Конго және Ніл

Мазмұны

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Ніл – Солтүстік  Африканың  өз  суын   Жерорта   теңізіне   дейін  жеткізетін  бірден – бір  өзен    және  сусыз   шөлдегі  өмір  арқауы  болып  табылады.  Нілдің   тұрақты  арна   ағысы  оңтүстікке  таман  жатқан  облыстарда  түсетін  және  оның  бастауларын   қоректендіріп   тұратын  жауын – шашынға  байланысты.  Ақ  Ніл  экваторлық  белдеуден  басталып,  жыл  бойына  жауып  тұратын  жаңбырлардан  қорек   алады.  Бастауында   оның   деңгейі   өте  жоғары  әрі  айтарлықтай  тұрақты,  өйткені   оны   көлдер  реттеп  тұрады.  Жоғарғы  Ніл   қазан   шұңқыры   алабында  судың  едәуір  бөлігі  булануға  шығындалады   да,  Хартумның   төменгі  жағында  Нілдің   қоректенуіне  Көгілдір  Нілге  қарағанда   Ақ  Ніл  аз  роль  атқарады.  Көгілдір  Ніл  Эфиоп   таулы  қыратына   жазда  жауатын   жаңбырдан   кейін  мол  су   әкеледі.

Ніл ұзындығын  Виктория көлінің мөлшерін қоспай санайды, бірақ Нілге көбіне ірі өзендерді ағып құйылады . Рукарара – Кагера өзенің бір саласы, нүктемен өзен қайнар көзі есептеуге болады құрастырушылардың 2000 м биіктен бас алады бірде экватордың оңтүстікке Шығыс Африкасы таулы сілемдерінен және Виктория көлге ағып құйылады. Ніл ұзындығы ( Кагероймен )- жанында 6700 км ( жиірек барлығы 6671 км қолданылады ), бірақ көлдер Виктория Жерортаның 5600 км . тән.

Африка  өзендерінің  ішінде  өзінің   ұзындығы   жағынан  екінші   орынды  Конго  алады,  бірақ  бассейнінің  ауданы  мен  суының  молдығы   жөнінен  Конго  Африка  бойынша  бірінші  орында  және  ол  дүние  жүзі  бойынша  Амазонкадан  кейінгі  екінші  орында  тұр.

Конгоның  бастаулары  болып   Луалабу  мен  Чамбези  өзендері  есептеледі.  Өзеннің  ұзындығы   бірінші  бастаудан  – 4320 км, екіншісінен  4700 км. Басейннің  ауданы – 3,7 млн. км²  жуық  (басқа деректер  бойынша – 3,8 млн.  км²). Өзен  сағасындағы   жылдық  орташа  шығыны – 40 мың м³/с,  былайша айтқанда  ол  Нілдің  орташа  шығынынан 15  есе асып  түседі.     Конго солтүстік және  оңтүстік  жарты шарларда  ағады   да  экваторды екі рет кесіп өтеді.  Атлант мұхитына  құяр  алдында  ол  Африка  платформасының   жоғары  көтерілген  шеттерін  кесіп   шығады.

Конгоның  ірі  армақтары  Лукуга  (Танганьика  көліне  ағын  береді),  Убанги,  Касаи. 

Конго  мен  оның   салаларының  жоғарғы  ағысы   шеткі  үстірттер  мен  тауларды  кесіп  өтетін   және  шоңғалдары  мен  сарқырамалары  өте  көп.  Өзен  экватор  маңында  зерттеуші  Стэнли  есімімен  аталатын  жеті  сарқырама   құрайды. Стэнли  сарқырамаларымен  Конго  ағысының  жоғарғы  бөлігі   аяқталады.  Конго орта  ағысында,  қазан  шұңқыр  алабында  кең  аңғарды бойлап  жайбарақат  ағады.  Өзеннің  арнасы  кең  жерде  көлденеңінен  20 км – ге  жететін  көл  тәріздес  кеңіген  аңғарлар  құрайды.  Ағысының  осы  бөлігінде  Конго  өзеннің  ең  ірі  салаларын  қосып  алады.

Өзектілігі: Ніл мен Коно өзендерінің географиялық орны мен өлемі жағынан ерекшеліктеріне тоқталу және оны мектеп географиясында қолдану мүмкіндігін саралау зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.

Курстық жұмыстың мақсаты-Африка құрылығында орналасқан Ніл және Конго өзендеріне сипаттама жасай отырып, екі өзеннің айырмашылықтарына тоқталу;

Курстық жұмыстың міндеттері:

1.  Ніл өзеніне жалпы  сипаттама жасау, оның ішінде:

-Географиялық орналасуына;

-Салаларына;

-Климатына;

-Жануарлар мен өсімдіктер  дүниесіне;

2. Конго өзеніне жалпы сипаттама жасау, оның ішінде:

-Географиялық орналасуына;

-Салаларына;

-Климатына;

-Жануарлар мен өсімдіктер  дүниесіне;

3. Ніл мен Конго өзендерінің өсімдіктер мен жануарлар дүниесі бойынша өзгешеліктерінің мәнін ашу.

 

 

І тарау. Ніл мен Конго  өзендеріне жалпы сипаттама

1.1. Ніл өзеніне жалпы сипаттама

1.1.1. Географиялық орналасуы

 

Ніл ( арабша النيل‎‎ an-nīl, англ. Nile, егип. iteru или Ḥ'pī)- Африкадағы өзен, ең ауқымды екі өзеннің бірі. « Ніл » сөзі грекше «Нейлос» өзен атымен аталған. Гректер осы өзенді сонымен қатар «Эгиптос» деп те атады, осы арадан «Египет» атауы шыққан.

Өзен Шығыс – Африкалық үстірттен бастау алып, Жерорта теңізге ағып құйылады, сонымен қатар құйылатын жерінде атырауды құрастырады. Бахр - эль – Газаль және Ачва, Собат, Көк Ніл, Атбара ағыстары жоғарғы ағымда қалыптасады. Нил Атбары оң құйылуы сағасы төмен орналасып, жартылай шөл даламен , 3000 км .бойыда ағып өтеді.

Ұзақ уақыт Ніл Жер бетіндегі ең ұзын өзен деп есептелді. Қазір анықталған анық дәлелдер бойынша ұзын өзен Амазонка және оның салалары Укали мн Мараньонға дейінгі ұзындығы 7000 км-ге жететіеі анықталды.

Бассейн табиғи шарттарының  ерекшеліктерімен , гидрографиялық тәртіп мінез-құлығымен және маңыздылығымен Ніл осы өзен маңдарын мекендейтін халықтардың өмірінде маңыздылығы зор, бұл Әлемнің ең бір өзіне тән және ерекше өзендердің бірі.

Ніл – Солтүстік  Африканың  өз  суын   Жерорта   теңізіне   дейін  жеткізетін  бірден – бір  өзен    және  сусыз   шөлдегі  өмір  арқауы  болып табылады.  Нілдің   тұрақты арна   ағысы оңтүстікке  таман жатқан  облыстарда  түсетін және  оның  бастауларын   қоректендіріп   тұратын жауын – шашынға байланысты.  Ақ  Ніл экваторлық  белдеуден басталып,  жыл бойына  жауып тұратын жаңбырлардан  қорек   алады.  Бастауында   оның   деңгейі   өте жоғары  әрі айтарлықтай тұрақты,  өйткені   оны   көлдер  реттеп  тұрады.  Жоғарғы Ніл   қазан   шұңқыры   алабында  судың едәуір  бөлігі  булануға  шығындалады   да,  Хартумның   төменгі жағында Нілдің   қоректенуіне  Көгілдір  Нілге қарағанда   Ақ  Ніл аз  роль  атқарады.  Көгілдір  Ніл Эфиоп   таулы қыратына   жазда жауатын   жаңбырдан   кейін мол су   әкеледі (жалпы шығынның  60 – 70%).  Осы кезеңдегі төменгі Нілдегі  барынша  көп  шығын   төменгі   деңгейдегі  шығынға  қарағанда  шамамен   5 есе  асып   түседі.  Ніл  төменгі  ағысында   кең   жайылады   да,  аңғарды   түгелдей  басады.  Каир  маңында  су  8  метрден   астам   көтеріледі.

Ніл ұзындығын  Виктория көлінің мөлшерін қоспай санайды, бірақ Нілге көбіне ірі өзендерді ағып құйылады . Рукарара – Кагера өзенің бір саласы, нүктемен өзен қайнар көзі есептеуге болады құрастырушылардың 2000 м биіктен бас алады бірде экватордың оңтүстікке Шығыс Африкасы таулы сілемдерінен және Виктория көлге ағып құйылады . Нил ұзындығы ( Кагероймен )- жанында 6700 км ( жиірек барлығы 6671 км қолданылады ), бірақ көлдер Виктория Жерортаның 5600 км . тән.

Бұл ұзындық және Ніл өзен нағыз ұзындығымен келеді  дәл осылай қалай тек қана түрде көл Виктория және Кагерумен Рукарароймен ұзындығымен көлемімен қоса есептеледі.  Ніл – Жер бетіндегі ең ұзын өзендердің бірі,  әрқайсының ұзындық анықтамасы жанында теңдессіз, сонымен қатар оған Кагера саласының ұзындығы ғана емес  сонымен қатар ұзындықты Виктория көлі де есептелінеді.  Бассейн ауданы , әр түрлі тап осыларға ,-2,8-3,4 млн км ( Руанда, Кенияның, Танзанияның, Уганданың, Эфиопияның, Эритреи, Суданды және Мысырдының аумақтары толық немесе жарым-жарты қамтылады).

 

 

Ніл өзенінің ағыстары

 

 

 

 

1.1.2. Салалары

 

Солтүстік шеттен қайнар көздің учаскесі көлдер Виктория Альберт  көліне құйылысқа дейін орналасқан ( Уганда, Шығыс Африкасы ).  Виктория - Ніл алқабындағы өзен ( Victoria Nile ). Оның ұзындығы  420 км. Уганда аумағымен жартасты тізбектер кесіп өте ең Мерчисона ірі құлама суы биік 40 мын жетеді 670 м . өзен жалпы жағалаумен көп санды табалдырықтар және құлама сулар құрастырады . Кьога көлдері шұңқыр арқылы өзен өтіп, Уганда Альберт шекарасында және Конго демократиялық республикасындағы көлге ағып құйылып, 617 м . биікте тектоника шұңқырда жатқан

Альберт - Ніл

Альберт көлі аралық учаскеде, Ачва  оң жағалаулық сағасында орналасқан  Альберт - Ніл  өзені ағып жүреді ( Albert Nile ). Өзен ағысы тынық, Суданға мемлекетіне еніп, Нимуле тар шатқалы арқылы ағыстары жаңарып отырады.

Бахр - эль - Джебель

Джуба қаласы төмен , таулы  өлке шектерінен шыға  өзен бойыда 900 км кең жалпақ шұңқырды және  Сэдд батпақтанған ауданын кесіп өтетін Нілдің саласы ( сондықтан оны Бахр - эль - Джебель атайды ,« таулардың өзені »).

Батпақтанудың  көптеп кездесу  себебі балдырлардың көп  мөлшері және папирустік арна  арнаны үйіп тастайды, жауын-шашын мен сел жылдам көлемде болған сәтте жығылады  және үлкен бөлігі  сулардың тауларының бетпен құйылады,  су өсімдігімен буланады, шығын шығарады  және батпақтану процесі қалыптасады. 

Бахр - эль - Газаль (« қарақұйрықтардың өзені ») және Собат Ніл өзенінің ең ірі салалары, таулардан ағып келе, өзен жылдамдығы көп мөлшерде болуына байланысты тау жыныстары мөлшерін көбейтеді, сондықтан өзен түсі сарғыш, сары түстес болады.

Собата саласының төменгі  ағысын Ақ Нил деп аталады ( Бахр - эль - Абьяд ), алдында айтылған лайлы, сарғыш түсті су түсі жойылып,орнына  онан әрі тынық ағыс  кең алқапта жартылай шөл далалы жермен Хартумаға дейін қайта көкшіл Нилге ағып келіп қосылады . Осы арадан және жерорта теңізге дейін өзен Нілді аталады ( эль - Бахр ).

Көкшіл Ніл  Абиссин  таулы өлкесінен бастау алады, Тана  көліне құяды.

Асуан

Соңғы ірі құйылу сағасы  ( Атбара Хартуманың 300 км орналасып, бұдан  кейін нубийлік шөл дала басталады). .

Осында Нил үлкен  иреңді істейді , үстірт , қосылған - құмдақтармен кесе ( Гебель эс - Сильсила см өтеді ( шөл басудан).

Ақ  Ніл  экваторлық  белдеуден  басталып,  жыл  бойына  жауып  тұратын  жаңбырлардан  қорек   алады.  Бастауында   оның   деңгейі   өте  жоғары  әрі  айтарлықтай  тұрақты,  өйткені   оны   көлдер  реттеп  тұрады.  Жоғарғы  Ніл   қазан   шұңқыры   алабында  судың  едәуір  бөлігі  булануға  шығындалады   да,  Хартумның   төменгі  жағында  Нілдің   қоректенуіне  Көгілдір  Нілге  қарағанда   Ақ  Ніл  аз  роль  атқарады.  Көгілдір  Ніл  Эфиоп   таулы  қыратына   жазда  жауатын   жаңбырдан   кейін  мол  су   әкеледі  (жалпы  шығынның  60 – 70%).  Осы кезеңдегі төменгі Нілдегі барынша көп шығын   төменгі   деңгейдегі  шығынға қарағанда шамамен   5 есе асып   түседі.  Ніл төменгі ағысында   кең   жайылады   да,  аңғарды   түгелдей  басады.  Каир  маңында су  8  метрден   астам   көтеріледі.  Нілдің  Эфиоп таулы   қыраттарынан  ағып  шыққан  салалары  су   жайылған   кезінде шөгіп   қалатын көп лай әкеледі. 

   Алып  Асуан  плотинасы   салынғанға  дейін   көптеген  шоңғарларға   байланысты   Нілден  көктей   өтетін  кеме  жолы  болмады.  Шоңғалдар   шоғырланған ауданда жыл бойына  тек қайықтармен ғана  тікелей өту мүмкін   болды.  Кеме    тұрақты жүру   үшін   Хартум  мен   Жуба,  Асуан мен Каир,  Каир  мен Ніл сағасы  аралығындағы   учаскелер   пайдаланылады.

Нілде  су  шығынын   жыл  бойына   бір  қалыпты  реттеп  тұратын  бірнеше    плотиналар   мен  бөгендер  салынды.  Таяудағы   уақытқа   дейін   мақта   алқаптарын   суландыратын   ең  ірі  жүйе – Асуандағы  су  торабы   болып   есептелетін – ді. Бірақ осы ескірген гидроқұрылыстар маңызды шаруашылық  проблемаларын – егіс   көлемін   ұлғайту,  арзан энергия   алу   және  т.б проблемаларды шеше алмады. Бұрынғы Кеңес Одағының   көмегімен Ніл алқабында,  Асуанда жаңа  үлкен плотина салынып,  соның арқасында суландырылатын  жер көлемі  1/3 ұлғайды, елдің    экономикасын   дамытуға қажетті электр  энергиясы өндіріледі  және кеме  қатынасының жағдай   жақсарды.

Ақ  Ніл.

Собат   өзені  Нілге  келіп  құйғаннан  кейін,  ол   Ақ  Ніл деп аталады. 

Собат  Эфиопия   таулы   қыратыннан  бастап   ағады,  ол  июнь – сентярьде    жауған  жаңбырдан    суды   көп   алады.   Таудан   аққан   тасқын  су   лайды  көптеп   әкеледі,  сондықтан   судың  түсі  ақ – сарғыш  болады.  Бұл   ақшыл  су   тасыған   уақытта  Нілге   құйылып,   Ніл  суының  түсін   өзгертіп   жібереді.  Ақ  Ніл   деп  аталуының  мәні  осында.  Алайда  жылдың   басқа  мезгілінде   Нілдің  суы  жасыл   сұрғылт   болады.

Собат  өзенінің құйылысынан   төменіректе Ақ Нілдің тұрақты салалары  жоқ,  сондықтан ол тар аңғар арқылы ағады. Жердің көлбеуі аз болуына байланысты өзеннің ағысы баяу  келеді. Өзен  жағалауларында  саванналар  созылып   жатыр.  Онда   жайрандар   үйірі,  түйе – құстар   жайылып   жүреді.   Кейде бегемоттар  мен арыстандардың  ақырған  даусы  естіледі. Пілдер   жиі  кездеседі.  Хартумда  Ақ Ніл  Көк Нілмен   қосылып,  Нілдің  негізгі  арнасын   жасайды.

   Көк  Ніл   Эфиопия   таулы  қыратынан,  теңіз  деңгейнен  2700 метр   биіктіктен  басталады.  Кіші   Абай    шағын өзенін  оның   бастауы деп санайды.  Биік   құздап  құлаған Кіші  Абай  өзеннің асау   толқыны Тана   көліне   құйяды.  Көлдің   оңтүстігінде  кішкене   шығанақ   бар.  Абай   өзені   содан   шығады.  Тана    көлінен   шамамен 20  километрдей    жерде   Абай  45  метрлік сарқырама   жасайды. 

Осы   сарқарамадан  кейін   өзен  Көк   Ніл  деп   аталады.  500 километр   бойына  Көк   Ніл  тереңдігі  900 – 1200  метрлік   шатқал  арқылы   ағады.  Егер  шатқалға    жоғарыдан  қарайтын   болса,  онда  оның   түбіндегі  өзен 

жіп – жіңішке   жіп  сияқты  көрінер  еді.  Терең    шатқалда   сап – салқын,  ертеңгілікте  оның  үстін   ашық  көк   тұман  басып  тұрады.

  Хартумнан  Асуанға   дейін  Нілдің  жолына  алты  шоңғал  кедергі жасайды. Асуан плотинасының құрылысы салынуына   және   су   қоймалары жасалуына байланысты  бірінші және  екінші  шоңғалдар су  астына  кетті.   Шоңғалдардың   біреуі  Асуанға дейін   барады.

1.1.3. Климаты

 

Климаты ыстық және құрғақ, толығымен тропикалық белдеуде орналасқан. Жазда ауаның орташа температурасы солтүстігінде 28⁰C, оңтүстігінде 32⁰ С . қыс айларында ауаның орташа температурасы біршама төмен , қаңтарда солтүстігінде 12⁰С , оңтүстігінде 20⁰С. Жауын шашынның мөлшері 55мм дейін түседі, кей жылдары ол тіпті болмайды. Ніл өзеніне құятын бірнеше өзен арналары бар ( Хоф, Хелуан т.б).

Температура 50 градусқа дейін жететін мың километрлерді сусыз жазықтармен өзен ағып өтеді. Өзен аспаны әрқашан бұлтсыз, ал жаңбырларды жылдармен күтуге тура келеді. Түнеріңкі, жансыз құмдар арасында және тастақтардың көтеріңкі үстірттері арасында Ніл алқабы  жер шөл далалардың ішіндегі ең үлкен оазис.  Ылғал булануы дәл осылай үлкен және қызған құммен осында жетілкізіледі. Тамыз аяғына қарай ыстық температура әсерінен өзен деңгейін өзгерте бастайды.