Канаданың физико-географиялық сипаттамасы

Кіріспе

Канада –  Солтүстік Америка құрлығында орналасқан алып мемлекет. Астанасы – Оттава қаласы. Канада өзінің жерінің кең-байтақтығымен ғана емес, сондай-ақ көптеген арктикалық архипелагты аралдарымен ерекшеленеді. Канаданың жағалауларын Атлант мұхиты, Тынық мұхиты және Солтүстік Мұзды мұхит шайып жатыр. Көрші елдерінің ең үлкені АҚШ, одан басқа Даниямен (Гренландия аралы) және Франциямен (Сен-Пьер и Микелон (франц. Saint-Pierre-et-Miquelon) аралдары қауымдастығы) көршілес орналасқан. Канаданың АҚШ-пен шектесетін оңтүстік және Альяскадағы солтүстік батыс шекарасының ұзындығы 8893 км. құрайды. Табиғаты керемет. Ормандар мен таулы аймақтарға, туристік мекендерге толы әлемнің сұлу бір мекені.

Жұмыстың  өзектілігі: БҰҰ бірнеше жылғы есептері бойынша Канада әлемдегі өмір сүру деңгейі бойынша алдыңғы қатардағы елдер тізіміне кіреді. Ол тізім бірнеше маңызды өлшемдер бойынша құрылады (өмір сүрудің жалпы деңгейі, экология, мәдениеті және өнері, білім беру, қылмыс деңгейі және т.б.) Ал Қазақстан болса Канададан әлде қайда төмен. Біздің географиялық орналасуымыз және халық санының аздығымен ұқсас екенімізді ескерсек, Канадалық тәжірибе біздің елімізге пайдасын тигізуі мүмкін.

Курсттық  жұмыстың мақсаты : Канаданың  әлеуметтік-экономикалық дамуының басты үрдістерін қарастыру және дамуына септігін тигізген басты байлықтарын анықтау.

Жұмыстың  міндеттері:

1. Канада мемлекетіне физикалық-географиялық тұрғыдан сипаттама беру.
2. Канаданың даму бағыттарын зерттей отыра, соны өз еліміздің даму жолында пайдалану.

Курстық жұмыста қолданылған әдістер: теориялық, картографиялық , математикалық, статистикалық.

Суреттер саны -3

Кестелерден тұрады -2

Курсттық жұмыстың беті - 24

 

І тарау. Канаданың  физико-географиялық сипаттамасы

1.1. Географиялық  орналасуы

 Канада –  Солтүстік Америка құрлығында орналасқан мемлекет.  Территориясының ауданы 9 984 670 шаршы км.. Оның ішінде құрлықтың жері

9 093 507 шаршы  км., сулы жері 891 163 шаршы км.. Канаданың  территориясының басым бөлігі  жазықтық болып келеді. Канада  жерінің аумағы бойынша (суларымен қосқанда) әлемде екінші орынды иеленеді, ал Солтүстік Америка материгінде ең үлкен ел болып табылады. Канада аталған материктің солтүстігін түгелімен алып жатыр деп айтуға болады, тек АҚШ-қа тиесілі Альясканы қоспасақ. Елдің солтүстігіндегі жерлердің көбі Арктикалық аймаққа кіреді. Ол жерлерде үнемі мұз жатады немесе екі жылдай уақыт бойы температура нөлден төмен болып сақталады. Канаданың тағы бер географиялық ерекшелігі – әлемдегі ең ұзын жағалау шекара Канадаға тиесілі. Жалпы ұзындығы 202 080 км.-ге тең жағалаулық шекарасы бар. Канаданың таулы аймақтары мен жазық жерлері геологикалық жағынан сезімтал келеді. Жер сілкінісі мен вулкандардың атқылауы қалыпты жағдай. Мигер тауларында және Эдзиза тауларында үлкен жанартаулар (вулкандар) орналасқан. 

1.2 Геологиялық құрылымы

Геологиялық құрылымы бойынша Канада үлкен 3 аймаққа бөлінеді:

1) Канадалық  қалқан, елдің шығыс және орталық  аймағын алып жатыр;

2) Тынық мұхиты  маңындағы жағалаудағы жас қатпарлы  таулары; 

3)  Орталық  Канадағы шығыс бөлігіндегі майысулар; 

Канадалық қалқан Канада аймағының жартысын алып жатыр, ол өз алдына криссталды шоқылы іргетас  ретінде сипатталынады.  Оның құрамындағы жыныстар төзімді, сондықтан да олар фанерозой кезінде тауқұраушы процесске ұшырамаған. Бұл аймақ Лабрадор түбегінен Виннипег көліне, Ла-Ронж көліне, Атабаска және Үлкен Аюлы көлінің батысына  дейін созылып жатыр. Ол таулы жыныстардың болуымен, кішкентай көлдердің көп болуымен және аршалы және қайыңды ормандардың таралуымен сипатталынады.  Геологтар анықтағандай бұл жерде ежелгі  кембрийге дейінгі  жыныстар бетке шығып жатыр (570 млн жыл.арт) . Бұл жыныстар  кембрийге дейінгі тектоникалық қозғалыстардың деформация іздерін сақтап отыр . Соның нәтижесінде Канадалық қалқан қатты болып қалыптасып қалған, сондықтан ол фанерозойдағы тау түзуші процесстерге ұшырамаған. Гранит пен гнейс көп кездеседі, сонымен бірге қалқанның аумағында қатты өзгерген – метаморфтанған – шөгінді және жаңартаулық жыныстар кездеседі.

Солтүстікте кристалды қалқанның жиегіндегі аймақта, тығыздығы әр түрлі болып келетін шөгінді тау жыныстары бір жаққа карай көлбей жатқандықтан ол жерлерде куэсталар (қыраттардың бір түрі) түзілген. Силур дәуірінің тау жыныстарынан түзілген куэста кемері мейлінше елеулі болады.

 

Сурет 1. Солтүстік  Американың тектоникалық картасы

 

Ол кемерді  Ниагара өзені кесіп өткен  жерде Ниагара сарқырамасы пайда болған.

Жас таулар. Тынықмұхит жағалауында көсілген жас таулар қатпарлы құрылымды болып келеді, олар жағалаулық сызықтарға параллельді созылып жатыр. Тынық мұхитының шығыс бөлігіндегі түбі Канадалық қалқанға ұқсаған, бірақ көлемі үлкен болған; соған байланысты жас қатпарлы таулар қатты массивті екі қалқандардың  сығылысуы нәтижесінде иілімде  жер қабатында пайда болған.

Юра кезеңі. 190 млн жыл бұрын юра кезеңінде Канаданың жағалаулық жоталар , олар  Тынық мұхитының шығыс жағалауындағы Селкерк тауының шығысында  құрлықтың үлкен массиві болған, кейін ол теңізбен шайылып кеткен; бұл құрлықты кейде Каскейдией деп атайды. Құрлық басқа ірі массиві –Лаврентий гранитті беткі қабаты – шығысында орналасқан, шамамен қазіргі Канадалық қалқан орнында. Каскейдией және Лаврентий аралығында таяз өзенді ішкі теңіз болды , олар біртіндеп юралық шөгінділермен толтырылды. Кейін осы аумақ тектоникалық көтерілімге ұшырады

Бор кезеңі.  135 млн жыл бұрын болған бор кезеңінде теңіздің ауданы үлкен болды және біртіндеп қалдықтармен толтырылып отырды, ол қазіргі орталық Канаданың прерий аймағында болған.

Альпілік қатпарлық. Канада аумағында оның тек қана ерте кезеңі ғана әсер етті, яғни үштік кезеңнін басы (65 млн жыл бұрын).  Осы уақытта қатпарлы таулар пайда болды, ол Алякадан АҚШ аумағына дейін көселіп жатыр. Батыс бөлігінде бор теңізінің түбі қабынды, ол шығысқа қарай қатпардың пайда болуына әсер етті. Құрылымдың қозғалмалы екенін мысалы Кроус-Нест тауында көруге болады, онда ежелгі палеозой жыныстары жас бор жыныстарының үстінде көлденен жатыр. Жағалаулық жоталар мен Селкерк тауларымен салыстырғанда Қатпарлы таулар жастау , онда гранитті батолиттер жоқ және пайдалы қазбалар аздау.

Майысулар. Төмен түсулер , Канаданың макроқұрылымының үшінші түрін құрайды , олар жас таулардың көтерілімімен қатар қалыптасты. Жер қыртысы қатты болғанына байланысты омырылымдар жасамайды, соған байланысты жас таулар майысулар белдеуін қалыптастырады. Мысалы, енді ойпат, Қатарлы таулардың батысынан Британдық Колумбия тауларына дейін созылып жатқан «Қатпарлы таулар науасы» деп аталып кеткен  ойпатты айтуға болады.

Ежелгі таулар. Канаданың оңтүстік – ығыс бөлігі , Атлант маңы аймағында алып жатқан аймақ. Ол Қасиетті Лаврентии өзенінің төменгі алабын алып жатыр, геологиялық құрылымы қиын. Осы аймақта девон кезеңінің басында тауқұраушы – акдты орогенез болып жатты (Акадия – Канаданың Атлант маңы шетінің ежелгі француз атауы).

Сурет 2. Солтүстік Американың пайдалы  қазбалары.

Нәтижесінде  Атлант маңында және Ньюфаундленте биік таулар пайда болды, бірақ кейін (300-400 млн жыл бұрын) таулар шөгіле бастады , аяғында бұл таулардан тек қана қырқалар ғана қалды, олар ежелгі таулардың негізі болып қалады. 

Орогенездің кейінгі  кезенінде Атлант маңында  бұзылған тау құрылымының 300 м дейін үйінді көтерілімдер болды.  Келесі аппалач уақытында , перм кезеңінде (280 млн жыл бұрын) бастау алған тауқұрылым жалғасын тапты, ол тау жүйелерінің пайда болуына алып келді. Уақыт өткен соң оларда бұзыла бастады, кейін альпілік қатпарлық кезінде 1200 м –ге дейін көтерілді. Осылай Квебектегі Қасиетті Лаврентий өзенінен шығысындағы Шикшок және Нотр-Дам таулары пайда болды.

Мұзды кезең(плейстоцен) Канада рельефінде жарық іздерін  қалдырды.  Үлкен мұзды жабындылар солтүстіктен оңтүстікке қарай жылжыды, олар Миссури және Огайо аңғарларына дейін жетті. Олар еріген соң барлық жерде мұздықты қыртыстар қалып қойды- негізгі морена- кесекті материал. Бұл морена негізінен жергілікті жыныстардың бұзылымдарынан тұрады.

Кейінгі мұзды  жабындылар еру кезінде 10 мың жыл  бұрын, Канада рельефі өзіне тән  ерекшелерге ие болды.  Қасиетті Лаврентий маңында мұздар еріген кезде , онда теңіз пайда болды, ол әрі қарай Онтарио көлінің  қазаншұңқырына дейін жетті. Ірі  мұздықтардың еруі ірі өзендер жүйесінің бағыттарын өзгертуіне алып келді, мысалы Ред-Ривер, Нельсон, Қасиетті Лаврентий өз бағыттарын өзгертті.

1.3 Жер бедері

Канаданың ірі  аймақтарындағы геологиялық құрылым  халықтың өмір сүру деңгейіне әсер етеді. Канадалық қалқан елдің 58% бөлігін алып жатыр, 24% майысулар тән, оғын жазықтар мен үстірттер тән, аймақтың 18% Таяу Батыстың биік тауларына тиесілі.

Қалқанның беті бөлігі. Ежелгі мұздықты жамылғы кристаллды қалқан бетінде борпылдақ шөгінділерді қалдырды. Аймақтың 10% көлдер мен борпылдақ жынысынан айырылған түпкі жыныстар алып жатыр. Үлкен аймақтың белгілі бір аумағында созылмалы жылғалар бар,олар қатынас үшін негізгі жолдар болып табылады.

Осындай жылғалардың  бірі Сорель қ (Қасиетті Лаврентий өз. Оң жақ жағалауындағы Монреальінен солтүстік-шығысқа қарай) Ришель арқылы Нь-Йоркке қарай Шамплейн көлі арқылы созылып жатыр.

Канаданың Солтүстік-Шығысы – гранитті қалқанның ірі көтерілімді  бөлігі, Лабрадор түбегін алып жатыр. Торнгат таулары 1500 м биіктікке  дейін жетіп жатыр. Осы жерде мұзды жамылғы оңтүстік аймақтарға қарағанда ұзағырақ болған.

Солтүстік Квебек. Квебек аймағының солтүстік бөлігінің  орталығында Аттиконак үстірті  бар, биіктігі кей  жерлерде 900 м. Үстірт солтүстігінде Гамильтон өзенімен шектесіп жатыр, батысында-Маникуаган өзенімен шекаралас. 

Атлант маңы аумағы. Канадалық  қалқанның батыс бөлігі тектоникалық каркас құрылымы бар. Биік жерлері 1330 м , мұнда Шикшок тауы мен Нотр-Дам таулары бар. Басқа ежелгі қатпарлы таулар Жаңа Шотландия және Нью-Брансуик аймағында орналасқан, олардың биіктігі 450 м аспайды.

Қасиетті Лаврентий өзені  алабы. Оңтүстік – шығыстағы геоморфологиялық тұрғыдан қызықты аймақ бұл  Қасиетті Лаврентий өзені алабы.  Ежелгі Аппалач тауларының қатпарлы құрылымдары қалқанның оңтүстік шекарасына дейін созылып жатыр. Бұл аймақта Канаданың басқа аймақтарына қарағанда жер сілкіністері жиі болып тұрады.

Квебек алқабы. Квебек аймағында жергілікті жерге қарағанда төмен түскен жер бөліктерін көруге болады. Квебек қаласындағы алқаптардың маңында опырылымдарды көруге болады.

Гудзон шығанағы ауданы. Гудзон шығанағынан батысқа қарай  Канада аумағының төменгі бөлігі орналасқан. Ертеде ол жаққа теңіз сулары еніп жатқан. Осындай ойыстар Фокс алабындада кездеседі.

Мұздықтар жамылғысы –  морена негізі- қалқанның толқынды бетінде тегіс болып жатпады. Төменгі ойыстарда жаңбырлы және мұздықты сулар жиналды.

Манитоба. Виннипег көлі Манитоба аймағында қалқанның батыс бөлігінде орналасқан.  Бірнеше мың жыл бұрын Манитобаның оңтүстік бөлігі Агассис көлінің мұздығымен жабылған болатын. Мұздықтар еріген кезде көлдің ағысы солтүстікке қарай өзгерді. Осы аймақтың барлық өзендері – Виннипег, Виннипегосис және Манитобада солтүстікке қарай ағады.

Саскачеван. Канада қалқанының батыс бөлігінде ойық бар, ол жас  құрылымдар негізінде пайда болған.  Бұлардың барлығы геологтар арасында « Палеозой куэстасы» атты атпен танымал, ал оның бөлек аймақтары Райдинг, Дак және Поркьпайн тау сияқты аттармен танымал. Батысына қарай үстірт прерийі Саскачеван аймағының көп бөлігін алып жатыр. Бұл аймақты бор теңізінің көтерілген түбі жауып жатыр (140 млн жыл бұрын).

Солтүстік-Батыс аймақтары. Палеозой куэстасы Поркьюпайн тауынан  солтүстік-батысқа қарай Солтүстік  Мұзды мұхит жағалауына дейін  созылып жатыр. Канадалық қалқанның  солтүстік-батыс бөлігінде куэста рельефі ағыстарды қиындататын, соған байланысты арыс асты өзендердің пайда болуына әсер етті. Үлкен Невольничий көлінде ұзын тармақтардың солтүстікке қарай созылып,  пайда болуын осымен түсіндіруге болады.  Солтүстік-Батыс аймағының аумағында көптеген сызықты депресиялар кездеседі.

Британдық Колумбия. Британдық Колумбияда тауаралық ұзындығы 480 км қазаншұңқырда орналасқан, оның түбі шамамен 900 м ; ол оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа қарай созылып жатыр, ол 3000 м таулы жоталармен көмкерілген. Осы аймақтың биік шыңы – Уоддингтон тауы, ол Жағалаулық жоталарда 300 км-де (4012м) . Қатпарлы таулардың биік шыңы –Робсон тауы 3954 м жетеді. Оның шыңдары 3000м асады. Биік шыңдар Селкерк тауларында орналасқан, онда ірі мұздықты алөаптар Хоматико өзенінің және Клинаклини өзенінің аңғарларымен төмен түседі.

Қатпарлы тауларда бірнеше  асулар бар: Кикинг-Хорс (1627м), онда Канадалық  Тынық мұхиттық темір жол өтеді; Йеллоухед(1133м) және Кроуснест (1356м). Ең төменгі таулы өткелдер - Пис өзенінің аңғарынан өтеді, биіктігі 610 м. Британдық Колумбияның орталық бөлігі теңізге шығуға мүмкіншілігі бар. Бұл еңді асу,онда Скина өзені ағып өтеді.

Юкон аймағы. Принс-Руперт өзенінің екі жағынанда Жағалаулық жотаның биіктігі арта бастайды. Ең биік бөлігі оңтүстік-батыс жағына тән, онда Логан тауы 5959 м жетеді, ал Аляскамен шекаралас жерде 5489 м  биіктікке жетеді.

1.4 Климаты

Канаданың жері үлкен болғандықтан бірнеше климаттық белдеулер  бар. Мысалы, ең солтүстік аймағы Арктикалық белдеуде орналасса, одан төменгі жерлері Субарктикалық белдеуде орналасқан. Солтүстіктегі аралдарда үнемі қармен мұз жатады. Ол аймақта тундра бар. Ең суық аймақтар да осында. Ал Британдық Колумбия жерінде жаймашуақ жаз (25 - 30 °C), жауынды маусымдар болады. Бұдан бөлек, солтүстікке жақын орналасқан жерлерде алты ай бойы қар жата береді. Ең төменгі температура ретінде тіркелген көрсеткіш -63˚С (Юкон).