Орталық Қазақстан

Ақтөбе Облысы Қазақстанның ең маңызды өнеркәсіп  ауданы болып табылады. Оның көлемі шамамен 300 мың шаршы км. Ақтөбе облысы солтүстігінде Ресеймен, оңтүстігінде Өзбекстанмен шекараласады. Бұл аймақ шығыс пен батыста әр жағынан үш облыспен шектеседі. Шығыс жағында – Қостанай, Қарағанды және Қызылорда облыстары. Батысында - Атырау, Маңғыстау және Батыс Қазақстан облыстары.

Атырау облысы 400 метрлі жыраларға және диаметрі 2 метр болатын аппақ, домаланған тастарға толы. Бұл жерлерді көне заманғы  мұхит түбінен қалған әктасты  қыраттар құрайды. Каспий және Арал теңіздері  осы мұхиттың қалдықтары. Шөлді жазық  дала Урал өзенімен (қазақша - Жайық) тоғысады да, кейбір жерлер Флорида саз батпақтарын еске түсіреді. Бұл шынымен де су құстарына жұмақ жер болып табылады. Бұл жерлерде тек ауалық жастықшалы қайықтардың жүруі рұқсат етілген. Аққу, үйрек және қаздар тобы туристердің үстінен ұшып өткенде, олардың көптігі әркімді таң қалдырады.

Қазына түбегі... Осылай адамдар қазақстанның ең бай  жерлерінің бірі – Маңғыстауды атайды. Бұл мекен мұнайға, газға, құрылыс  материалдарына және минералдарға өте  бай. Қазіргі уақытта мәдени мұраларға  бай Маңғыстау туризм және демалыс мекені болып есептелінеді.

Археологиялық ескерткіштер

Өлі Қолтық жағасында, Қызанның солтүстігінде көне қорғандар  табылған.

Олар біз заманыздың IV-V ғасырларына жатқызылады. Сарапшылардың  пайымдауынша, бұл ашулар осы жерлерде өмір сүрген Сақ-Массагет дәуіріндегі адамдар жайлы толық ақпарат береді.

Шетпеден 18 км-де орналасқан Ақмыш жері туристерді өз әсемдігімен  ғана емес, сонымен қатар көне Қызыл  Қала тарихи жерлерімен таң қалдырады. Ақмышсайдан 3 км жүрген соң, сіз Самал  мен Сазанбай атты терең шатқалдарға тап боласыз. Келесі әсем жер - Қаңлы Баба Форт-Шевченкодан 30 км жерде орналасқан. Сіз бұл жерде қайнар көздерін, долана ағаштарын, қожақат, қып-қызыл жидек бұталарын, ильм және терек тоғайларын көре аласыз. Көне Қаңлы Баба Мазары мен мешіт осы жерде орналасқан.

Каспий теңізі

Каспий теңізі - Қазақстанның батысын жуып-шаятын дүние жүзіндегі ең үлкен жабық  су қоймасы. Теңіздің атауы көне заманда  жағалауда қоныс тепкен Каспий тайпасымен байланысты. Ол бұрын Гиркан, Хазар, Хвалын теңізі болып та аталған. Каспий теңізі және оның тайпалары туралы Геродот жазбаларында айтылған. Ресей теңізшілерінің Каспий теңізіне келуі жайлы құжат IX-X ғасырларға жатады. XVIII ғасырдың басында 1-ші Петр Каспий теңізін зерттеуді бастады (Бекович-Черкасский экспедициясы және т.б.). Содан кейін Семенов И.Ф., Иванышев Н.А., Паллас П.С., Гмелин С.Г., Карелин Г.С. және басқалар Каспий теңізін зерттеді.

Каспий теңізі солтүстіктен оңтүстікке 1200 км-ге созылған, ортасы 320 км, жағасының ұзындығы шамамен 7000 км (оның 6000 км Ресей және басқа мемлекеттер территорияларында). Су көлемінің аумағы 371000 шаршы км, теңіз деңгейі мұхит деңгейінен 28,5-ке (1971) төмен. Максималды тереңдігі – 1025 м (оңтүстігінде), Қазақстан жағы терең емес, солтүстік Каспийдің тереңдігі – 15-20 м. Ең үлкен шығанақтары – Комсомолец, Мангышлакский (Маңғыстау), Кендерлі, Қазақ, Қара Боғаз Гол және т.б. 50 аралдың толық ауданы 350 шапшы км. Еділ, Жайық және Ембі өзендері Каспий теңізіне солтүстік жақтан құяды. Теңіз түбі рельефі және гидрологиялық сипаттарына байланысты Каспий теңізі Солтүстік, Орта және Оңтүстік болып бөлінеді.

Каспий теңізінің түбінде  мұнай және газ кеніштері бар.

Каспий теңізі көптеген ауа рай зоналарын қиып өтеді: солтүстігінде – континенталды, батысында – бір қалыпты жылы, оңтүстік-батысында – ылғалды субтропикалық, шығысында – құрғақ. Солтүстік ауа температурасының қауырт өзгеруімен және атмосфералық жауын-шашынның аздығымен өзгешеленеді. Қазан айынан бастап сәуір айына дейін солтүстік пен орталықта жел шығыс жақтан соғады, мамыр айынан қыркүйек айына дейін муссонды жел солтүстік батыстан оңтүстікке қарай соғады, орталық шығыста, солтүстік батыста және солтүстікте желдің жылдамдығы 24 м/с-тан асып кетеді. Шілде және тамыз айларындағы орташа температура +24+26’C, ал максималды температура шығысында +44’C-ке дейін жетеді. Қыс айларында температура солтүстіктен батысқа қарай –10’C –12’C болып өзгереді. Шамамен 200 мм атмосфералық жайын-шашын теңізге түседі. Судың орташа булануы жылына 1000 мм. Жазғы уақытта су бетінің орташа температурасы - +24+26’C, оңтүстікте - +29’C. Қыс кезінде судың орташа температурасы - –0,5’C, орталықта - –3’C-тан –7’C-қа дейін, оңтүстікте - –8-10’C. Солтүстікте су беті қараша айынан бастап наурыз айына дейін қатып тұрады, мұздың қалыңдығы – 2 м. Судың орташа тұщылығы - 12,7-12,8%, шығыс жағалауда - 13,2%, Еділ мен Жайық өзендерінің құяр аясында 0,1-0,2%. Теңіз деңгейі кей уақытта 2-2,5 м-ге дейін көтеріліп, 2 м-ге дейін түседі. Маусым кезіндегі жалпы ауытқу – 30 см. Ең төмен су деңгейі VII-XI ғасырларда болғаны белгілі (қазіргі кезден 2-4 м-ге төмен). Су деңгейінің соңғы төмендеуі 1929 және 1057 жылдар аралығында болды. Су деңгейі құрғақ ауа рай, өзен жағасында ірі гидротехникалық және суғару құрылғыларын салу нәтижесінде төмендейді. Каспий теңізіндегі флора мен фауна, салыстырмалы түрде, өте аз. 500-ден астам өсімдіктер, балықтар мен жануарлардың 854 түрі және су құстарының кейбір түрлері бар. Каспий теңізінің маңайында Атырау, Ақтау, Ералиев, Балықшы, Ганюшкино және т.б. сияқты ел көп қоныстанған мекендер бар.

 

Оңтүстік  Қазақстан облысы

Оңтүстік-Қазақстан  облысы — республиканың оңтүстік шетінде орналасқан, халық саны 2,5 млн. адам немесе республиканың барлық халқының 15 %. Қазақстанның халық ең тығыз орналасқан аймақтарының бірі. Халқының тығыздығы жағынан алғанда, 1 шаршы шақырымға 22 адамнан келеді.

Облыстың негізі 1932 жылдың 10 наурызында қаланған. 1962 жылдың 3 мамырынан 1992 жылдың 6 шілдесіне дейін  Шымкент облысы деп аталған. 1992 жылы облыстың бұрынғы – Оңтүстік Қазақстан  атауы қайтарылды. Облыс орталығы - Шымкент қаласы.

Облыстың көлемі 117,3 мың км² немесе республика аумағының 4,3 %-ын құрайды. Солтүстігі мен оңтүстігінің арасындағы тікелей телімдердің  қашықтығы 600 километрді құрайды.

Оңтүстік Қазақстан  облысы республиканың ең ірі аймақтарының бірі болып есептеледі және шығысында Жамбыл облысымен, солтүстігінде Қарағанды облысымен, батысында Қызылорда облысымен және оңтүстігінде Өзбекстанмен шекараласады. Оның аумағы - 117,3 мың шаршы км, мұнда 2213,9 мың адам тұрады. Облыстың әкімшілік- аймақтық құрылымына 4 қала, 11 ауылдық аудандар кіреді.

Қала халқының салыстырмалы саны - 40%. Облыс орталығы – Шымкент қаласы негізі қаланғанына 800 жылдан астам уақыт болған, республикадағы ең ескі қалалардың бірі.

Жағрафиясы

Оңтүстік –  Қазақстан облысы Қазақстанның оңтүстігінде Тұран ойпатының шығысы мен Тянь – Шаньның батыс тау сілемдерінің батыс бөлігінде орналасқан. Аймақтың көп бөлігі жазықты, Қызылқұмның адырлы – атызды құмдары, Шардара далалары (оңтүстік батысындағы Сырдарияның сол жағалауы ) және Мойынқұм ( солтүстігіндегі Шудың сол жағалауы ) болып келеді. Солтүстік бөлігінде Бетпақдала шөлі, оңтүстік шетінде – Тақыр дала (Мырзашөл ) орналасқан. Облыстың орта бөлігін – Қаратау тау жоталары ( Бессаз тауы – 2176 м ), оңтүстік – шығысын Талас Алатауының батыс шеті, Қаржантау тау жоталары ( биіктігі 2824 метрге дейін ) және Угам тау жоталары ( ең биік нүктесі – Сайрам шыңы – 4238 м ) алып жатыр.

Ең ірі өзені  – Сырдария ( Келес, Құрықкелес, Арыс, Бүгін және т. б. салалары бар ) облыс  аумағын оңтүстіктен солтүстік – батысқа қарай қиып өтеді, және Шу өзенінің ( төменгі ағысы ) солтүстігінен ағып, Мойынқұм шөліне сіңіп кетеді.

Облыс қатал  континетті ауа райы аумағында орналасқан. Құнарлы топырақтары, күн сәулесінің молдығы, кең жайылымдар – бұл  ауданда ауыл шаруашылығының түрлі салаларын, алғашқы кезекте суармалы егін шаруашылығы мен жайылмалы қой шаруашылығын дамыту үшін үлкен мүмкіндік береді. Мақта, күріш, сонымен қатар бау-бақшалар мен жүзім алқабы жоғары өнім береді.

Табиғат қорлары

Облыста полиметалл кендерінің кен орындары (Кентау қаласы ауданындағы Қаратау тау жоталарының оңтүстік – батыс баурайы Ащысай, Байжансай, Мырғалымсай т. б. кен орындары ) бар. Қаратау жоталарындағы темір кен орындары үлкен қызығушылық туғызады. Облыста құрылыс материалдарын өндіруге арналған минералдық – шикізат қорлары ( әктас, гипс, отқа берік керамикалық және бентонитті саздар, минералды бояулар, өңдеу тастары) бар.

Экономикасы

Облыстың негізгі  өнеркәсіптік міндеті түсті металургияны, химия , тас көмір, мұнай және құрылыс салаларын, сол сияқты жергілікті шикізат қорларын өңдеу өнеркәсібін жедел дамытуды қамтамасыз ету болып саналады. Бүгінде Оңтүстік Қазақстан облысы айтарлықтай өндірістік-экономикалық әлеуетке бейім. Ол Қазақстанның ең көп жұмыспен қамтылған аймақтарының бірі. Аймақ барит, көмір, темір және полиметалл кендері, бентонитті саздар, вермикулит, тальк, әктас, гранит, мәрмәр, кварц құмдары сияқты пайдалы қазбалардың кен орындарына бай. Уран қоры бойынша облыс Қазақстанда бірінші орынды, фосфорит және темір рудалары бойынша үшінші орынды иеленеді.

Облыс мақтаның, былғары шикізатының, өсімдік майының, көкөністердің, жемістердің, жүзімнің, бақша, макарон, темекі, алкагольсіз  сыра өнімдерінің ірі өндірушісі және өнім берушісі болып саналады. Соныман қатар облыста қорғасын, цемент, мұнай өнімдері, экскаваторлар, қуат беретін трансформаторлар, май ажыратқыштар, шұлық – ұйық, тігін бұйымдары, жиһаз өндіріледі. Облыста екі бағыттағы жалпы ұзындығы 444,6 км. темір жол, жалпыға бірдей пайдаланатын авткөлік жолдары 5,3 мың километр, сонымен бірге берік жабынды – 5,2 мың километр жол бар.

Азаматтық авиацияның ұзындығы 27 мың километр.

Облыс орталығы Орынбор – Ташкент және Түркістан  – Сібір халықаралық магистралінің  білігінде орналасқан. Сонымен қатар  Ташкент – Шымкент – Тараз – Алматы және Ташкент – Шымкент – Түркістан – Самара автомагистральдарымен де байланысқан.

2010 жылдың желтоқсан  айында республиканың оңтүстігін  газбан қамтамасыз ету үшін, батыс  Қазақстанның кен орындарынан  газ тасымалдауға арналған, сонымен  қатар Қазақстан – Қытай газ құбырларына экспорттық газ жеткізу үшін Бейнеу - Базой - Шымкент газ құбырының құрылысы басталды. Газ құбырының ұзындығы 1,5 мың километрді құрайды, құрылыстың құны – шамамен $3,6 миллиард, қызмет ету мерзімі – 30 жыл. Жаңа газ құбыры пайдалануға берілгеннен кейін, газ беру көлемі Қызылорда облысында бес есеге, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстары бойынша үш- төрт есеге өседі. Бірінші кезеңде ( 2012 жылға дейін ) өткізу қабілеті жылына 5 млрд текше метрді құрайтын Базой – Шымкент телімін салу жоспарлануда, екінші кезеңде ( 2013 – 2014 жылдар аралығында ) Бейнеу – Базой телімі және қосымша компрессорлық станцияларын енгізу арқылы газ құбырларының қуатын 10 млрд. текше метрге жеткізу жоспарланып отыр. Бейнеу — Базой — Шымкент газ құбыры Қазақстан – Қытай газ құбырының екінші телімі ретінде қарастырылады.

Әкімшілік бөлінуі

Облыстың әкімшілік- аймақтық құрылымына облысқа бағынатын  төрт қала: Шымкент, Кентау, Түркістан, Арыс және 11 ауылдық аудандар кіреді. 

 

Солтүстік Қазақстан облысы

 

Солтүстік Қазақстан  облысы — Қазақстан құрамындағы 14 облыстың біреуі, облыс халқы 597 мың  тұрғынды құрайды. Ресейдің 3 облысымен және Қазақстанның 3 облысымен:

солтүстікте –  Ресейдің Қорған, Түмен және Омбы облыстарымен

оңтүстік-шығыста  – Қазақстанның Павлодар облысымен

оңтүстікте  – Қазақстанның Ақмола облысымен

батыста – Қазақстанның Қостанай облысымен шекараласады.

Облыстың әкімшілік  орталығы – Петропавл қаласы.

Жағрафиясы

Солтүстік Қазақстан  облысы (СҚО) Қазақстанның солтүстігінде  орналасқан, ал физико-географиялық қатынаста  – Батыс-Сібір жазықтығының оңтүстік шетін және қазақ кең даласының  бір бөлігін алады. Жер бедерінде  көп көл төмендеулерi, сахаралық ойықтар, аласалау жалдар және жал шұңқырларымен алмасушы бөктерлер бар. Солтүстік-шығыста биіктік 115-120 м, оңтүстік және оңтүстік-шығыста 200 м.

Облыс Ресейдің Калуга, Тула, Томск облыстары орналасқан кеңістікте жайғасады. Бірақ, көлдер мен  өзендердің жоқ болуына байланысты ауа райының кенет құрылықтығымен сипатталып, табиғат жағдайы жағынан олардан әлдеқайда ерекшеленеді. Оның ортақ жазықтығы және шектi аумағы еркiн меридиональ мен ендiк ауамен алмасуға мүмкiндiк туғызады.

Ауа-райы

Ауа-райы кенет  құрылықты. Қысы аязды және созылмалы (5 айдан көп), аз қарлы, кеуіп қалатын ауа – райының басымдылығынан жазы ыстық. Қаңтардың орташа температурасы −18,5 °C, −19,5 °C, шілденің +18,8 °C ч +19,5 °C. Аязсыз кезеңнің созылуы 109-129 тәулік. Тұңбаның орташа шамамен түсуі 300-340 мм, соның ішінде 4-тен 3-і жылдың жылу уақытында.

Өзендері Обы  хауызына жатады. Солтүстік Қазақстан  облысының маңында Есіл өзенінің (400 км) орта ағысы Иман –Бұрлық және Ақан-Бұрлық қиылысы бар. Солтүстік-Қазақстан  облысында 1000-нан аса көлдер бар, ең бастысы солтүстік-батыста орналасқан. Олардың көбісі мезгілді кеуіп қалады. Тұщы су көлдері басым болады. Аса ірілері: Шағлытеңіз, Солтүстік және Оңтүстік Как, Акуш, Таранколь, Менгисор, Бойлық.

Табиғат ресурстары

Облыста алуан  түрлі дәрежедегі пайдалы қазбалар шығарылған және зерттелген. 286 шыққан жері барланған. Олардың ішінде 34-металлды, 2-металлды емес, 217-құрылыс және технологиялық шикізат пен 33-жер асты сулары, оның 6-минералды.

Облыс аумағы Солтүстік  Қазақстанның уранды-кенді, алмазды және сирек маталлды қалайылы түкпірі болып саналады. Онда минералды шикізаттың маңызды бөліктері табылған, олар Қазақстан Республикасының балансын құрайды: қалайы бойынша -65%, циркониға -36,6%, уранға -19%, титанға -5%, вольфрамға -1,1%. Минералды-шикізат базасының кең өсуі, әсіресе, оңтүстік-батыс облысында қаралған. Бұнда маңызды алтынның шыққан жері мен пайда болуы, күмістің, техникалық және зергерлік алмаздардың, қалайының, титанның, түрлі-түсті және сирек металлдардың, бұрғыланған көмірлердің тізімі бар.