Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын мемлекеттік басқару

4. инвестициялық  кірістер алуды қамтамасыз ету  мақсатында рұқсат етілген қаржылық  активтерге және материалдық  емес активтерді қоспағанда, өзге  де мүліктерге орналастырылады.

Рұқсат  етілген қаржылық активтердің және материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүліктердің тізбесін Қазақстан  Республикасының Ұлттық қорын басқару  жөніндегі Кеңестің ұсынысы бойынша  Қазақстан Ұлттық Банкімен бірлесіп Қазақстан Республикасының Үкіметі  айқындайды.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын (оның қаражаттарын) жеке және заңды тұлғаларға кредит беруге және міндеттемелерді  орындауды қамтамасыз ету ретінде  пайдалануға болмайды.

Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын республиалық бюджетке берілетін мақсатты трансферттердің  көлемі тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңмен бекітіледі.

Активтерді  Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына есептеу Қазақстан Республикасының  Ұлттық қорын пайдалану тәртібін Қазақстан Республиасының Үкіметі  айқындайды.

Демек, Қазақстан  Республикасының Ұлттық қорының  шығысын құқықтық реттеу институты  бюджеттік жүйедегі Қазақстан Республика-сының  Ұлттық қорында жұмылдырылған ақша қаражаттарын қоғамдық-мемлекеттік  маңызы басымды әрі көкейтесті мүдделерге, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президенті белгілеген әлеуметтік-экономикалық және саяси-әкімшілік дамудың нақтылы  мақсаттарына бөлу, беру және пайдалану  барысында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың  жиынтығын білдіреді.

Жинақтаушы  функциямен қатар Қор қаражатының  қалыптасуы мен пайдаланылуының  қолданылып жүрген механизмі ағымдағы экономиканың жағдайына тұрақтандыру ықпалын көрсетеді. Қордың тұрақтандыру функцияларын іске асыру мемлекеттік  бюджетті орта мерзімді жоспарлауға  көшуге мүмкіндік береді.                         .  
          Қордың активтері Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі шотына шоғырландырылады, ол Қорды сенімді басқару туралы шартқа сәйкес инвестициялық операцияларды жүзеге асыру ережелері шеңберінде сенімді басқаруды жүзеге асырады.  
Қорды қалыптастырудың көздері 2001 жылы бюджетке шикізат секторы ұйымдарынан түсетін жоспардан тыс салық және басқа да міндетті төлемдер, Қорды басқарудан түсетін инвестициялық кірістер және Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған өзге түсімдер мен кірістер болып табылады.                     .  
             Қордың жұмыс істеу кезеңінде оған түсетін түсімдердің негізгі бөлігі “Теңізшевройл” бірлескен кәсіпорны” жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндегі мемлекеттің үлесін сатудан түсетін қаражаттың есебінен қалыптастырылды.

Шикізат секторы ұйымдарынан Қорға түсетін  түсімдердің негізгі бөлігін  – 54,99%-ын заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы, одан кейін үлесі  түсімдердің жалпы сомасының 23,34%-ын құрайтын роялтилер және түсімдердің  жалпы сомасының 16,35% резидент емес заңды тұлғалардан алынатын, төлем  көзінен ұсталатын табыс салығы алады. Резидент заңды тұлғалардан  алынатын, төлем көзінен ұсталатын  табыс салығы түсімдердің жалпы  сомасының 5,22%-ын, бонустар – 0,08 %-ын және қосылған құн салығы – 0,02%-ын құрады.                                              .  
               Қордың шотынан есепті кезеңде мынадай шығыстар жүргізілді:  
Республикалық және жергілікті бюджеттерге шығындарды өтеу түрінде (шикізат секторы ұйымдарынан түсетін салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің бекітілген және іс жүзіндегі сомасының арасындағы айырма) 7509107631,83 теңге аударылды; Қорды басқарғаны үшін сыйақы түрінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне 37216032,45 теңге аударылды.                                .  
       Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қорды сенімді басқару туралы шарттың негізінде оның бір бөлігін сыртқы басқарушыларға беруді қоса алғанда, Қорды дербес инвестициялауды жүзеге асырады.  
Инвестициялық кірісті жинақтау және алу мақсатында Қор сенімді және өтімді шетелдік қаржы активтеріне орналастырылады. Қазақстан Республи-касының Ұлттық Банкі есепті кезеңде Қордың актив-терін, негізінен ақша рыногының құралдарына, атап айтқанда, АҚШ-тың мемлекеттік бағалы қағаздарына орналастырылды. АҚШ агенттігінің бағалы қағаздары портфельдің неғұрлым ірі бөлігін құрады .                                         .  
          Қордың сыртқы аудитін жүргізу үшін тәуелсіз аудиторды таңдау жөніндегі жұмыстар жүргізіледі және тиісті конкурс құжаттамасы дайындалады. Тәуелсіз аудиторды сайлау жөнінде жүргізілген конкурс нәтижесінде жеңімпаз болып анықталды                       .  
           Аудиторлық тексеру Халықаралық Бухгалтерлер Федерациясы тұжырымдаған Аудиттің халықаралық стандарттарына сәйкес жүргізіледі.  
Қорды қалыптастыру және пайдалану процестерін жетілдіру мақсатында Қаржы министрлігі Ұлттық Банкпен бірлесіп:                                    .  
                 Қордан қаражатты республикалық және жергілікті бюджеттерге қайтару механизмдерін жетілдіру және қажет болған кезде Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген нормативтік құқықтық кесімдеріне өзгерістер енгізу;                              .  
                  “жинақ портфелін” тиімді басқару,

                    Қордың тұрақтандыру міндетін  нығайту,

                    Қорға ақша есептеу механизмін  жетілдіру жөніндегі жұмыстарды  жалғастырады.

Елбасының ойынша, ұлттық қор заңды тұлға болып табылмайды, шын айтқанда ол Үкіметтің ұлттық банк есепшоттарында шоғырланған қаржы активтерінің жиынтығы болып табылады. Қор екі бірдейқызмет атқарады: бірі - жинақтау (болашақ ұрпақтар үшін жинақтарды қалыптастыру), ал екіншісі - тұрақтандыру (бюджет түсімдерінің дүниежүзілік бағаның жағдаятына тәуелділігін азайту).

Тұрақтандыру  міндетін атқаруды қамтамасыз ету үшін шикізат секторындағы ұйымдардан бюджетке түсетін салық және басқадай міндетті төлемдердің, республикалық және жергілікті бюджеттерде бекітілген сомадан  артығы қаржы қорына аударылады. Бұл  түсімдерге жататындар: корпоративтік  табыс салығы, қосымша құнға салынатын  салық, жоғары пайдаға салынатын  салық, бонустар, роялти, ауыл шаруашылық мақсатындағы жер бөліктерін мемлекеттің  жеке меншікке сатуынан түсетін, өнімдер  мен қаржыны бөлу туралы келісімдер бойынша Қазақстанға тиетін үлесі  жинақтау қызметін іске асыру мақсатында қор республикалық және жергілікті бюджеттердің трансферттері есебінен, жоғарыда көрсетілген түсімдер бойынша  жоспарланған соманың 10 пайызынан құралады.

Қорды басқару  мәселесін құрамына Қазақстан Республикасының  Президенті, Сенат пен Мәжілістің төрағалары, Президент Әкімшілігінің  басшысы, Премьер-министр және оның бірінші орынбасары, Ұлттық банктің  төрағасы, Қаржы министрі, Экономика  және бюджеттік жоспарлау министрі, сол сияқты республикалық бюджеттің  орындалуын қадағалау жөніндегі  санақ комитетінің төрағасы кіретін  кеңес шешетін болып келісілді. Кеңеске мемлекеттік биліктің атқарушы және заң шығарушы органдарының басшылары  енген. Ал мұның өзі мүдде қақтығыстарын  мүлде болдырмайды. Кеңестің барлық шешімдері алқалы түрде қабылданады. Кеңес мүшелерінің ешқайсысы  қордың активтерін жеке дара пайдалана  алмайды. Қорға Парламент бақылау  жасайды, демек, ол шын мәнінде халық  пен елдің резерві болып табылды.

Міне, бірнеше  жылдан бері Қазақстанның Ұлттық қоры ел халқының мүддесіне қалтқысыз  қызмет жасап келеді. Қор әсіресе  бүкіләлемдік қаржы дағдарысы кезінде  қазақстандықтардың көптеген әлеуметтік мәселелерін оңтайлы шешуге мүмкіндік  берді. Елбасының тікелей басшылығымен құрылған Ұлттық қордың ел мүддесі  үшін алдағы уақытта да қызмет жасай  беретініне сенім мол.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Осыдан  жеті жыл бұрын еліміздегі мұнай  шикізатынан түсіп жатқан қомақты  қаржы өскелең ұрпақтың лайықты  өмірін қамтамасыз ету үшін Ұлттық қорға жинақтала бастады. Бұл сындарлы шешім сондай-ақ, отандық экономиканың тек қана көмірсутегі шикізатына иек артып қалмай, ұлттық өңдеуші саланы дамыту үшін де қажет деп табылған болатын.

Қазіргі уақытта ел экономикасының қарқынды дамуы нәтижесінде көптеген қаржы институттары қанатын қатайтып, жаңа құрылымдар ірге қалауда. Соның ішінде соңғы жылдар бедеріндегі басты жаңалықтардың бірі жеткіншек буынға табиғи ресурстардан түсетін табысты тепе-тең бөлуді қамтамасыз етуге бағытталған Ұлттық қордың құрылуы дер едік. Мұндай қор дүниежүзілік тәжірибеде жаңалық емес, бүгінгі таңда дүние жүзінде мұндай құрылымдардың саны 30-дан асады. Олардың жұмыс істеу тетіктері әрқалай. Қазақстандық Қор АҚШ долларымен есептегенде бірнеше миллиардтық активтері жинақталған Норвегияның мұнай қорының тәжірибесіне негізделген.

Дәлірек айтсақ, Ұлттық қор Мемлекет басшысының 2000 жылғы 23 тамыздағы “Қазақстан Республикасының  Ұлттық қоры туралы” Жарлығына сәйкес 2001 жылғы мамырда шаңырақ көтерді.

Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан  халқына арналған биылғы Жолдауының «Стратегический план 2020 - казахстанский  путь к лидерству» деп аталатын 3-інші бөлімінің «3.7  Базовые  условия реализации Стратегического плана -2020» деген тарауында мынадай сөздер айтылған: «Дағдарыс жағдайында Ұлттық қор біз үшін «қауіпсіздік көпшігі» іспетті болды. Ендігі оның мақсаты – тұрақтылық пен гүлденудің кепілі болу». Осы бір «Қазақстан 2020 жыл» стратегиясы деген атаққа ие болған құжатта еліміздегі қаржы жүйесінің барынша тұрақты және мейлінше транспарентті (ашық) түрде қызмет етуіне жағдай жасау қажет екеніне баса назар аударылған.

Сонымен қатар онда енді Ұлттық қордан бюджетке ешқандай несиелердің, ешқандай қосымша  трансферттердің болмауға тиіс екені  туралы айтылған. Елбасы осындай шаралардың есебінен Ұлттық қор активтерін 2020 жылға дейін90 миллиард долларға немесе жалпы ішкі өнім көрсеткішінің 30 пайызынан кем болмайтындай деңгейге жеткізу мақсатын қойды.

Жақында ҚР Ұлттық банкінің баспасөз қызметі  таратқан мәліметтерге қарағанда, биылғы жылдың қаңтар-тамыз айларында республика Ұлттық қорында (ҰҚ) жинақталған қаржының мөлшері 16,53 пайызға өсіп, 28,397 миллиард долларға жеткен. Тамыз айы барысында оның активтері 5,14 пайызға ұлғайған.

Дағдарыс  басталған шақта, яғни 2007 жылғы күздің басында республика Ұлттық қорында  жинақталған қаржының мөлшері 27,5 млрд. долларды құрайтын болған. Сонымен, енді оның көлемі осыдан үш жылдай уақыт бұрынғы жағдайға оралған тәрізді.

Мәселен, 2007 жылдың алғашқы тоқсаны барысында ҰҚ қаржысының көлемі 15,539 млрд. долларға жеткен. Бұл 2006 жылғы жалпы ішкі өнім көлемінің ($77,9 млрд.) 20 пайызына тең болатын көрсеткіш болатын.

Сол сияқты аталмыш Ұлттық Қорда қазіргі  уақытта есепке алынып отырған 28,397 млрд. доллар Қазақстанның өткен жылғы жалпы ішкі өнім көлемі көрсеткішінің төрттен біріне шамалас екен. Бейресми түсінік бойынша, біздегі Ұлттық қор мұнай-газ қоры ретінде танылған.

Ұлттық  қор материалдық емес активтерді қоспағанда, Ұлттық Банктегі және Үкіметтің есеп-шотында шоғырландырылған қаржы активтері түрінде, сондай-ақ өзге де мүлік түрінде мемлекет активтерінен құралған.

Жалпы, Ұлттық қорды құрудың мақсаты еліміздің әлеуметтік-экономикалық жағынан тұрақты дамуы мен болашақ ұрпақ үшін қаражат жинақтауды қамтамасыз ету және экономиканың сыртқы қолайсыз факторлар ықпалына деген тәуелділігін азайту.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

 

1. Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі.- Алматы: Юрист,2004

 

2. Абленов Д.О. Қаржылық бақылау және басқарушылық аудит: Алматы. [Экономика] 2007ж-544б. Оқу құралы.

 

3. Әмірханов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ. Қаржы менеджменті. Оқу құралы.- Алматы: 1999.-188 бет.

 

4. Өтебаев Б.С. Мемлекеттік бюджет және бюджеттік жүйе. Алматы [Экономика] 2006ж. Оқу құралы.

 

5. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С., [Қаржы]. Алматы, 2005ж. Оқу құралы.

 

6. Сартаев С.С., Найманбаев С.М., [Бюджеттік құқық] Алматы 2006ж.

 

7. Қаржылық есеп: оқу құралы / Қ.К. Кеулімжаев, З.Н. Әжібаева, Н.А.Құдайбергенов, А.Ә. Жантаева. –Алматы: Экономика, 2001. 180б.:

 

8. Ілиясов, Қ.Қ., Құлпыбаев,С. Қаржы: жоғары оқу орындарына

арналған  оқулық.-Алматы: LEM, 2005.-552б.

 

9. Іскер адамның орысша -қазақша экономикалық  түсіндірме сөздігі

Русско-казахский толковый экономический     словарь     делового

человека /жауапты Э.Жакулина.- Алматы: Мұраттас, 2005.- 793б.

 

10. Төлешова Г.К., Дамыған қаржылық есеп. Оқулық. Алматы.

Экономика. 2005ж.