Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын ұйымдастырудың негіздері

 Коммерциялық және коммерциялық емес қызмет болып межелену Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде бекітіліп берілген, онда заңды тұлға ұғымы анықталады. Заңды тұлға деп меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар жене сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін ұйымды айтады. Өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтық міңдеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алады, сотта талапкер және жауапкер бола алады.

Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді квздейтін (коммерциялық ұйым) не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын жөне алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес ұйым) ұйым заңды тұлға бола алады.

Коммерциялық ұйым болып  табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын шаруашылық серіктестігі, өңдірістік кооператив нысандарында құрылуы мүмкін.

Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңды тұлға  мекеме, қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында  және заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілерді сыныптаудың маңызды  белгісі меншіктің белгілі бір  нысанына тиістілігі (қатыстылығы) болып  табылады. Заңнамаға сәйкес Қазақстан  Республикасында меншіктің екі  нысаны қабылданған: жеке меншік және мемлекеттік меншік. Жеке меншік азаматтардың және (немесе) мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктері ретінде болады, жеке меншіктің айырықша түрі ретінде қоғамдық ұйымдардың меншігі болады.

Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік болып ажыратылады.

Меншіктің аталған нысандарының ішінде шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысандарының көптеген түрлерін (санын) туғызатын әр түрлі шаруашылық құрылымдары  қалыптасуы мүмкін:

1. Мемлекеттік меншікке  негізделген мемлекеттік кәсіпорындар, соның ішінде:

республикалық — Қазақстан  Республикасының экономикалық және әлеуметтік дамуының жалпымемлекеттік міндеттерін шешу үшін;

коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар — тиісті аумақтың халқының әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру жөніндегі міндеттерді шешу үшін, жергілікті бағынышта болады.

2. Заңды тұлғалардың  жеке меншігіне негізделген кәсіпорындар: әр түрлі тұрпаттағы шаруашылық  серіктестіктері, соның ішінде  акционерлік қоғамдар, кооперативтік  кәсіпорындар мен ұйымдар.

3. Қоғамдық бірлестіктердің  меншігіне негізделген кәсіпорындар.

4.  Құрылтайшылардың, соның ішінде шетелдік заңды  тұлғалар мен азаматтардың мүлкін  біріктіру негізіндегі бірлескен  кәсіпорындар.

5. Азаматтардың меншігіне  негізделген жеке меншікті кәсіпорындар.

6. Меншіктің жоғарыда  келтірілген әр түрлі нысандарының  қатысуындағы аралас кәсіпорындар.

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ

2.1  Негізгі  ұйымдық-құқықтық нысандардың шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктері

Кәсіпорын экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен шаруашылық жүргізудің әр алуандығы, тауар-ақша қатынастары  мен рыноктің дамуы кезінде жұмыс  істейді.

Кәсіпорындарды ұйымдық-құқықтық нысандары бойынша межелеу олардың қаржысын ұйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына, өндірістік-шаруашылық қызметін қаржыландыруға, шаруашылық жургізудің нәтижелеріне әкеп соғады.

Меншік нысандарына  қарай шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорларын қалыптастырудың ерекшеліктері болады. Мысалы, өндірістік кәсіпорындардың қаржы қорлары мына көздер есебінен құрылады: меншікті көздер (амортизациялық аударымдар, таза табыс); банк кредиттері; бағалы қағаздар шығарудан түсетін қаражаттар; мемлекеттік кәсіпорындарда қаражаттардың бұл көздері қажет жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс қорлардан қаржы бөлумен толықтырылады; кооперативтерде — кооператав мүшелерінің үлестік жарналарының қаражаттары. Практикада көбінесе меншіктің аралас нысандарымен шарттасылған қорлардың көздері бойынша оларды құрудың аралас нысандары кездеседі. Мысалы, негізгі құралдар мен айналымдағы активтердің үлкен бөлігі мемлекетке жататын мемлекеттік кооперативтерде қызметкерлердің үлестік жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік акционерлік қоғамдарда да осылай.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың мүлкін жалга бергенде айрықшалықты төлем — жалға берілген мүлік  құнының амортизациялық аударымдарын, жалға беру мерзімінің өтуіне қарай  объектілерді жөндеу үшін жалдаушының  жалға берушіге беретін қаражаттарын, жалға алынған мүлікті қоғамдық қажетті пайдаланудан түсетін пайданың (табыстың) бір бөлігін (жалгерлік пайызды) кіріктіретін жалгерлік ақы қолданылады.

Өндірістің бастапқы қорларының қалыптасуына сәйкес шаруашылық қызметінің мынадай қаржылық нәтижелері бөлінеді және пайдаланылады: таза табыс, пайыздық табыс, дивидендтер, үлестік табыстар, бюджеттің (бюджеттік кредиттердің) және бюджеттен тыс қорлардың шығыстарын өтеу.

Үлестік жарна негізінде жұмыс  істейтін кәсіпорындардың — шаруашылық серіктестіктерінің, кооперативтердің, бірлескен кәсіпорындардың қаржысын ұйымдастыру мұндай кәсіпорындар қаржысының қалыптасу және алынған табыстарды әрбір қатысушының мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі белудің ерекшеліктерімен анықталады. Мұндай кәсіпорындардың құрылтайшылары мен қатысушылары өздерінің жарналарын ақша қаражаттары, мүліктің әр түрлі түрлері (үймереттің, ғимараттың, жабдықтың және басқаларының), мүлікті құқықтар (жерді, табиғи ресурстарды, мүлікті, зияткерлік (интеллектуалдық) меншікті пайдалану құқықтары) түрінде жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасы Презвдентінің "Шаруашылық серіктестіктері туралы" заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашылық серіктестігі — жарғылық капиталы құрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген, өз қызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру деп есептелетін және заңды тұлға болып табылатын коммерциялық ұйым. Шаруашылық серіктестігінің мынадай нысандары белгіленген:

1) толық серіктестік;

2) сенім серіктестігі;

3) жауапкершілігі шектеулі  серіктестік;

4) қосымша жауапкершілігі  бар серіктестік;

5) акционерлік қоғам.

Толық серіктестікгінің пайдасы мен залалдары қатысушылар  арасында, егер құрылтайшылардың шартында немесе қатысушылардың келісімінде  өзгеше белгіленбесе, олардың серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесінің мөлшеріне бара-бар бөлінеді; сенім серіктестігі мен жауапкершілігі шектеулі серіктестікте де осылай бөлінеді.

Шаруашылық жүргізу  құқығындағы мемлекеттік кесіпорын  қызметтің сан алуан сферасында құрылып, іс-әрекет етуі мүмкін.

КәсІпорынның жарғылық капиталының мөлшері кәсіпорынға  берілетін мүліктің жалпы құнынан  аспауы және ең төменгі айлық есептік  көрсеткіштің 1000 мөлшерінен кем болмауы  керек.

Кәсіпорын оның жарғысында көрсетілі ен мелшерде резервтік капиталды қалыптастыруға міндетгі және ол жарғылық капитал-дың 10 пайызынан кем болмауы керек, оның қарамағында қалған пайданың кем дегенде 5 пайызы осы мақсатқа жүмсалуы тиіс. Резервтік капиталдың қаражаты тек қана залалдарды жабуға, бюд-жет шщыңдағы міндетгемелерді орыңцауға, мемлекетгік кредитгерді өтеуге және басқадай қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда пайыздық өтем төлеуге жүмсалады.

Кәсіпорын өндіретін  тауарлардың (атқарылатьш жүмыстардың, көрсетілегін қызметгердің) бағалары кәсіпорьшньщ оларды өндіруге

кеткен шығындарды толық  өтеуге, оньщ қызметін шығьшсыз ету-ге және өз кіріс есебінен қаржыландыруды қамтамасыз етуге тиіс.

Мемлекеттік тапсырысты орындау есебіне кәсіпорын өндіретін  және өткізетін тауарлардың (жүмыстардың, қызметгердің) бағаларын уәкілді органның келісуі бойынша жоғарыда айтылған талаптарды ескере отырып белгілейді.

Кәсіпорын мемлекеттік  тапсырыстан тыс өндіретін және өткізетін тауарлардың (жүмыстардың, қызметгердің) бағасын өзі дербес белгілейді.

Кәсіпорын өз қызметінен алған меншікгі табыстар есебінен ұсталады. Мемлекеттік көсіпорынға қаражат заңнамада көзделген тәртіппен беріледі.

Кәсіпорын иесіне аударылуға тиіс пайданың үлесі жыл сайын  уәкілді орган Қаржы министрлігінің (тиісінше — оның жергілікті органдарымен) келісімі бойынша белгіленетін пайданы бөлудің нормативінде көрсетіледі жөне тиісті бюджеттердің кірісіне аударылады.

Жедел басқару құқығындагы  мемлекеттік мүлікке ие кәсіпорын  қазыналық болып табылады.

Қазыналық кәсіпорындар заңнамада белгіленген тәртіппен:

1)  төтенше және авариялық жағдайларда кен-құтқару жөне өзге де арнаулы жұмыстарды орындау, өртген, су тасқынынан және басқа сұрапыл апаттардан қорғау;

2) заңнамада қаржыландырудың  арнаулы төртібі белгіленген  мемлекеттік автомобиль жолдарының  және басқа инфрақұрылым объектілерінің жүйесін ұстау мен дамыту;

3) пошта байланысы  мен телекоммуникация, жалпыреспубли-калық  және халықаралық байланыс желісін  пайдалану саласын-дағы қызмет;

4) топографиялық-геодезиялық  және картографиялық жұмыстар  жүргізу;

5) денсаулық сақтау, табиғатты қорғау, білім беру, өлеуметтік қорғау, ғылым және мәдениет сферасында өндірістік-шаруашы-лық қызметті жүзеге асыру үшін құрыла алады.

Қазіргі кезде кооперация жүйесінде кооперативтердің ең негізгі  тұрпаты — өндірістік және тұтыну кооперативтері жұмыс істейді.

"Өндірістік кооператив  туралы" заңда өндірістік кооператив  азаматтардың бірлескен кәсіпкерлік  қызмет үшін мүшелік негізде,  олардың жеке еңбегімен қатысуына  және мүшелерінің мүліктік салымдарын (үлестерін) біріктіруіне негізделген  ерікті бірлестігі делінген. Өндірістік кооперативтер тауарлар, өнімдер өндіріп, жүмыс атқарады, шаруашылық жүргізуші субъектілерге және халыққа қызмет көрсетеді.

Өңдірістік кооператив коммерциялық ұйым және заңды тұлға  болып табылады. Ол жеке кәсілкерлік  үшін заңнамалық актілермен тиым салынбаған кәсіпкерлік қызметтің кез келген түрін жүзеге асыруға құқығы бар.

Өндірістік кооператив мүлкін жарғы салымдары, оның қызметінен алынған табыстар, заңнамамен тыйым  салынбаған өзге де көздер құрайды.

Өндірістік кооператив меншігіндегі мүлік кооператив жарғысына сәйкес оның мүшелерінің үлестеріне бөлінеді. Пай өндірістік кооператив мүшелерінің кооператив мүлкіңцегі үлесі болып табылады.

Кооператавтің құрылтай құжаттарында несие берушілердің мүдделеріне  кепілдік беретін кооператив мүлкінің ең төменгі мөлшерін белгілейтін кооперативтің жарғылық капиталын құру көзделуі мүмкін.

Кооператив жыл сайынғы  пайдасынан аударымдар жасаудың есебінен резервтік капитал құра алады, ол кооперативтің несие берушілер  алдындағы міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз етуге және көзделмеген шығыстарды өтеуге арналады.

Өндірістік кооперативтің  пайдасы жыл қорытындысы бойынша  анықталады. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер төленгеннен кейін қалған пайда  кооперативтің толық қарамағанда  қалады және оның мүшелерінің жалпы жиналысы мен кооперативтің құрылтай құжаттарында көрсетілген мақсаттарға бөлінеді.

 

2.2 Коммерциялық  шаруашылық жүргізуші субъектілердің  қаржысын ұйымдастырудың негіздері

 

 Коммерциялық шаруашылық  жүргізуші субъектілер табыс (пайда) алу мақсатында құрылады. Олар өзінің қызметін мынадай нысандарда жүзеге асыра алады: мемлекеттік және муниципалцық кәсіпорындар; шаруашылық қоғамдар мен серіктестіктер; өндірістік кооперативтер. Коммерциялық негіздерде материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және материалдық емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жұмыс істейді: коммерциялық банктер, сақтық ұйымдары, қаржы секторының басқа мекемелері (жинақ ақша-депозит мекемелері, инвестициялық қорлар, қор биржалары, бағалы қағаздар рыногі мен ақша-тауар рыноктеріне қызмет көрсететін әр түрлі мекемелер), сауда-делдалдық кәсіпорындар, ерікті қоғамдық қорлар, трасттық компаниялар және басқалары.

Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы қаржы  жүйесінің маңызды сфераларының бірі ретінде құн түріндегі ЖІӨ жасау, бөлу және пайдалану процестерін қамтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен ҰТ жасалатын материалдық өндіріс сферасында іс-әрекет етеді. Сондықтан коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы материалдық өндіріс көсіпорындары (ұйымдары) қаржысының мазмұнымен және оларды ұйымдастырудың қағидаттарымен бірдей болып келеді.

Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы деп өндірістік капиталдарды қалыптастыру, өнім өндіріп, оны өткізу, меншікті қаржы ресурстарын  жасау, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту, оларды бөлу және пайдалану процесіндегі экономикалық қатынастарды айтады.

Мұндай экономикалық қатынастарды жиі ақша немесе қаржы  қатынастары деп атайды, қаржы  қатынастары ақша қатынастарының бір  бөлігі болып саналғанымен, ол ақша қозғалысы кезінде ғана пайда болады және орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастырып, пайдаланумен қосарлана жүретіндігін біз жоғарыда атап көрсеткенбіз.

Коммерциялық көсіпорындар мен ұйымдардың қаржысын ұйымдастыру белгілі бір қағидаттарға негізделген, олардың қатарына мыналар жатады: