Банктегі тұтыну несиесін беру жүйесін жетілдіру жолдары

Кредит беруші мен несие пайызы арасындагы экономикалық жэне қүқықтық даму кредит келісімінде, кре-дитті қайтару мен пайыздарды төлеу міндеттемесінде білі-неді. Кредит үшін қаражатты авансылау тэн, ал сол кезде пайызды төлеу қүн ауыспалы айналымның аяқталғанын жэне кредиттің пайызга үстемесімен қайтарылуын білдіреді.

Егер кредит айырбастау саласының (қайта бөлу) жемісі болса, онда пайыз бөлу саласында пайда болады. Мүнда пайыз өзінің қолданылуымен тек кредитке ғана міндетті емес. Бүдан несие пайызы - банк қызметінің нэтижесі ғана емес, өзінің шығуымен ол өндіріс саласында жүмыс істейтін

кызметкерлердің еңбегіне міндетті. К. Маркс пайызды несие капиталының «иррационалды бағасы» деп атады: «Егер пайызды ақша капиталының багасы деп атасак, онда ол та-уар бағасының түсінігіне қайшы болатын баганың иррационалды нысаны болады». Пайыздың иррационалдығы оның багасы тауар қүнының, яғни уақытша пайдалануга берілетін ақшаның да ақшалай өрнектелуі болып табылатынын біл-діреді. Екінші жағынан, пайызды шын багасы деп санауга болмайды, өйткені ол қарызға алушының алған кредитінің акшалай өрнектелуі бола алмайды, яғни ол бастапқы берілген күнның шамасына тең емес.

Несие пайызы өзінің ең қарапайым көрінісінде кре-дитті пайдаланганы үшін төлем ретінде білінеді. Біздің көз-қарасымызша, несие пайызының мэнін ашамыз, егер, бірін-шіден, оны кредитті пайдалану нэтижесінде жаңадан қүрыл-ған қүнның бір бөлігі ретінде, екіншіден, қарызға алушыдан кредит берушіге ауысатын кредитті пайдаланганы үшін төлем ретінде, үшіншіден, кредит берушінің табысы ретінде қарастырсақ, ол оны несие қорын жылжытуға ынталандыра-ды (ол экономика мен халыққа кредит беруге мүдделі).

Сонымен, несие пайызының  мәнін талдау кредит бе-руші мен қарызга алушының арасындагы экономикалык қатынас ретінде сипаттауга мүмкіндік береді, олар кредитті пайдаланганы үшін пайыз сомасын төлеу туралы жаңадан қүрылган қүн мен несие корын ынталандыру қозгалысы есебінен пайда болады.

Қарызға алушыға кредит беру белгілі бір тәуекелдікпен байланысты. Қарызға алушы төлейтін пайыз, кредит беру-шінің тэуекелдікке, қарызға алушының банк алдындағы мін-деттемелерін орындамаған жағдайда тэуекелдікке барғаны үшін оған өзіндік сыйақы ретінде қарастырылады.

Атқарымдар экономикалық санаттың айрықшалықты мэнін көрсетеді. Экономикалық әдебиетте несие пайызының мүндай екі атқарымын: несие капиталын бөлуді жэне үлғайтуды атайды.

Несие пайызының бөлу атқарымы барлық құнның емес, жаңадан құрылған күнның (пайданың), бөлінуін білдіреді.

Пайданы пайыз арқылы бөлу меншік иесш ауыстырумен бірге жүреді, яғни карызга алушы пайызды кредит берушіге береді жэне меншік қүқығы оған ауысады.

Пайданы бөлу үдерісінде несие пайызын алушы (кредит бе-руші) жэне төлеуші (қарызға алушы) орындарын ауыстыра ала-ды. Кредит беруші несие алушы бола алады, пайыз қозғалысы өз бағытын өзгертеді - пайданың бір бөлігін қарызға алушы кредит берушіге аударады. Сонымен бірге кредит беруші бан-кілер өз пайдалары - пайызының бір бөлігін кредитті қарызға алушы болган клиенттеріне төлеуші бола алады.

Пайыз арқылы пайданы белу салалык емес, қоғамдық си-патта болады. Халық шаруашылық деңгейінде несие пайызын төлеу үлттық табысты бөлумен байланысты.

Несие пайызы қарызға алушыны алған кредитін өзінің кэсіпкерлік қызметінде тиімді жэне толык пайдалануы-на жэне кредитті пайызымен уақтылы толық көлемде қайтаруына ынталандырады, ягни пайыз өзінің екінші атқарымын орындайды.

Несие пайызының атқарымы жэне несие капиталының сакталуы мен үлғайтылуы кредит беруші ретінде банкінің кредит элеуетінің сақталуы жэне көбеюімен байланысты. Қарызға алушыны банк берген кредитті толық жэне уақтылы өтеуге экономикалық ынталандыра отырып, несие пайызы несие қорын сақтайды жэне тіпті оны үлгайтады. Банкінің қарызга алушыдан алған пайызы мен оның депозиттерге төлеген пайызы арасындагы айырмашылық несие қоры мен оның кредит ресурстарының арту көзін қүрайды.

Пайыз еркін ақша капиталдары мен несие капиталына та-быстар мен оның сақталуы жэне молайтылуының қозғаушы уэжі болып табылады.

Пайыз атқарымы оның экономикадағы да рөлін анық-тайды. Жалпы шаруашылық көзқарасы түргысынан несие  пайызы  ең алдымен кредит беруші мен қарызға алушының экономикалық мүдделерін көрсетеді.

Банк пайызы банк кредит беруші ретінде болган кезде пайда болады. Пайыз инвестор - кредит беруші жэне карызга алушы арасында делдалдық қызметтерге өтемақы ретінде болады. Мүнда карызга алушының банк алдындагы кредитін кайтару жөніндегі өз міндеттемелерін арттырмау кауіп-катері пайда болады. Нәтижесінде  банкінің салымшылар алдындагы депозиттер бойынша өз міндеттемелерін орында-мау қаупі пайда болуы мүмкін, ол оларга депозиттер бойынша пайыз төлейді. Сондықтан кредит бойынша банк пайызы депозиттік пайызга жэне кредитке қызмет көрсету жөніндегі комиссиялық шығынга Караганда кем дегенде бір маржаға жоғары болуы керек.

Ең жалпы түрде маржаның өзі несие мөлшерлемесі мен депозит пайызының айырмашылығы болып табылады. Накты қалыптасқан пайыздық маржа мөлшері пайыздар бойынша таза табыстың (есептелген пайыздар минус төленген пайыздар) кредит жүмсалымдарынының орташа көлеміне қатынасы ретінде анықталады.

Пайыздық маржаның мөлшеріне эсер ететін негізгі фак-торлар болып кредит жүмсалымдары мен олардың көздерінің көлемі, құрамы мен күрылымы, сондай-ақ банкінің активті жэне пассивті операциялары бойынша мөлшерлемелердің өзгеруі есептеледі.

Оны Ұлттық банк тура (басшылык нухкау) жэне жанама реттеу арқылы коммерциялық банкілердің пайыздык мөлшер-лемелерінің деңгейіне эсер ету мақсатымен белгілейді.

Тура реттеу эдістеріне пайыздык мөлшерлемелердің жоғары деңгейін реттеуді, несие жэне депозит пайызының (маржа) арасындағы айырмашылыкты белгілеуді жатқызуга болады.

Пайыздык  мөлшерлемелердің деңгейіне жанама эсер етудің тиімді құралдарына: көлем, коммерциялык банкілер-ге Орталық банкі кредитінің шарты жэне нарықтык багасы, Орталык банкінің салық салуы жэне міндетті резервтердің мөлшерлері жатады. Қаржыландыру мөлшерлемелерін, мін-детті талаптардың мөлшерлері мен салық мөлшерлемелерін арттыру кредиттің пайыздық мөлшерлемелерінің осуіне әкеледі.

Сөйтіп, несие пайызы деп аталатын активтер бойынша банк пайызынан жэне депозиттік пайызы деп аталатын пас-сивтер бойынша пайыздан басқа тағы да кайта каржыландыру молшерлемесі деп аталатын базалық немесе есептік пайыз бар, оны екінші дәрежедегі (коммерциялык) банкілер ушін Орталық банк белгілейді. Ол Орталық банк пен үкіметтің ақша-кредит саясатындағы ең маңызды құралдарының бірі болып табылады.

 

2.2 Коммерциялық  банктердегі тұтыну несиесінің мәселелері.

Коммерциялық  банктердің әрекетіне үнемі талдау жүргізу – банктердің өзі үшін, олардың акционерлері мея клиенттері үшін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі үшін де аса маңызды. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ондай талдау негізінде несие-қаржы нарығындағы жағдайды бағалайды, бекітілгең нормативтер мен көрсеткіштердің орындалуын бақылайды, өткізілген ақша-несие саясатының тиімділігін тексереді. 

Коммерциялық  банк әрекетін талдау келесілерден тұрады:

1. Талдау жүргізу сәтіндегі банк әрекетінің нәтижелері мен жағдайын бағалау. 
2. Таңдалып   алынған   кезең   нәтижелерін   өткен   кезең   нәтижелерімен салыстыру.

Коммерциялық банктер өз әрекетін талдау және оны басқа банктермен салыстыру негізінде өз жүмысының тиімділігін бағалап, оны жақсарту бағыттарын анықтай алады. Ал акционерлер мен банк клиеяттері ондау талдау негізінде банк өнімділігін бағалап, онымш қарым-қатынас жасау мәселесін шешеді.

Төмендегі кестеде 2001 жылғы банк активтерінің құрамы мен қозғалысына талдау жүргізілген.

Активтер  құрамында қарыз қоржыны неғұрлым тез өсті. Ұзақ мерзімді несиелендіру қарқыны өсіп, қысқа мерзімді несиелердің үлесі 26% дейін төмендеді. Халықты несиелендіру қарқыны жыл басымен салыстырғанда 76,3% дейін ұлғайды. Банк кіші және орта бизнесті несиелендіру бағыттарының едәуір бөлігін сақтады. ІНаруашылықтың берілген саласын несиелеуге несиелік қоржынның 50%-ы тиеді. Жалпы, 2004 жылдың басынан банктің республикалық несие нарығындағы үлесі 19,3%-ды құрайды. Бөлшек несиелендірудің арнайы бағдарламаларын іске асыру нәтижесінде халыққа берілетін несиелер көлемі 3,4 есе.өсті, 2004 жылы 1 қаңтарында 4,1 миллиард теңге болды.

Жеке тұлғаларды төлем карточкалары бойынша несиелендіру көлемі едәуір артып, 734 миллион теңгені құрады.

Халық Банкінің активтерінің көлемі 2003 жыл қорытындысы бойынша 28,5 миллиард теңгені қүрады, бұл өткен жыл көрсеткішінен жартылай көп. Сондай-ақ, капитал көлемі банк активтерін халықаралық инвестицияларды тартудың әртүрлі құралдарын пайдалану арқылы тағы да 300-500 миллион долларға ұлғайтуға мүмкіндік береді.

Ерекше айтатын жай - бұл кірістіліктің жоғары деңгейі Халық Банкі активтер кірістігі (ROA - return on assets) сияқты маңызды көрсеткіш бойынша алдыңғы орында, ол 2,86% (басқа банктер бойынша орташа шама - 2,51⁰/). Сондай-ақ, меншік капиталының кірістілігі (ROA - return on equity) Халық Банкі бойынша 36,94%, орташа банктік көрсеткіш - 24,01%. Банк әрекетінің 1997-2003 жылдардың кірістілік көрсеткіштерін төмендегі суреттен көруге болады.

Сурет 6 Банктің 01.01.97 жылғы кірістілік көрсеткіштері

Дәл осы екі көрсеткіш банктің жоғары тұрақтылығы, мықты қаржылық жағдайы жайлы айтуға мүмкіндік беріп, болашақта сәтті әрекетті жоспарлауға негіз болады.

2.3 Банктің физикалық тұлғаларға тұтыну несиесін беру ережелері

2001 жылы 12 желтоқсанында Алматы қаласында АҚ «Қазақстан Халық

Банкінің» тұтыну несиесін беру бойынша алғаш орталығы ашылды.

Халық Банкінің Орталықты ашуы - бұл несие алудың максималды қолайлы шарттарына негізделген банктік қызмет көрсетудің жаңа жүйесі.

Орталық жұмысы клиенттерге тез және сапалы қызмет көрсетуге бағытталған. Бұл жерде несие алуға қажет барлық қызметтер шоғырланған: несиелік администраторлар, несиелік мамандар, юристер, бухгалтерлер, бағалаушылар, нотариус қызметі, сақтандыру агенттері, жылжымайтын мүлік орталығының өкілі. Орталықта адам несиені 3-5 күн ішінде ала алады, сондай-ақ қажет құжаттарды тіркеу бір ғана ғимарат ішінде орындалады.

Жыл басынан Халық Банкімен 4 млрд. теңғеге тұтыну мақсаттарына несие юерілді. Бүгінгі күні банк несие халыққа тиімді болу үшін, ал оларды алу тәртібіне аз уақыт жұмсалу үшін бар күшін жұмылдыруда. Алматыда мұндай Орталықтың ашылуы соның дәлелі.

 

 

3. Банктегі тұтыну несиесін беру жүйесін жетілдіру жолдары.

3.1 Екінші деңгейдегі банктердің тұтыпу несиесін беру жуйесін жетілдіру

Банк аралық бәсекелестіктің өсу жағдайында халықты несиелендіруді жетілдіру - банктік қоғамдық беделіқ кірістілігін нығайтатын маңызды фактор болып табылады. Сондықтан, бүгінгі күні тұтыну несиесіне деген назар артып отыр.

Жұмысымның  барысында АҚ «Қазақстан Халық Банкі» мысалында тұтыну несиесінің мәнін аша отырып, банк дамуына кедергі келтіретін келесідей мәселелерді анықтадым:

1. банктің клиеяттердің бөлудің жақсы дамыған моделі жоқ;
2. жоғары операциялық шығындар;
3. несиені қамтамасыз етудің негізгі түрі - кепілдік болып табылады, яғни 
   несиесі қамтамасыз ету жүйесі дамымаған; 
4. несиені беру немесе бермеу жайлы шешім қабылдау процесі күрделі және 
   көп уақыт алады, нәтижесінде клиенттердің көбі басқа банкке кетуі мүмкін;

5) несие   алушының   несие қабілеттілігін   бағалаудың   күрделілігі,   яғни 
қарапайым  модельдің  жоқтығы,   нәтижесінде  банктің  тәуекел  дәрежесінің 
артуы;

ал несиелік тәуекел Қазақстандық банктер үшін тұрақсыздықтың ең басты факторы болып табылады.

Әрине, берілген мәселелер әлемдік тәжірибеде бұрын да кездесіп, шешілген. Несиелік өтініштерді қарастыру процесін автоматтандыру мәселесімен өткен ғасырдың 50-ші жылдарында американдық банктер алғаш кездескен болатын. Мәселені шешу үшін белгілі математиктер шақырылып, олар физикалық тұлғаларды «жақсы» және «жаман» несие алушыларға жіктеу үшін статистика әдістерін пайдалануды ұсынды. Ондай жіктеуді жүргізу үшін қарыз алушы жайлы аз ғана ақпарат және аз уақыт қажет болды. Осындай түрдегі барлық жүйелер «скорингтік» жүйе атауына ие болды, яғни «score» сөзінен (ортақ балл).

 

Қарапайым түрде, скорингтік модель тұлғаға несие алушы ретінде әрбір көрсеткішке белгілі бір балл санын бекіту жүйесі болып табылады. Мысалы, барлық скорингтік модельдерде маңызды көрсеткіш - жынысы мен жасы.

Әдетте ер адамдар арасында несиелік міндеттемелерді  бұзу жайлары басым, ал әйел адамдардың оларға қарағанда жауапкершілігі жоғары. Осы екі сипаттамадан басқа да, анкетада қарыз алушының қаржылық жағдайын сипаттайтын сұрақтар болады.

Қорытынды балл қажетті ең аз балл санынан асса, несие беріледі. Ал, балл соммасы аз болса - несие берілмейді.

Айта кететін  жай, бар скоринг - жүйелерге тән ортақ белгілерге қарамастан, батыстық жүйені бірден отандық тәжірибеге енгізу мүмкін емес. Демографиялық, экономикалық, әлеуметтік және заң шығарушылық шарттардағы айырмашылық жеке технологиялар мен әдістерді ендіруді талап етеді. Сондай-ақ, әрбір банк өз клиенттерінің ерекшеліктеріне қарай, скоринг -жүйені өзі қалыптастыру қажет

АҚ «Қазақстан Халық Банкінің» ерекшеліктерін ескере отырып, қарыз алушылардың несиеқабілеттілігін анықтауда мен өз скоринг - жүйемді ұсынып отырмын. Бұл жүйеде қолданылатын негізгі көрсеткіштерді төменгі кестеден көруге болады.

 

Қарыз алушының несиеқабілеттілігін  анықтау

 

Көрсеткіш тер	1 балл	2 балл	3 балл	4 балл	5 балл	Нәти же
Жасы	30-40 жас	25-30 жас	40-50 жас	50-55 жас	25  жастан  аз,   55-тен көп
Жұмыс істеу тәжірибесі зейнеткерле р   үшін   +5 балл	7    жылдаы көп	4-7 жыл	2-4 жыл	6    айдан    2 жылға дейін	6 айдан аз
Салалық әрекет түрі	Мұнай газ, мұнай химия, қаржы институт тары	Құрылыс, байланыс, көлік, жеңіл және тамақ	Сауда, энергетика, мемлекеттік жергілікті	Денсау лық сақтау, білім алу, комму налды,	Ауыл шаруашы лығы, мәде ниет,