ҚР-ның салықтар ұғымы және оның әлеуметтік – экономикалық мәні

   1995 жылы  қабылданған салық заңы өміршең  болды. Бірақ, салық саясатының  алдына қойған мақсаттарын орындауын толық іске асырмады. 1995-1999 жж. бұл заңға көптеген өзгертулер енгізіліп отырды. Егер бірінші екі жылдықта ҚР Президентінің  “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” жарлығынан кейін ғана кейбір заңдық тұрақтылықты  сақтауға мүмкіндік болса және тек салық жылдарының басынан ғана өзгерістер енгізу басталса, ал 1997-1999 жылдардағы өте көп өзгертулер енгізілді, ал салық жүйесі бұрынғыдай тұрақсыз болып қала берді. Салық заңды бекіткен салық санын азайту туралы өзгерту қағаз күйінде ғана болды.   Ал, шын мәнінде, 1997 жылдан бастап бюджетке төленетін алымдар, салықтар және міндетті төлемдер саны өсіп отырды[5].

   Ең басты  назар “ҚР бюджет жүйесі туралы”  заңына енген ҚР Президентінің  1998 жылы 1 сәуірдегі “Бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті төлемдер туралы” Жарлығына аударылды. Бұл басты жаңа енгізілімдердің негізі салықтың жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлінуі және бюджеттік заңдылық бойынша бекітілген төлемдер тізімі болып табылады. Бұл өзгерістер әлемдік тәжірибеде кең тараған түрлі билік сатысындағы құрылу принциптеріне сүйенді.   Бұл мәселені тереңірек ашатын болсақ, салық салудың теориясы мен тәжірибесіне байланысты салықтар мен алымдар егер оларды жергілікті билік органдары белгілеп және реттеп отырса, “жергілікті” деп аталатын болды. Бұл тек биліктің бір орталықтан жүргізілмеуі кезінде және жергілікті бюджеттің дербестігі жағдайында ғана мүмкін болады. Қазақстанда мүлдем басқа жағдай болады: жергілікті билік органдары алым мен салықты  есептеу тәртібі мен түрлерін белгілеу өкілеттігімен анықталмаған, олай болса, Қазақстанда мұндай салықтар салық жүйесінде ешқашан болмаған. Олай болса, осыдан барып өзінен алатын органға байланысты бұрын қолданылып жүрген салық жүйесінің құрылуы дұрыс деп санаймыз.

          Қазіргі кездегі  Қазақстанның  салық жүйесінің дамуының ең  маңызды кезеңі – 1999 жыл. 1998 жылы  құрылған Мемлекеттік Кіріс Министрлігі  салық заңының және қазіргі  кездегі  жұмыс істеп тұрған  салық механизмін қайта құруды  одан әрі жетілдіруге ілгері қадамдар жасады. Оларға мыналар жатады:

• фермер қожалықтары үшін жалпыға бірдей жер салығы енгізілген.

  2001 жылдың 1 шілдесінен бастап, 2001 жылдың 3 мамырындағы  “ҚР заңына өзгертулер енгізу  туралы “Салық және бюджетке  төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” ” заңына сәкес ҚҚС барлық салық төлеушілер үшін 16% болды. Бұл 2001 жылдың 1    бастап, счет-фактура шотынан босатылған тауарлардан басқа барлық тауарлар (жұмыс, қызмет көрсету) жеткізілімі үшін ҚҚС – 16% болды деген сөз. 2004 жылдан басиап аталған ставка 15% бекітілді.

   Бұл өзгерістер  экономикалық әдебиеттердегі, баспасөздегі, ғылымдағы көпжылдық пікір сайыстан  кейін ғана мүмкін болды[6].

  Қазақстанның  салық жүйесінің дамуы мен  құрылуының саяси-құқықтық тарихын  келесі кезеңдерге бөлуге болады:

І кезең –  салық жүйесінің құрылуының басы (1991-1992жж.)

ІІ кезең  – салық жүйесінің дамуының тұжырымдамалық және методологиялық негіздерін орындау  – болашақтағы даму бағдарын таңдау (1993-1994жж.)

ІІІ кезең –  нарықтық экономиканың барлық талаптарына сай жаңа сапалық жүйесін құру әрекеті – белсенді салықтық реформалар кезеңі (1995-2000жж).

   Қазіргі  кезде де салық жүйесінде саяси-құқықтық  қалыптастыру процесі жалғасуда.

   Салықтың  реттеушілік маңызын ұлғайтумен  және мемлекетпен шешілетін мәселелерге байланысты салық салудың реформалары тәжірибе жүзінде өткізілуде. Қазақстан Республикасы алдында үлкен мақсат тұр – ол экономиканы жақсарту ғана емес, сонымен қатар бұл процестерді жандандыру факторы болып табылатын салық жүйесін құру.

   Салық салу бойынша жүргізілетін реформалардың басты мәселесі – жалпымемлекеттік мәселелерді шешу үшін қажетті қаржы қаражаттарын алу мен экономикалық субъектілер үшін салық ауыртпалығының үйлесімділігін табу. Нарықтық қатынастарға өтуде оның әлеуметтік-экономикалық реттеуші қызметін трансформациялауға мемлекеттік ықпал ету орталықтандырылған тетік ретінде салықтың маңызын өсіруді қажет етеді. Бұл көбінесе жеке және заңды тұлғаларға салық салуды ретейтін құқықтық нормалардың өзгеруінде, салықтық құқықтық қатынастардың субъектілерінің ортасында, салық төлеушілердің мәртебесінде, олардың салықтық құқықты бұзу бойынша жауапкершілігінде, сонымен қатар салықтың құқықтық құрылымында көрінеді[7].

   Өте маңызды  өзгерістер қатарына салық жүйесін  реформалау жатқызылады. Мұндағы ең басты жетістік ол жүйенің кеңейтілуі және бұл жүйеге көп төлемдер санының қосылуы. Қосылу себебі, біріншіден мемлекеттің өзінің қаржылық базасын қатайту мақсатында, екіншіден, осы мақсатта әлеуметтік-экономикалық процестерге әсер ету механизмін үлкейту, күшейту қажеттілігінде болды. Өкінішке орай, бұл әрекет толық орындалмады. Салық жүйесінде салық салудың фискалдық бағытына қарай өтті, бұл бюджетке керекті қаражат әкелмеді, ал салықтық реттеу және ынталандыру қызметтері тиімсіз құрылды, соның ішінде меншіктік төленбеген төлемдік баға жүйесі бәсекелестігі жоқ қатынастардың реттелмеушілігінен туындады.

Бірақ, қазіргі  кезде қалыптасқан Қазақстан  Республикасындағы салық жүйесінің  жағымды жақтарын айтуға болады. Бұл  туралы келесі тарауларда қарастыратын боламыз.

 

 

1.2  Салықтардың түрлері мен жіктелуі

 

Салық және басқа  да мiндеттi төлемдер, ресми трансферттер, мемлекетке өтеусiз негiзде берiлетiн, қайтарылатын сипатта болмайтын  және мемлекеттiң қаржы активтерiн  сатуға байланысты емес, осы Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заң актiлерiне сәйкес бюджетке eceптелуге тиiстi ақша бюджет кiрiстерi болып табылады.

Салықтық түсiмдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексiнде белгiленген салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер.

Салықтық емес түсiмдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексiнде белгiленген, негiзгi капиталды, гранттарды сатудан түсетiн түсiмдерге жатпайтындардан басқа, осы Кодексте және Қазақстан Республикасының басқа да заң актiлерiнде белгiленген бюджетке төленетiн мiндеттi, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке өтеусiз негiзде берiлетiн ақша.

Мынадай ақшалар  негізгi капиталды сатудан түсетiн  түсiмдер болып табылады:

1) мемлекеттiк  мекемелерге бекiтiлiп берiлген  мемлекеттiк мүлiктi сатудан түсетiн ақша;

2) мемлекеттiк  материалдық резервтен тауарларды  сатудан түсетiн ақша;

3) мемлекет меншiгiндегi жер учаскелерiн жеке меншiкке  сатудан немесе оларды тұрақты  немесе уақытша жер пайдалануға  беруден не Қазақстан Республикасының заңдарында немесе халықаралық шарттарда көзделген жағдайларда жер учаскелерiн өзге құқықтық нысандарда өткiзуден түсетiн ақша;

4) мемлекетке  тиесiлi материалдық емес активтердi  сатудан түсетiн ақша.

Ресми трансферттер түсiмдерi - бюджеттiң бiр деңгейiнен екiншісiне, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке түсетiн трансферттер түсiмдерi.

Кiрiстердiң жаңа түрлерiн енгiзу, қолданылып жүргендерiнiң  күшiн жою немесе оларды өзгерту  осы Кодекске мiндеттi түрде өзгерiстер немесе толықтырулар енгiзiле отырып жүзеге асырылады.

Нысаналы ресми  трансферттердi қоспағанда, кiрiстердiң  нысаналы мақсаты болмайды.

Қайтарылмайтын  негiзде бөлiнетiн бюджет қаражаты бюджет шығындары болып табылады.

Бюджет шығындары  мынадай түрлерге бөлiнедi:

1) мемлекеттiк  мекемелердiң қызметiн қамтамасыз ететiн шығындар;

2) тұрақты сипаты  жоқ iс-шараларды ұйымдастыру  мен өткiзуге байланысты шығындар;

3) мемлекеттiк  тапсырысқа арналған шығындар - мемлекеттiк  саясатты iске асыру мақсатында (мемлекеттiк  органдардың өздерiнiң тұтынуына  арналмаған) өндiрiлетiн тауарларға (жұмыстарға, көрсетiлетiн қызметтерге) мемлекеттiк органдардың ақы төлеуi;

4) жеке тұлғаларға  ақшалай төлемдер - қызметкерлерге  еңбегi үшiн ақшалай төлемдерден  басқа, Қазақстан Республикасының  заң актiлерiне сәйкес жеке  тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен байланысты шығындар;

5) заңды тұлғаларға  субсидиялар - мемлекеттiк мекемелер  және қоғамдық бiрлестiктер болып  табылмайтын заңды тұлғаларды  өтеусіз және қайтарылмайтын  негiзде қаржыландыру;

6) ресми трансферттер - бюджеттiң бiр деңгейiнен екiншiсiне, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трансферттер төлеу;

7) мемлекеттiң  мiндеттемелерiн орындауға арналған  шығындардың өзге де түрлерi.

Заңды тұлғаларға субсидиялар нақты саланы немесе қызмет аясын әлеуметтiк-экономикалық дамыту мiндеттерiн iске асырудың басқа, неғұрлым тиiмдi тәсiлi болмаған реттерде ғана Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген жағдайларда берiлуi мүмкiн. Заңды тұлғаларға субсидия берудiң басым бағыттары орта мерзiмдi фискалдық саясатпен айқындалады.

Ресми трансферттердiң  жалпылама сипаты да, нысаналы мақсаты  да болуы мүмкiн. Нысаналы сипаты бар  ресми трансферттер нысаналы трансферттер болып табылады.

Қазақстан Республикасының Yкiметi мен жергiлiктi атқарушы органдардың  резервтерi республикалық және жергiлiктi бюджеттердi әзiрлеу кезiнде оларды болжауға болмағандықтан жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейiнге қалдыруға болмайтын қаржыландыруды талап ететiн шығындарды қаржыландыру үшiн республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң құрамында құрылады.[7]

Облыстық бюджеттiң, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетiнiң кассалық алшақтығын жабуға арналған резерв оларда кассалық алшақтық пайда болған жағдайда облыс бюджетiне, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетiне кредит беру үшiн тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджетте көзделедi.

 Салықтың  жіктелуі.

1. Өндіріп алу тәсілі немесе салықтарды салу объектісі бойынша:

• Тікелей салық;

• Жанама салық.

Тікілей салық  – тікілей табыс, немесе меншік иеленушілерден алынады. Оған жататындар: корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары, әлеуметтік салығы, жер, мүлік салығы.

 Жанама салық  – тауар бағасына қосылады  және тауар сатқанда тұтынұшылардан  өндіріп алынады. Мәселен, қосылған  құн салығы, акциз салығы.

Жанама салықтардың  ауыртпалығы тауарлардың соңғы  тұтынұшы – азаматтарға түседі. Жанама салықтарда төлеу көзін мемлекеттің  өзі тауар бағасына директивті тәртіппен  үстеме бекіту жолымен қалыптастырады. Жанама салықтар – тауарлар мен  қызметтердің бағасы арқылы алынады. Олар тауар бағасын арттырады, өйткені тауар бағасына немесе қызметке, тарифке үстеме түрінде қосылады және сатып алушы төлейді.

2. Тікелей салықтар: нақты және дербес салықтар болып бөлінеді.

Нақты салықтар деп (ағыл.сөзі real - мүлік) – мүлікке салынатын салықты атаймыз. Нақты салықтарға қатыстылар:

• Мүлік салығы;
• Көлік құралдары салығы;
• Жер салығы;

Дербес салықтар – (кейде жеке деп аталады) деп  – салық төлеушілердің табыстарына  салынатын салықтарды атауға болады. Дербес салықтарда тек табысы ғана емес, сонымен қатар салық төлеушінің қаржылық жағдайы да ескеріліді. Қазақстан Республикасында дербес салықтарға жататындар:

• Корпорациялық табыс салығы;
• Жеке табыс салығы;
• Жер қойнауын пайдаланушылардағы үстеме пайда салығы;
• әлеуметтік салық.

Дербес салықтардың  нақты салықтардан айырмашылығы  салық төлеушілердің нақты төлем  қабілеттігін көрсетеді, яғни салықты  төлеудің көзі болып олардың алған  ақша қаражаттары саналады. Сонымен  қатар дербес салықтар салық төлеушілердің  табыстылығын есептеуге де көмектеседі. Бірақ, мұнда салық төлеушілердің салық салынатын объектілерінен (жер учаскесі, құрылыс, көлік құралдары) алынатын табыстарының орта есебі есепке алынады.

3. Салықтарды объектінің экономикалық белгілері бойынша былайша бөлуге болады:

• Тұтынуға салынатын салықтар;

• Табысқа салынатын салықтар.

Тұтынуға салынатын  салықтар – мұнда белгілі бір  тауарларға (қызмет көрсету) салық салынады.

Табысқа салынатын  салықтар- салық төлеушілердің әр түрлі табыстарынан түскен ақша қаражаттарына  салық салынады.

4. Салық көлемін аңықтау тәсілі бойынша: