Коммерциялық банктердің активті операциялары

Қ.Р-дағы екінші деңгейдегі банктер өздерінің кассалық операцияларын 1999 жылы 15 қарашада Ұлттық банктің Басқармасының қаулысымен бекітілген «ҚР екінші деңгейдегі банктерге кассалық операцияларды жүргізу» ережесіне сәйкес жүзеге асырады.

Осы ережеге сәйкес, кассалық операция – бұл құндылықтарды қабылдау, қайта санау, майдалау, айырбастау, беру, сортау, орау және сақтаумен байланысты операцияны білдіреді.

Касса жұмысын ұйымдастыру, яғни клиенттерге кассалық операциялар  бойынша қызмет көрсету және қолма-қол  ақшаны өңдеу үшін банктерде мынадай бөлімшелер болуға тиіс:

• кіріс кассасы;
• шығыс кассасы;
• кіріс-шығыс кассалары;
• қайта санау кассасы;
• кешкі касса;
• сыртқа шығатын касса.

Банк кассасына клиентерден  қолма-қол ақшаларды қабылдау және оларды ағымдық және корреспонденттік шоттар бойынша есепке алу мынадай кіріс кассалық құжаттар көмегімен жүргізіледі:

1. қолма-қол ақшаны салатындығының хабарламасы;
2. кіріс кассалыө ордер бойынша.

Кассадағы қолма-қол ақшаны өткізу үшін клиент кіріс кассалық құжатты толтырады және оған қосымша бетте кассаға өткізілетін банкнота мен монеталардың тізімін жасап, онда олардың номиналдарын, санын, сондай-ақ банкноталар мен монеталардың сомасын санмен және жазбаша түрде көрсетеді. 

  Қолма-қол ақшаны қабылдап алғаннан кейін, кассир қабылдаған соманы, кіріс кассалық құжатындағы сомамен салыстырады, сома сәйкес келген жағдайда кассир кіріс кассалық құжатқа қолын қойып, түбіртекке «Кіріс кассасы» деген мөр басып, оны ақшаны тапсырушыға береді.

Банк клиентінің ағымдық және корреспонденттік шотынан қолма-қол ақшаны беру мынадай құжаттар арқылы жүзеге асырылады:

1. ақшалай чекпен;
2. шығыс кассалық ордермен.

Банк клиенті қолма-қол ақша алуға арналған кассалық құжаттарын операциондық жұмыскерге береді, ол құжаттарға қажетті тексерулер жүргізіп, оларды бақылаушы-бухгалтерлерге береді, сөйтіп шығыс кассалық ордерінде көрсетілген қолма-қол ақша сомасы шығыс жөніндегі кассалық журналда есепке алынады.

Шығыс құжатын алған бақылаушы-бухгалтер  мынадай жұмыстарды жүогізуге міндетті:

1. қолма-қол ақшаны беруге құқығы бар банктің жауапты тұлғаларының қолдарының барлығын тексеріп, оны қол қою үлгісімен салыстыруға;
2. құжатта көрсетілген соманың саны мен жазба түрдегісін салыстыруға;
3. клиентттің лауазымды тұлғаларының шығыс құжатында қолдарының болуын тексеру және оларды үлгіде қойылған қолдарымен өзара салыстыру.

Содансоң барып кассир қолма-қол ақшаны алушыны кассаға  чектегі номері бойынша шақырып, тағы да қандай соманы алатындығын нақтылап алып, содан кейін ақшасын береді.

Қайта есептеу кассасы  клиенттің инкассацияланған ақшалай түсімдерін қайта санаумен айналысады. Қайта есептеу кассасының кассирі, бақылаушы кассирдің қатысумен кешкі кассаның кассирінен және бақылаушы кассирден инкассаторлық сөмкені қабылдап, ақшаны оған тіркеме құжаттар негізінде қайта санаудан өткізіп, қабылдап алады.

Инкассаторлардан қолма-қол  ақшасы бар сөмкелерді кассирлер қабылдау барысында мыналарды тексереді:

1. келіп түскен сөмкелердің тұтастығын;
2. сөмкедегі қойылған пломбаның банктегі пломбының үлгісімен сәйкестігін;
3. инкассаторлар тапсыратын сөмкелердің құжаттағы сөмкенің номерімен сай келуін;
4. қабылдайтын соманың құжатта көрсетілген сомамен сәйкестігін.

Инкассалық сөмкені қабылдап алған соң, бақылаушы-кассир және бригаданың әрбір мүшесі қабылдаған сөмкелерді есепке алу журналдарының екеуіне де қолдарын қояды. Журналдың екінші данасын бақылаушы инкассаторлардың басшысына береді.

Отандық банк тәжірибесінде банктердің есеп айырысу-кассалық операциялары мынадай түрлерге бөлінеді:

• банктік шоттар ашу;
• ұлттық немесе шетел валютасында аударым операциялары;
• алдағы уақытта валюталау күні қойылуға тиісті, ұлттық валютадағы аударым операциялары;
• төлемнің шартын өзгерту немесе қайтару;
• валюталық операцияларға бақылау жасау;
• шоттың архивін беру;
• шоттан қолма-қол ақша берк;
• ұсақ ақшаларды ірілеп беру;
• банктен кеңсеге дейін немесе керісінше қолма-қол ақшаларды инкассациялау;
• құндылықтарды жеткізіп беру.

Коммерциялық банктердің тағы да бір активті операциясы бұл траст. «Траст» ағылшын тілінен аударғанда «сенім» деген сөзді білдіреді. Траст бұл сеніммен басқаруға берілген мүлікке деген құқықты анықтайтын және меншікті иеленудің ерекше нысаны.

Траст операциясы – клиенттің сенімді тұлғасы ретінде оның мүлкін басқаруға және тапсырмасы бойынша басқа да қызмет көрсетуге байланысты банктің операциялары.

Траст операциясына қатысушыларға  мыналар жатады:

• Траст құрылтайшысы – сенімді меншік иесіне сенімхат арқылы басқаруға беретін, мүліктің немесе мүліктік құқықтардың меншік иесі. Траст құрылтайшысы ретінде кез келген қолында мүлкі бар заңды немесе жеке тұлға бола алады.
• Трастыны иемденуші – траст келісімшартындағы көрсетілген жағдайға сәйкес, мүлікті басұару құқығын өзіне қабылдайтын тұлға. Мұндағы мүлікке жылжитын және жылжымайтын мүліктер де жатады.
• Бенефициар – траст келісімшартын өзінің пайдасына жарататын кез келген заңды және жеке тұлға.

Сонымен, банктің траст операциясы – бұл банктің өз клиенттеріне көрсететін әр түрлі қызметі түріндегі сенім операцияларын білдіреді.

Траст қызметіне: біріншіден, жылжымайтын және жылжитын мүліктерді басқару; екіншіден, инвестициялық портфельді қалыптастыру және оны басқару; үшіншіден, құндылықтарды сақтауға қабылдау; төртіншіден, тұрақсыздыққа ұшыраған фирмаларға қатысты несие берушілердің қоятын талаптарын реттеу; бесіншіден, мұраға қалдыруға байланысты мүлікті басқару қызметтері жатады.

Коммерциялық банктің траст бөлімінің атқаратын қызметі үлкен үш топқа бөлінеді:

1. Клиенттердің мұраға қалған мүлкін иемдену;
2. Сенімхат бойынша операцияларды жүзеге асыру;
3. Агенттік қызметтер.

Траст операциясын жасау  үшін ең бастысы, сенім білдірген банк пен ұйымның арасында жасалатын келісімшарт болуы қажет. Осы келісімшарт негізінде мынандай қызметтерді атқарады:

• Бағалы қағаздарға деген меншік құқығын беру;
• Пайыздарды төлеу, қарыздарды өтеу;
• Мүлікті кепілдіктен босату;
• Сенімхатқа сәйкес бір бағалы қағазды алып, басқасын беру, яғни бағалы қағаздарды айырбастауға байланысты агенттік қызметті жүзеге асыру;
• Акционерлік қоғамдардың акциялар бойынша дивидендтер төлеу.

Банктің траст қызметін көрсетудің басты шеңберін жеке тұлғалар, үкімет органдары, іскер кәсіпорындар үшін агенттік қызметті атқару құрайды. Банк көрсеткен траст қызметі үшін комиссионды сыйақы алады.

Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу туралы» заңына сәйкес, «валюта – мемлекеттердің заңды төлем құралы ретінде қабылданған ақша бірліктері немесе банкноталар, қазыналық билеттер мен тиындар, соның ішінде қымбат металдардан жасалған тиындар түріндегі қолма-қол және аударым нысандарындағы құнның ресми стандарттары, сондай-ақ шоттардағы, соның ішінде, халықаралық ақша немесе есеп айырысу бірліктеріндегі қаражаттары.

Осы заңда «валюталық операцияларға мынандай түсініктер берілген:

• Меншік құқығының және өзге құқықтардың валюталық құндылықтарға өтуіне байланысты мәмілелер, срның ішінде шетел валютасы төлемдері мен шетел валютасындағы төлем құралдарын қаражат ретінде пайдалануға байланысты мәмілелер;
• Валюталық құндылықтарды кез келегн тәсілмен Қазақстан Республикасына әкелу және жөңелту, срндай-ақ Қазақстан Республикасынан әкету және әкелу;
• Ұлттық валютаға, сондай-ақ номиналы мен құны ұлттық валютада көрсетілген бағалы қағаздар мен төлем құралдарына меншік құқығы мен басқа құқықтардың ауысуына байланысты резиденттер мен резидент еместердің арасындағы мәмілелер.

Мұндағы, валюталық құндылықтарға мыналар жатады:

1. шетел валютасы;
2. номиналы шетел валютасында көрсетілген бағалы қағаздар және төлем құралдары;
3. тазартылған құйма алтын;
4. ұлттық валюта, резиденттер мен бейрезиденттер арасында олармен операциялар жасалған жағдайда құны ұлттыө валютамен көрсетілген бағалы қағаздар және төлем құжаттары.

Валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал қозғалысымен байланысты операциялар бөлінеді.

1. Ағымдық операцияларға жататындар:

• Тауарлар, жұмыстар және қызметтер үшін төлемнің не аванс төлемінің мерзімін 180 күннен аспайтын мерзімге ұзартуды көздейтін экспорт-импорт мәмілелері бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;

• 180 күннен аспайтын мерзімге несиелер беру және алу;
• салымдар, инвестициялар, заем және өзге операциялар бойынша дивиденттерді, сыйақыларды жәнеөзге де табыстарды алу және аудару;
• гранттарды қоса алғанда, сауда сипатына жатпайтын аударымдар, мұрагерлік соманы, жалақыны, зейнетақыны, алименттерді және басқа сомаларды аудару;
• осы заңмен капитал қозғалысына байланысты операцияларға жатпайтын барлық өзге де валюталық операциялар.

2. Капитал қозғалысына байланысты операцияларға жататындар:

• Инвестицияларды жүзеге асыру;
• Интелектуалдық меншік объектілеріне ерекше құқықты толық беруді көздейтін мәмілелер бойынша есеп айырысуларды жүргізуге арналған аударымдар;
• Мүліктік құқыққа және өзге де жылжымайтын мүлік құқығына төлеуге аударымдар;
• 180 күннен асатын мерзімге несиелер беру; жинақтау сипатындағы сақтандыру және қайта сақтандыру шартары бойынша халықаралық аударымдар.

 

 

 

 

Сурет-5 – Валюталық операциялардың жіктелуі

 

 

 

 

 

 

 

 

<h4>ІІ ЕЛІМІЗДІҢ АКТИВТІ ОПЕРАЦИЯЛАРЫҢ СОҢҒЫ ЖЫЛДАРДАҒЫ  ЖАЙ-КҮЙІ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР

 

2.1 Еліміздегі  коммерциялық банктердің несиелік  операцияларының бүгінгі таңдағы  жағдайы

 

Коммерциялық банктердің екінші басты қызметі – экономиканы және халықты несиелендіру. Соңғы жылдары екінші деңгейдегі банктердің несиелеу үлесі артуда, оған әсер етіп отырған негізгі себеп ол Ұлттық банктің банктің проценттік пайызына ставкасының түсуімен байланысты болып отыр.

Экономика саласындағы  екінші деңгейдегі банктердің кредит салымдары 2005 жылы қыркүйек айында 1974,7 млрд. теңгені құрады. Мұның ішіндегі 1000,2 млрд. теңге ұлттық валютада, ал қалған 974,5 млрд. теңге шетел валюталарында орын алды. Сонымен қатар экономикада ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелердің өсімі бірдей орын алуда. Ұзақ мерзімді несиелердің жалпы құрамы 1329,6 млдр. теңгені, ал  қысқа мерзімді несиелердің мөлшері 645 млрд. теңгеге өсті.  Елдегі несие қатынастарының өсуі әсіресе ұзақ мерзімді несиелер экономиканың шикізат өндіріс саласында, ипотекалық-құрылыстағы несиелерді және ірі көлемдегі коммерциялық қызметтер негізінде орын алуда. Ал қысқа мерзімді несиелер (микрокредиттер) халық тұтынатын өнімдерді несиелеу, шағын бизнесті несиелеуде және кепілдік заттар беру арқылы қысқа мерзімді қарыз ақша тартуда көрініс табуда. Сонымен қатар банктер арқылы шағын бизнеске берілген несиенің үлесі 339,5 млрд. теңгеге жетті. </h4>

 

 

Сурет-6 – Ұзақ және қысқа  мерзімді несиелердің үлесі

 

Банк кредиттерінің жалпы көлеміндегі ең көп үлесі саудада – 27,5%, өнеркәсіпте – 25,5%. Ауыл шаруашылығына берілген кредит үлесі өткен аймен салыстырғанда 6,8%-ға өсті. 2005 жылдың 1 маусымына банктердің шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне берген кредиттері жалпы кредит салымдарының 21,1% құрайды. Оның көбісі Алматы қаласында шоғырланған 59,4%.

 

 

 

 

Сурет-7 – ҚР-ның 1999-2004 жылдардағы екінші деңгейлі банктердің салымдары мен берілген несиелерінің үлес салмағы

 

Жоғары суреттен көріп  отырғанымыздай коммерциялық банктердің басты қызметтері болып табылатын  депозиттік салымдар мен экономиканы  несиелеу үлесінің ара салмағын көре аламыз. Жалпы коммерциялық банктердің жылдар өтуіне байланысты салымдық операцияларына қарағанда несиелік операцияларының асып бара жатқандығын, ал бұл өз кезегінде банктің ресурстық тапшылығын тудыратындығын білеміз. Талдау бойынша 1999 және 2000 жылдары банктердің салымдары несие көлемінен айтарлықтай артық болған, ал елімізде осы уақытқа дейін жүргізіліп келген ақша-несие саясатының, Үкімет саясатының, Ұлттық банк саясаттарының негізгі бағыты экономика мен шаруашылықты несиелендіруді жедел дамыту негізінде, ұлттық экономикада несиелік қатынастарға қолдау көрсеткенін ескерсек 2001 жылдан бастап коммерциялық банктердің несиелерінің үлес салмағы асып кетіп отыр. 

Сонымен қатар 1997 жылғы 8 сәуірдегі №100 «Коммерциялық банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелеудің минималды мөлшері туралы» ҚР Ұлттық банкінің басқармасының Қаулысына сәйкес екінші деңгейлі банктер шағын бизнес саласын банктік несие портфелінің кем дегенде 10%-ын несиелеуі міндетті. Сондықтан да екінші деңгейлі банктердің жүргізіп жатқан несие саясатының арқасында да соңғы жылдары шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несиелер көлемінің қарқыны өсіміне қол жетіп отыр. Сондай-ақ Елбасымыздың Жолдауына байланысты ұлттың ЖІӨ-дегі шағын бизнестің үлесін алдағы жылдары 60%-ға дейін жеткізу шараларына қол жеткізудің  басты жолдарының бірі шағын және орта бизнесті несиелендіруді одан  әрі дамыту болып табылады.