Конго және Ніл

Қыркүйекте су деңгейі  он метрге дейін көтеріледі. Сол  кезеңде алқаптың барлығы бірнеше  аптаның ішінде  бір ұзын көлге  айналады. Содан соң су бәсеңсуді  бастайды, өзен жағаға енеді.

 

1.1.4. Жануарлар мен өсімдіктер дүниесі

 

Суды және тамақты ұланғайыр алыс жерлерден іздеп табатын жануарлар мекендейді. Бұлар-әр түрлі бөкендер: бубал, мендес және басқалар. Сондай-ақ солтүстік Африка бұғысы, мapaл, ал жыртқыштардан – жолақ қорқау, шие бөрі, шөл түлкісі фенек, жабайы мысықтар мекендейді. Саваннадан шөлге арыстандар келеді. Атлас тауларында маимылдың Оңтүстік Испанияда да мекендейтін сол кішкентай түрі (құйрықсыз мaнaн) тіршілік етеді. Кемірушілер көп (қояндар, қосаяқтар), жабайы кроликтер, жайранның бip түрі кездеседі. Бауырымен жорғалаушылар, әсіресе кесірткелер: шөл ешкіемері, геккондар, тікен қүйрық қаптап жүреді. Бұл өңірге жыландардан құм әбжыланы, сұр жыланның түрлері, Африка кобрасы тән.

Өзен жағасындағы қаулар мен өзендерде крокодил, тасбақа, улы ніл жыланы мекендейді.

Cолтүстік Африканың  шөлі мен шөлейтін Африка түйеқұсы, дуадақ, бозторғай, ал Атлас тауларын - тау құры, қара күшіген, қарақұс, акбас сип, қозықұмай (бұл кұстар оңтүстік Епропада да кең тараған) мекендейді. Өзендері мен көлдерінде қоқи қаз, бірқазан, ләйлек, құтан тіршілік етеді. Cолтүстік Африканың сипатты кұсы - ақсары сандуғаш , ол ормандар мен бақтарға, сондай-ақ тауларда айтарлықтай биікте ұялайды.

 Жepгiліктi халыққа  көкқасқa шегіртке көп зиян  келтіреді, олардың жиі-жиі қаптап  кетуінен Солтүстік Африка елдерінің ауыл шаруашылығы зиян шегеді. Қоңыздар, көбінесе ашық түсті көбелсктер көп. Адамдарға бүйі, шаян үлкен қауіп туғызады.

 

1.2. Конго өзеніне жалпы  сипаттама

1.2.1. Географиялық орналасуы

 

Африка  өзендерінің  ішінде  өзінің   ұзындығы   жағынан  екінші   орынды  Конго  алады,  бірақ  бассейнінің  ауданы  мен  суының  молдығы   жөнінен  Конго  Африка  бойынша  бірінші  орында  және  ол  дүние  жүзі  бойынша  Амазонкадан  кейінгі  екінші  орында  тұр.

Конго (Congo) (республика шектерінде Заир Заирді аталады), экваторлық Африкаға өзен. Заирде , оның шекараларымен жарым-жарты халықпен Конго республикасымен және Ангола территорияларымен ағып өтіп,  Банан қаласынан  Атлант мұхитына ағып құйылады. Бассейн мөлшерлері бойынша Африка құрылығында  бірінші орын және  Әлем бойынша екінші орынға ие болады (Амазонкадан кейін).

Луалабы қайнар көзінің  ұзындығы 4320 км ( басқа тап осыларға ,4374 км ), қайнар көзден 4700 км . бассейн  аудан км 3691 мыңға тең. Заир шектерінде орналасқан ( жоғарыдан 60% жалпының оның ауданның ), Конго халық республикасын, Камерунді, Орталық Африка Республикасын, Руанданды, Бурундиді, Танзанияны, Замбияны және Анголаны басып өтетін алып өзен . Физикалық - георгафиялық орнына көңіл аударатын болсақ бұл  өлке жалпақ үстірттермен, Конго шұңқырымен қамтыды . Негізгі учаскенің 3 ерекшеліктермен алқап құрылымдарға бөлінеді: жоғарғы ( қайнар көздерден Стэнли құлама суларына дейін  2100 км ), орта ( Стэнли құлама суларынан Киншасаға дейін , 1700 км жоғарыдан ) және төменгі ( жанында 500 км ).

Конго жоғарғы ағымдарда ( африкада өзен )( Луалаба р . ), орналасқанды жалпақ үстірттердің шектерінде және үстірт ағымы тынық (тыныш), учаскелердің және тегістілген бьефтер мінезделеді. Аралық Кинду  және Убунду өзен кең  алқапта қайтадан тынық ағысқа ие бола бастайды.

Конгоның  бастаулары  болып Луалабу мен Чамбези  өзендері  есептеледі.  Өзеннің  ұзындығы   бірінші  бастаудан  – 4320 км, екіншісінен  4700 км. Басейннің  ауданы – 3,7 млн. км²  жуық  (басқа деректер  бойынша – 3,8 млн.  км²). Өзен  сағасындағы   жылдық  орташа  шығыны – 40 мың  м³/с,  былайша айтқанда ол Нілдің  орташа  шығынынан 15 есе асып түседі. Конго солтүстік және  оңтүстік  жарты шарларда  ағады   да  экваторды екі рет кесіп өтеді. Атлант мұхитына  құяр  алдында ол  Африка  платформасының   жоғары  көтерілген  шеттерін  кесіп   шығады.

Конго төменгі   ағысында  кристалды  массивті  жарып  өтіп,  қайтадан  сарқырамалар сериясын (олар 32) құрайды, олар Ливингетон  сарқырамалары  деген  жалпы  атаумен  біріктіріліп аталады. Жағалық  жазыққа   шыққан  соң  Конго  кеңейеді  және  өте  тереңдеп  кетеді (70 м дейін).  Сағаға  жеткенде   өзен  тарамдарға  бөлініп,  жалпақ  әрі  терең эстуариймен  аяқталады.  Атлант  мұхитында  Конгоның   арнасы  су асты  атызы  түрінде  жағалаудан  150 км қашықтықта  жалғасып  кете  береді.  Конго алып  шығатын  ұланғайыр су массиві мұхит суын бірнеше  километр бойына  тұщыландырады.

Конго  ағысының   ауқымдылығы  бассейннің  экватор  бойына   орналасуымен   және  өзеннің  жауын – шашын  максимумы  жылдың   әр  кездеріне  келетін  солтүстік  және  оңтүстік  жарты  шар   жағынан  салалар  алуымен  түсіндірілед

 

Конгоның  ірі  армақтары  Лукуга  (Танганьика  көліне  ағын  береді),  Убанги,  Касаи. 

1.2.2. Салалары

 

  Конгоның  ірі   армақтары  Лукуга  (Танганьика  көліне  ағын  береді),  Убанги,  Касаи. 

Конго  мен  оның   салаларының  жоғарғы  ағысы   шеткі  үстірттер  мен  тауларды  кесіп  өтетін   және  шоңғалдары  мен  сарқырамалары  өте  көп.  Өзен  экватор  маңында  зерттеуші  Стэнли  есімімен  аталатын  жеті  сарқырама   құрайды. Стэнли  сарқырамаларымен  Конго  ағысының  жоғарғы  бөлігі   аяқталады.  Конго орта  ағысында,  қазан  шұңқыр  алабында  кең  аңғарды бойлап  жайбарақат  ағады.  Өзеннің  арнасы  кең  жерде  көлденеңінен  20 км – ге  жететін көл тәріздес  кеңіген аңғарлар  құрайды.  Ағысының  осы бөлігінде Конго өзеннің ең  ірі салаларын қосып алады. Конго төменгі   ағысында  кристалды массивті  жарып өтіп,  қайтадан  сарқырамалар  сериясын  (олар  32)  құрайды,  олар Ливингетон  сарқырамалары  деген  жалпы  атаумен  біріктіріліп аталады. Жағалық  жазыққа   шыққан  соң  Конго  кеңейеді  және  өте  тереңдеп  кетеді (70 м дейін). Сағаға  жеткенде өзен тарамдарға бөлініп, жалпақ әрі терең эстуариймен аяқталады. Атлант мұхитында Конгоның арнасы су асты атызы  түрінде  жағалаудан  150 км қашықтықта  жалғасып  кете  береді. 

1.2.3. Климаты

 

Конго бассейні өзендерінің  ағын құруында ( африкада өзен ) мол  жаңбырлық қоректену роль басым  болатын ойнайды . Конго құйылуларының  көпшілігі ( африкада өзен ) күздік ағын басымдылығымен сипатталады : құйылуларда солтүстік жарты шарда барынша көп көтеріңкі сулар қыркүйекте - қарашада байқалады , оңтүстікте - сәуірде - мамырда . Ағын Апрельско - мамырдағы барынша толығы мінездемелі және үшін Конгомен жоғарғының ( африкада өзен )( Луалабы ). ортада және , Конго төменгі ағымында әсіресе ( африкада өзен ) құйылулардың оның ағын маусымдық тербелулері қуыс сулардың өзеніне нәтижесінде - түсулерді недәуір мөлшерде тегістелген; Конго жер шары барлық ұлы өзендерінен ( африкада өзен ) деңгей жылдық ағымының ең үлкен табиғи бөлігі. Конгомен ортада ( африкада өзен ) көтеріңкі судың, Луалабы ағыны күздік барынша толығына лайықты, мамыр - маусымға жылжытылған және болмашы ағымды алып жүреді, қарашада - желтоқсанда су тасуларының ықпалын жасауы астында солтүстіктерді су ағымы жылдамдығы өзегереді.  Конго сағаларында ( африкада өзен ) негізгі көтерілуі қараша - желтоқсан айында байқалады. Конго төменгі ағымында су орта шығындары сәуірде - мамырда көтеріледі.

Конго алып  шығатын  ұланғайыр су массиві мұхит суын бірнеше  километр  бойына  тұщыландырады.

Конго ағысының ауқымдылығы  бассейннің экватор бойына орналасуымен   және  өзеннің  жауын – шашын  максимумы  жылдың   әр  кездеріне  келетін  солтүстік  және  оңтүстік  жарты  шар   жағынан  салалар  алуымен  түсіндіріледі. Солтүстік  салалар  судың  негізгі массасын   Конгоға  марттан октябрьге  дейін  әкеледі.  Орта  және  төменгі  Конгода  шығын  бірте – бірте  ұлғая түсіп, максимум  дәрежесіне октябрь,   ноябрь  айларында  жетеді.  Әлдеқайда  маңыздырақ  екінші  максимум  оңтүстік  жарты  шардағы  жаңбырлармен  байланысты  болғандықтан  февраль,   апрель  тура  келеді.

   Конго жайылған  кезінде орта ағысында  жағадан   шығып  кетеді  де  қазан   шұңқырдың   тегіс  бетін  бірнеше  жүздеген  шаршы  километр  бойына  басып  кетеді. Ең  аз  шығын  кезеңінде  де  Конгоның,  оның   салаларының  су  деңгейі  өте   жоғары  болады.

1.2.4. Жануарлар мен өсімдіктер дүниесі

 

Кесірткелер мен жыландар көп, өзендерде  талпақтұмсық, крокодилдер мекендейді. Қос мекенділердің ішінде әсipecе бaқaлардың түрі сан алyaн.

Африканың әр түрлі бөліктеріндегі өзендep мен көлдердің жағаларын  мекендейтін бегемоттар барынша  кең тараған . Осы жануарларды, сондай-ақ жабайы шошқаларды еті мен терісі үшін аулайды.

Конго өзені фаунасы материк алабында барынша біркелкілігімен ерекшеленеді, тек мекендеген жер жағдайына қарай кeйбiр өзгешектері болады, ол кіші oблыстардың бөлінуінен айқын аңғарылады. Мадагаскар фаунасының өзіндік ерекшелігі бірден көзге түседі.

Жемшөп қоры орасан мол, саванналарда көптеген шөп қоректі жануарлар, әсіресе бөкендер көп, олардың 40-тан  астам түрі бар. Қазірге дейін кебір жерлерде ең ірі бөкендер - гнулардың табындары кездеседі. Олар күлте жалды, сабау құйрықты келеді және мүйіздері төмен карай иіліп тұрады, сондай-ақ әдемі иір мүйізді куду бөкендері , канндар және басқалар көп тараған. Тұрқы жарты метрден аз-ақ асатын ергежейлі бөкендер де бар.

Африка саванналары мен шөлейттерінің  көркі және құрып бітуге aйнaлғaн  жануары – жираф.. Олардың ұзын мойын ағаштардың жапырақтары мен өскіндерін емін-еркін жұлып жеуіне мүмкіндік береді, ал жылдам жүгіруге бейімділігі - қуғыншылардан құтылудың бірден-бір ғана айласы.

Көптеген аудандарда, әсіресе экватордан шығыста және оңтүстікте саванналар мен далаларда африканың жабайы жылқысы – зебр т.б. тараған. Оны әр түрлі бұйымдар жасауға пайдаланатын мықты, әрі сұлу терісі үшін аулайды. Кейбір жерлерде қoлғa үйретілген зебр жылқы орнына күш көлік ретінде жүреді, өйткені оларға цеце шы6ыны ешқандай зиян келтіре алмайды.

Кей жерлерде африка пілдері сақталған. шынтуайтқа келгенде бұл жануарларды бағалы азуы үшін ғана жойып жіберген, ал көптеген aудaндаpда олар мүлде құрып кеткен. Казіргі кезде бүкіл Африка жерінде пілдерді аулауға тыйым салынған, бірақ бұл тыйымды көбінесе шетелдік туристер – аңшылық экзотикасын жақсы көретіндер жиі бұзады. Қазір пілдер адам аз тұратын таулы облыстарды мекендейді, әсіресе Эфиоп тау қыратында көптеп кездеседі. Пілдер бұдан басқа, Шығыс және Оңтүстік Африка қорықтарының тирриторияларында тіршілік етеді.

Конго  бассейнінің  барлық  өзендерінде  су  энергиясының  мол  қоры  бар,  бірақ   ол  аз  мөлшерде  ғана  падаланылады.  Қазбалы  байлықтар  өнддірілетін  маңызды  алуан – Катангада  бірнеше  су  электр  станциялары  салынды.

Конго  мен  оның  тармақтарының   кеме  қатынасының  маңызы  шоңғалдар  мен  сарқырамаладың  көптігіне   байланысты  тым  төмен.  Сөйте  тұрса  да  Конго  жүйесінде   40 –қа  жуық  кеме  жүзетін  өзен  бар,  ал  кеме  жүзетін  жолдардың   жалпы  ұзындығы  14 мың км – ге   жетеді.  Конгоның   кеме  жүзуге    жарамды ең  үлкен   бөлігі  Киншаса мен Кисанганидің  аралығы   боып  табылады.  өзеннің   төменгі  ағысында,   шоңғалда учаскелер  мен  сарқырамаларды  айналып  өтетін  темір  жолдар салынған. 

 

 

ІІ тарау. Ніл мен  Конго өзендерінің ерекшеліктері

2.1. Ніл мен Коно өзендерінің  географиялық орны мен өлшемі жағынан ерекшеліктері

 

Екі өзеннің географиялық орнының ерекшеліктеріне тоқталайық. Алдымен Ніл өзенін қарастырайық.

Шығыс – Африкалық үстірттен бастау алып, Жерорта теңізге ағып құйылады, сонымен қатар құйылатын жерінде атырауды құрастырады. Бахр - эль – Газаль және Ачва, Собат, Көк Ніл, Атбара ағыстары жоғарғы ағымда қалыптасады. Нил Атбары оң құйылуы сағасы төмен орналасып, жартылай шөл даламен , 3000 км .бойыда ағып өтеді.

Ұзақ уақыт Ніл Жер бетіндегі ең ұзын өзен деп есептелді. Қазір анықталған анық дәлелдер бойынша ұзын өзен Амазонка және оның салалары Укали мн Мараньонға дейінгі ұзындығы 7000 км-ге жететіеі анықталды.

Нил ұзындығын  Виктория көлінің мөлшерін қоспай санайды, бірақ Нілге көбіне ірі өзендерді ағып құйылады . Рукарара – Кагера өзенің бір саласы, нүктемен өзен қайнар көзі есептеуге болады құрастырушылардың 2000 м биіктен бас алады бірде экватордың оңтүстікке Шығыс Африкасы таулы сілемдерінен және Виктория көлге ағып құйылады . Нил ұзындығы ( Кагероймен )- жанында 6700 км ( жиірек барлығы 6671 км қолданылады ), бірақ көлдер Виктория Жерортаның 5600 км . тән.

Бұл ұзындық және Ніл өзен нағыз ұзындығымен келеді  дәл осылай қалай тек қана түрде көл Виктория және Кагерумен Рукарароймен ұзындығымен көлемімен қоса есептеледі.  Ніл – Жер бетіндегі ең ұзын өзендердің бірі,  әрқайсының ұзындық анықтамасы жанында теңдессіз, сонымен қатар оған Кагера саласының ұзындығы ғана емес  сонымен қатар ұзындықты Виктория көлі де есептелінеді.  Бассейн ауданы , әр түрлі тап осыларға ,-2,8-3,4 млн км ( Руанда, Кенияның, Танзанияның, Уганданың, Эфиопияның, Эритреи, Суданды және Мысырдының аумақтары толық немесе жарым-жарты қамтылады).

Ал енді, Конго өзенін қарастрайық.

Конго экваторлық Африкаға өзен. Заирде, оның шекараларымен жарым-жарты  халықпен Конго республикасымен және Ангола территорияларымен ағып өтіп, Банан қаласынан Атлант мұхитына ағып құйылады. Бассейн мөлшерлері бойынша Африка құрылығында бірінші орын және Әлем бойынша екінші орынға ие болады ( Амазонкадан кейін ). Луалабы қайнар көзінің ұзындығы 4320 км ( басқа тап осыларға ,4374 км ), қайнар көзден 4700 км . бассейн аудан км 3691 мыңға тең. Заир шектерінде орналасқан ( жоғарыдан 60% жалпының оның ауданның ), Конго халық республикасын, Камерунді, Орталық Африка Республикасын, Руанданды, Бурундиді, Танзанияны, Замбияны және Анголаны басып өтетін алып өзен . Физикалық - георгафиялық орнына көңіл аударатын болсақ бұл өлке жалпақ үстірттермен, Конго шұңқырымен қамтыды. Негізгі учаскенің 3 ерекшеліктермен алқап құрылымдарға бөлінеді: жоғарғы ( қайнар көздерден Стэнли құлама суларына дейін  2100 км ), орта ( Стэнли құлама суларынан Киншасаға дейін , 1700 км жоғарыдан ) және төменгі ( жанында 500 км ).

Ал енді еі өзеннің  географиялық орны мен өлшемдері  жөнінен айырмашылықтарға жеке-жеке тоқталайық: