Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын ұйымдастырудың негіздері

ЖОСПАР

 

КІРІСПЕ-------------------------------------------------------------------------------------3

 

І. ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫ БАСҚАРУДЫҢ ТҮСІНІГІ---------------5

 

1.1 Шаруашылық жүргізуші  субъектілер қаржысының мазмұны және функциялары---------------------------------------------------------------------------------5

1.2 Нарық жүйесіндегі  шаруашылық жүргізуші субъектілер  сыныптамасы-------------------------------------------------------------------------------------------------------9

 

ІІ. ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫНЫҢ  ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ-------------------------------------------------------------------------12

 

2.1  Негізгі ұйымдық-құқықтық  нысандардың шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктері--------------------------------------------12

2.2 Коммерциялық шаруашылық  жүргізуші субъектілердің қаржысын  ұйымдастырудың негіздері-------------------------------------------------------------16

 

ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚАРЖЫЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ--------------------------------------------------------------------------------21

 

ҚОРЫТЫНДЫ---------------------------------------------------------------------------23

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР----------------------------------------------25

ҚОСЫМШАЛАР---------------------------------------------------------------------26-27

 

 

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі. Қаржы менеджментіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы — бірыңғай қаржы жүйесінің құрамды бөлігі және айырықша сферасы болып табылады, оның орталықтаңцырылмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес игіліктер жасалатын жөне елдің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет көрсетеді.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің айтарлықтай бөлігі қоғамның тіршілігін қамтамасыз ететін көзі — қоғамдық өнім жасалатын  материалдық өндіріс сферасында жұмыс істетіндіктен бұл буынның  қаржысы қаржылардың негізгі, бастапқы бөлігі болып табылады.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілер қаржысының болуы, жалпы  мемлекеттің қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық заңдардың іс-әрекетімен байланысты.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесінің негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық заңдардың талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол ұлттық шаруашылықты одан әрі дамыту үшін қажетті ақшалай табыстар мен қорланымдарды бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Мұндай даму ұлттық шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық инструменті, экономиканы қайта құрудың қуатты құралы болып табылатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің берік әрі жақсы қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік қатынастардың жиынтығында ұлттық шаруашылықты басқарудың төменгі буындары шаруашылық қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілер қаржысы өзіне қоғамдық-пайдалы  қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік, жабдықтау-өткізу, сауда (делдалдық), дайындау, геологиялық барлау, жобалау қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім, медицина, ақпарат, маркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, концерндердің, ассоциациялардың, салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылық аралық, салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын қамтиды.

Курстық жұмыстың мақсаттары. Зерттеу жұмысының мақсаттарына:

- нарықтық шаруашылық  жүргізу жағдайында қаржыны қолдану;

- нарық жүйесіндегі  шаруашылық субъектілердің қаржысының  түсінігін қарастыру,

- Қазақстан Республикасындағы  шаруашылық жүргізуші субъектілердің  қаржысының қалыптасуы мен дамуын  зерттеу т.б. 

Курстық жұмыстың міндеттері. Зерттеу жұмысының міндеттеріне:

- қаржы менеджментіндегі  шаруашылық жүргізуші субъект   жағдайындағы қаржының мәнін, фукцияларын ашу;

-  қаржы менеджментіндегі  шаруашылық субъектілердің қаржысының  сыныптамасын қарастыру;

- негізгі ұйымдық-құқықтық нысандардың шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктерін талдау;

- коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын ұйымдастырудың негіздерін зерттеу т.б.

Зерттеу пәні. Курстық зерттеу жұмысты жазу барысында «Экономикалық теория негіздері», «Қаржы» оқулықтары басшылыққа алынды.

Зерттеу жұмысының  құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден  тұрады.

 

 

 

 

І. ҚАРЖЫ МЕНЕДЖМЕНТІНІҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ТҮСІНІГІ

1.1 Шаруашылық жүргізуші  субъектілер қаржысының мазмұны  және функциялары

Шаруашылық жүргізуші  субъектілер қаржысы жалпы қаржылар сияқты бөлу және бақылау функцияларын орындайды.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер  қаржысының бөлгіштік функиясының ерекшелігі қаражаттардың жеке-дара ауыспалы айналымының процесінде өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер (салық мөлшерлемелері, амортизациялық аударымдардың нормалары, несие үшін пайыз) негізінде бөлінетінінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс процесінде құнды бөлу және қайта бөлуте қатысуын айқындайды. Ақшалай қорлар мен қорланымдарды экономикалық тұрғьщан негіздеп бөлу қаржының ұдайы өндірістік қосалқы функциясын да іске асырудың басты шарты болып табылады. Бөлу — өндіру мен тұтыну арасындағы байланыстырушы буын. Бұл процесс кәсіпорындардың өнім өткізуден түсім-ақша алуы және оны өндірістің жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты (пайданы) жасауға пайдалану арқылы болып жатады. Табыстың (пайданың) бір бөлігі қайта бөлу ретінде орталықтандырылған қорларға — мемлекеттік бюджетке, бюджеттен тыс қорлара түседі, ал қалған бөлігі еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік мұқтаждарға, өндірісті кеңейту және дамыту жөніндегі шығындарды қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында қалады.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржысы сонымен  бірге бөлгіштік функция шеңберінде ұдайы өндірістік функцияны орындайды. Оның мазмұны жай және ұдайы өндіріс кезінде материалдық және ақша қаражаттарының ауыспалы айналымы процесінде олардың қозғалысы арасындағы сәйкестікті қамтамасыз етуде болып табылады. Бұл үшін кәсіпорындар өнім өндіру мен оны өткізудің жоспарлары, болжамдары мен ниеттері негізінде, белгіленген экономикалық нормативтер негізінде уақыттың белгілі бір мерзіміне кірістер мен шығыстардың көлемін жасайды; шығыстардың шамаланған меншікті қаржы ресурстары, басқа ұйымдар мен өз қызметкерлерінің уақытта тартылған қаражаттары, банк несиелері есебінен, ал айырықша жағдайда бюджеттен бөлінетін қаражаттар есебінен жабылатынын анықтайды.

Шаруашылық жүргізуші субъектілер  қаржысының бақылау функциясы кәсіпорын экономикасында маңызды рөл атқарады: есепсіз және бақылаусыз шаруашылық жүргізуге болмайды. Қаржы басқа экономикалық тұтқалармен бірге экономиканы басқару, өңдірістің өсуін ынталандыру және еңбек, материал, табиғи және еңбек ресурстарын ұтымды пайдалануға қажетті бақылауды қамтамасыз ету процесінде маңызды рөл атқарады. Ақшамен бақылау тек шаруашылық жүргізуші субъектілердің ішінде ғана емес, сонымен бірге оның басқа субъектілерімен, жоғарғы ұйымдармен және қаржы-кредит мекемелерімен өзара қарым-қатынастарында да жүзеге асырылады. Шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы өзара қатынастарда бақылау жеткізілім тауарларға, көрсетілген қызметтерге және орындалған жұмыстарға ақы төлеу кезінде болады. Қаржы-кредит органдарымен өзара іс-әрекет кезінде бақылау бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы кезінде, банк несиелерін алған және қайтарған кезде жүзеге асырылады.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің экономикалық қызмет сферасындағы өндірістік қатынастардың айырықшалықты  ерекшеліктері, таза қаржы қатынастарының басқа ақша қатынастарымен тоқайласуы, олардың өндірістік капиталдардың ауыспалы айналымымен өте тығыз байланысы, бірқатар ғалымдардың пікірі бойынша кәсіпорындар мен салалар қаржысы қаржы жүйесінің жалпымемлекетітк қаржылардан олардың ортақ белгілерінен гөрі көбірек айырмашылығы бар буыны болып табылады дегенге жеткізеді. Олардың пікірінше, егер бұл буынға кәсіпорындардың ақша қатынастарының бүкіл жиынтығын қосса, онда дербес экономикалық категорияның — кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша шаруашылығының бар екендігі (бар болуы) жөніндегі мәселені қоюға болады.

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржысы сферасындағы сан алуан қатынастар олардың  шаруашылық қызметі процесінде басқа  шаруашылық жүргізуші субъектілермен болатын мынадай топтарға ірілендірілген ақша қатынастарына саяды:

басқа әр турлі  кәсіпорындармен және ұйымдармен (олар: өнім өткізуден түсім-ақша алу, өткізуден тыс табыстар түсіру, материалдық шығындарды төлеу, шарт міндеттерін бұзған кезде айыппұл төлеу және алу, бағалы қағаздарды өткізу, басқа кәсіпорындардың акциялары мен облигацияларына қаражаттарды инвестициялау, олар бойынша дивидендтер мен пайыздар төлеу және алу процесінде, коммерциялық несиелеу кезінде қалыптасады);

өзінің еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбекке ақы төлеуді, сыйлық қорын жасауды, табысты (пайданы) бөлу және тұтыну қорынан қызметкерлерге жәрдемақылар төлеуді, сонымен бірге қызметкерлердің қаражаттарын тартуды (бағалы қағаздар сату, кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін үлестік жарналарды) ортақтастырады;

өз ішіндегі білімдермен (олардың арасында қаржы ресурстарын бөлу кезінде);

мемлекетпен — бюджетке салықтар төлеу, бюджеттен қаржыландыру кезінде, мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алған кезде, сондай-ақ олар бойынша төлемдер алғанда, валюта қорлары мен ресурстарды қалыптастырғанда;

банктермен (қаржы қатынастарының бұл тобы банк кредиттерін алу, оларды қайтару, кредиттер бойынша пайыздар төлеу, банктерге уақытша пайдалануға белгілі бір төлеммен бос ақшаны беру, банк өткізетін бағалы қағаздармен жасалатьш операциялар нысаны түрінде іске асады);

сақтық органдармен — мүлікті, қызметкерлерді, коммерциялық және коммерциялық емес тәуекелді сақтандыру жөнінде;

жоғары ұйымдармен — ішкісалалық қайта бөлу шегінде (пайданы, табыстарды, капиталды қайта бөлу кезінде, жалгерлік телемдер бойынша және басқалары);     

құрылтайшылармен (бұл қатынастар құрылтайшылардың жарғылық капиталды қалыптасты) қаржы жарналарын (салымдарын) төлеу кезінде, сондай-ақ кәсіпорынның пайдасын бөлгенде жөне оның бір бөлігін шартқа сөйкес құрылтайшыға аударған кезде қалыптасады) және т.с.с.

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, бір жағынан, жалпы қаржылардың экономикалық табиғатын сипаттайтын белгілер, басқа жағынан, қоғамдық өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызмет етуіне байланысты ерекшеліктер тән. Сонымен бірге бұл қаржыға тән мынадай негізгі белгілерді атауға болады:

1) қаржы қатынастарының көпқырлылығы, олардың нысандары мен мақсатты арналымының сан алуандығы;

2) өндірістік құралдардың (капиталдардың) міндетті болуы және оларды қалыптастырумен, көбейтумен және қайта бөлумен байланысты қатынастардың пайда болуы. Өндірістік капиталдар — бұл өндірістің серпінді элементі, олар өндірістің өзі сияқты үздіксіз қозғалыста болады; сонымен қатар құн нысандарының тұрақты ауысымы болып отырады. Кәсіпорын қызметінің кез келген мезетінде өндірістік құралдар материалдық-заттық және ақша нысанында болуы мүмкін;

3) жоғары белсенділік, кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің барлық жағына әсер ету мүмкіндігі;

4) шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржысы бүкіл  қаржы жүйесінің айқындаушы негізі болып табылады.

Сөйтіп, шаруашылық жургізуші субъектілердің қаржысы деп өнім (жұмыс, қызмет көрсету) өндіріп, сатумен және ақша қорларын жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастарды атайды.

 

1.2 Нарық жүйесіндегі  шаруашылық жүргізуші субъектілер сыныптамасы

Шаруашылық жүргізуші  субъектілер — кәсіпорындар мен  ұйымдар (фирмалар, компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері, ассоциациялар (бірлестіктер), ұлттық компаниялар және басқалары), мекемелер  әр түрлі белгілері бойынша сыныпталады және оларды не ол, не бұл түрі бойынша айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі әсер етуі мүмкін (7.1 сызбаны қараңыз).

Айырудың ең жалпы белгісі кәсіпорындар мен ұйымдарды қызмет сфераларының біріне — материалдық немесе материалдық емес (өндірістік емес) сфераға жатқызу болып табылады. Қызметтің материалдық сфврасының кәсіпорындары бүкіл қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды. Бұл сферада жасалған өнімнің бір бөлігі оның салалары ішінде (өндірістік тұтынудың өнімдері) тұтынылады, басқа бөлігі түпкілікті тұтынуға, соның ішінде өндірістік емес сфераға да бағытталады. Өндірістік емес сфера қызметінің нәтижелері қызметтердің нысанын қабылдайды, қызметтерді жасаудың процесі, өдеттегідей, оларды тұтыну процесімен тоқайласады, яғни олар қордалауға, сақтауға жатпайды.

Қоғамдық өндірістің екі сферасының аталған қағидалы айырмашылықтары бұл сфералардың  қаржысын ұйымдастыруға — қаржыландыру, өнімдер мен қызметтер құнының  жасалу процестерінің қаржы қорларының қозғалысы кезінде де, сондай-ақ қызметтің қаржы нәтижелерін қалыптастыру — қорланымдарды, табыстарды немесе пайданы бөлу және пайдалану кезінде де әсерін тигізеді. Мысалы, материалдық сфера қорларының қозғалысында өңдірістік босалқы қорларды, аяқталмаған өндірісті жасаумен, дайын өнім және өңдірістік емес сфераға сипатты емес бірқатар басқа процестердің қозғалысымен байланыстылары елеулі орын алады.

 

Қаржы қатынастарының мазмұны  мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық жұмысын ұйымдастыруға олардың салалық тиістілігі, ұлттық шаруашылықтың техникалық-экономикалық ерекшеліктері айтарлықтай ықпал жасайды.

Материалдық өндіріс  сферасының кәсіпорындары қаржысының өзгешелігі едәуір дәрежеде кәсіпорынның іс-әрекет ететін саласына да байланысты болып келеді.