 1994 жылдың 16 наүрызында қабылданды. Қауіпсіздік жоне Қарусыздану саласындағы халықаралық келісімдер мен басқа да шешімдерді асыру және бірігіп әрекет етуді ұйымдастыруды СІМК карусыздану бойынша өкілетті біріккен консультативтік комиссия арқылы жүзеге асырады. Бүл комиссия Бішкек қаласында 1992 жылдың 9 қазанында қаралды.

 СІМК үш айда бір оз мәжілістерін өткізіп отырады. Кезектен тыс можіліс мемлекеттер басшыларының кеңесі немесе үкімбттер басшыларының кеңесі, СІМК немесе бір мүше-мемлекеттің ұсынысы бойынша шакырылып өткізіледі. СІМК негізі бойынша қараған сұрақтарының шсшімдері оның мүшелерінің ортақ келісімі бойынша қабылданады. Кез-келген мүше өзінің кейбір сүрақтар бойынша мүддесі жоқ екенін ашық айтуга қүқылы жоне шешім кабылдау үшін бүл басқа мүшелер тарапынан бас тарту немесе кедергі ретінде қарастырылмауы тиіс. СІМК-тің мемлекеттер басшылары мен үкіметтер басшылары кеңестерінің үйғарымы бойынша қабылдаған шешімдері, мемлекеттер басшылары кеңесі немесе үкіметтер басшылары кеңесі бекіткеннен соң ғана өз күшіне енеді. ТМД-ның халықаралык ұйымдар жоне форумдармен Біріккен әрекеттері атты тақырып бойынша кабылданған шешімге қарай, ТМД үйлесімділік шараларын ЕҚЫК тығыз орнатуы керек делінді. Достастыққа мүше-мсмлекеггер делегациясы ЕҚЫК бірігс отырып Европадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық сүрақтары бойынша ойлары мен келісілген өрекеттері жайында біріккен консультацияларды ұдайы жүзге асырады деп белгіледі.