"Қаржы жүйесі" мәні

    Бюджеттік  жоспарлау  жөніндегі  жергілікті  уәкілетті  орган  облыстың,  республикалық  маңызы  бар  қаланың,  астананың,  ауданның  бюджеттік  комиссиясы  қабылдаған  шешімдері  негізінде  алдағы  қаржы  жылына  арналған  облыстық  бюджет,   республикалық  маңызы  бар  қала,  астана  бюджеті  жобасының  түпкілікті  нұсқасын  жасап,  оны  облыстың,  республикалық  маңызы  бар  қаланың,  астананың,  ауданның  бюджеттік  комиссиясының  қарауына  енгізеді.

    Алдағы  қаржы  жылына  арналған  облыстық  бюджет,  республикалық  маңызы  бар  қала,  астана  бюджеті  жобасының  түпкілікті  нұсқасын  қарау  және  айқындау  жоспарланып  отыпрған  қаржы  жылының  алдындағы  жылдың  15  қыркүиегінен,  ал  аудандікі  1  қазаннан  кешіктірілмей  аяқталады.

     Жергілікті  бюджет  жобасы  тиісті  мәслихатттың  тұрақты  комиссяларында  қаралады.

     Тиісті  мәслихаттың  сессияларында  жергілікті  бюджеттің  жобасын  талқылау  тиісті  әкімшілік–аумақтық  бірлік  әкімінің  немесе  жергілікті  атқарушы  орган  уәкілеттік  берген  адмның  тиісті әкімшілік–аумақтық  бірлік  әкімінің  немесе  жергілікті  атқарушы   орган  уәкілеттік  берген  адамның  тиісті  әкімшілік-аумақтық  бірліктің  орта  мерзімді  әлеуметтік-экономикалық  даму  бағдарламасы,  орта  мерзімді  фискалдық  саясат  және  тиісті  қаржы  жылына  арналған  жергілікті   бюджеттің  жобасы  бойынша   баяндамаларын,   сондай-ақ  мәслихат   уәкілеттік    берген   адамдардың   жергілікті  бюджеттің  жобасы  бойынша   қорытындысымен   қоса   баяндамаларын   кіріктіреді.

    Тиісті   қаржы  жылына  арналған   жергілікті   бюджетті   бекіту   мәлихаттың   шешімін   қабылдау   арқылы   жүзеге  асырылады.

    Бюджетке  түсімдердің   түсуін,   бюджеттік  бағдарламалардың  іске  асырылуын   қамтамасыз   ету,   сондай-ақ   бюджет  тапшылығын  қаржыландыру   жөніндегі   іс-шаралар   кешенін   орындау   бюджеттің   атқарылуы   болып  табылады.  

    Бюджеттің  атқарылуы    ағымдағы   қаржы  жылының    1   қаңтарында   басталып,   31   желтоқсанында   аяқталады.  

    Бюджет  кодексінде    көзделген   жағдайларды   қоспағанда,   бюджеттің    атқарылуы   кассалық   негізде  жүзеге  асырылады.

     Республикалық   бюджеттің   атқарылуын    Үкімкт,    жергілікті    бюджеттердің   атқарылуын    жергілікті    атқарушы    органдар    қамтамасыз  етеді.    Бюджетті   атқару    жөніндегі   орталық   уәкілетті   орган    жергілікті   бюджеттердің   атқарылуына    қызмет    көрсетуді   жүзеге  асырады.

     Бюжеттік   түсімдер   бойынша    атқарылуы    бюджетті    атқару    жөніндегі   уәкілетті    органның   Қазақстан   Республикасының   заңдарына    сәйкес    бюджетке   түсетін    түсімдердің   тиісті    қаржы   жылына    арналған   республикалық   бюджет   туралы    заңда   немесе    жергілікті   бюджет   туралы    мәслихаттың   шешімінде   белгіленгеннен   төмен   болмайтындай   мөлшерде   толық   және   уақтылы   есепке   алынуын   қамтамасыз   ету   жөніндегі    іс-шаралар   кешенін   жүргізу    болып  табылады.

     Бюджет   түсімдерін   қысқартуды   немесе   шығыстарын   ұлғайтуды   көздейтін   Қазақстан   Республикасының   заңнамалық   актілері   қабылданған   немесе   өзгертілген   және   бюджетті   атқару    барысында    бюджет    түсімдері    олардың   бекітілген   жылдық   көлемінен   он   пайыздан  астам   сомаға    төмендеген    жағдайларда   міндетті   түрде   бюджетті   нақтылау    жүргізіледі.

     Бюджетті   атқару   кезінде    бекітілген   бюджетке    түсетін    түсімдер   қысқартылған,    соның   нәтижесінде   бекітілген   бюджеттік    бағдарламаларды   толық   көлемде   қаржыландыру   мүмкін   болмайтын   жағдайда    секвестр–бюджет   қаражаттарын    жұмсауға    белгілі   бір    шектерге   тиым   салуды    көздейтін    арнайы    тетік   енгізіледі.

  2.2. Қаржы жүйесінің  әлемдік  тәжірибесі

     1995  жылдары  республика  бюджеті  түпкілікті  өзгерді.  Бұл    экономиканың  макроэкономикалық  көрсеткіштерінің  үнемі  өзгеріп  отыруымен,   шаруашылық  субьектілердің  қаржылық  жағдайларының  өзгеруімен  байланысты  болды.   Сондықтан,  бюджет  құрамын  жүйелі  түрде  зерттеу  арқылы,  біріншіден,  бюджетті  жоспарлау  механизмін  талқылау,  екіншіден,  бюджеттің  орындалуындағы  экономикалық   байланысты  зерттеу,   үшіншіден,  қаржы  жүйесі  туралы   негізгі  қағидаттар  ойлап  табу  және  заманға  сай  атқарылым  жасау   қажет  болды.

     Бірақ  республикадағы  қаржы  жүйесі  туралы   қаралымдар  өте  ұзақ  және  қиын  болды.  Бюджетті  өзгерту  жайында  10-15  нұсқа  ұсыныстар  болды.  Оның  бәрі  бір-біріне  ұқсас,   тек  қана  минималды  жалақы  мөлшерімен,   бюджеттік  дефицитпен,  салық  мөлшерімен  ғана  өзгешеленді.  Сонымен  қатар  бұл  нұсқалар  макроэкономикалық  көрсеткіштермен,  қаржы-несиелік  ресурстармен  байланыстырылмады.   Жалпы  экономика  деңгейін  бағалау  қиынға  соқты.  Сондықтан   индикативті  жоспар  құру  арқылы  бірнеше  көрсеткіштер---  салық-баға  саясаты,   бюджеттік  емес  қорлар,  республиканың  төлем  балансын  қарастырып   шешу  қажет.   Бұл  әдіс  арқылы,  біріншіден,  көрсеткіштердің  табиғи  құндылығын,   екіншіден,  бюджеттік  нұсқалардың  нақты  түрде  жоспарлануын,  үшіншіден,  бюджеттің   қаржы-бюджеттік  жоспарлауда,  болжауда  негізгі  құжат  болуын  қамтамассыз  етеді.

     1995  жылғы  жобада  жалпымемлекеттік   табыстар  мен  субвенциядан  алу  арқылы  жергілікті  бюджет  шығыстарының    62%-ын  жабу  көзделген,  тек  32%   бекітілген  табыс.   Мұндай   орталықтандыру  республиканың  бюджеттік  жүйесін  қиыншылықтарға  әкеп  соқтырды.  Дәлелдеу  үшін  екі  мысал  келтірейін:   1995  жылғы  болжау  бойынша  Қызылорда  облысының  адам  басына  шаққандағы  шығысы  9503  теңге,  Қарағанды  облысында  5036  теңге,  Торғай  облысында  3344  теңге  болған.  Ал  бекітілген  табысқа  назар  аударатын  болсақ,  Қызылорда  облысында  бір  адамға  1290  теңге,  Қарағандыда  3328  теңге,  Павлодарда  3846  теңге  болған.  Ауылды  аймақтарда  бұл  көрсеткіш  екі  үш  есе  жоғары.  Барлық  облыстарда  бекітілген  кіріс  жалақыға  салынған  салық,  түрлі  салықтық  емес  кіріс  жиындары  болып  табылады.   Бұл  жергілікті  органдардың  қаржы  базасын  әлсіретті.   Аудандық,  қалалық  бюджеттер  ең  төмен  кірісті  де  уақытында  алмады.  Бұның  салдарынан  қалалар,  селолық  аудандар  өте  ауыр  экономикалық  жағдайда  болды.

     Реформалау  талпыныстары  еш  өзгеріс  енгізбеді. 

     Бюджеттік  жүйедегі  табысты  тартудың  бірнеше  әлемдік  тәжірибесі  бар:

    -мемлекеттік  басқару  дәрежесі  бойынша  салықтың  белгілі  түрлерін  тақайындау,  яғни  салықтық  төлемдерді  жалпымемлекеттік  және  жергілікті  деп  бөлу;

    -әрбір  мемлекеттік  басқару  дәрежесі  бойынша  салықтан  түскен  табысты  бөлу;

    -жалпымемлекеттік  және  жергілікті  салық  түрлеріне  үстеме  белгілеу.

     Бюджетті  құрастырғанда  осы  тәсілдерді  пайдалану  қажет.   Дамыған  мемлекеттер  тәжірибесіне  сүйенсек,  олар  бюджеттік  жүйе  арасындағы  бөлімшелерінде  табысты  орналастырудың  бір  ғана  емес  бірнеше  тісілдерін  қосарлау  арқылы  дамыған.  Біздің  елімізде  тек  бір  тәсілді  қолданады.

     Сондықтан,  салықты  және  кірісті  бюджеттің   бөлімшелері  арасында  өз  беті  және  біріккендік  қағидасы  арқылы  орналастыру  қажет.

     Менің  ойымша,  бұл  механизм  келесі  бөлшектерден  құралуы  қажет:

1.      облыс  және  аудан  территорияларындағы  қаржы  ресурстарының  жалпы  көлемін  белгілеу;

2.      бюджеттік  ресуртар  салмағын  бағалау;

3.      территорияда  қалыптасатын  бюджеттік  ресурстың  төменгі  шекті  салиағын  айқындау.  Бұл  көрсеткіш  40%  төмен  болмауы  керек;

4.      осы  көрсеткіштер  арқылы  бекітілген  және  өзгермелі  табыс  түрін  белгілеу  және  бюджеттер  арасында  табысты  бөлу  тәсілдерін  пайдалану.

     Жалпы,  әлемдік  тәжірибе  республиканың  бюджет  жүйесінің  дамуында  үлкен  рөл  атқарады.  Біздің  мемлекетіміздің  тәуелсіздік  алған  жылдардан  кейінгі  қаржы  жүйесі  өте  нашар  жағдайда  болды,  бірақ  уақыт  өте  келе  қаржы  жүйесінің  дамуы  ілгері  басуда.  Мысал  ретінде  Қазақстан  Республикасының  1995  жылғы  мемлекеттік  бюджет  жоспары  мен   2005  жылы  шыққан  заңды  салыстырып  қарасақ:  шамамен  221млрд  теңге  болса---1995  жылы,  ал  2005  жылы  жалпы  табыс  1128444762мың  теңгені  құраған.

   1.  2005 жылы  салықтан  түскен  табыс---36992617  мың  теңге,

        негізгі  капиталды  сатудан  түскен  табыс---12248627  мың  теңге,

        ресми  трансферттер  кірісі  95008515  мың  теңге,

2. шығыстар---1089469412  мың  теңге,

3. операциялық  сальдо---38975350  мың  теңге,

4. таза  бюджеттік  несиелендіру---54090076  мың  теңге,  соның  ішінде: 

бюджеттік  несие: 64512908  мың  теңге,

бюджеттік  несиені  жабу: 10422832  мың  теңге,

5.      қаржы  активтері  операциясы  сальдосы---86296814  мың  теңге,  соның  ішінде:  қаржы  активтерін  алу: 88296814  мың  теңге,

                                мемлекеттің  қаржы  активтерін  сатудан  түкен  түсімі: 2000000  мың  теңге,

6.      дефицит---101411540  мың  теңге  немесе  жалпы  ішкі  өнімнің  1,7  пайызы,

7.      бюджет  дефицитін  қаржыландыру--- 101411540  мың  теңге.

     Мемлекеттің  орталықтандырылған  ақша  қорын  қалыптастырумен  және  пайдаланумен  байланысты  болып  келетін   бюджеттің  жұмыс  жасауы  ерекше  экономикалық  нысандар  бюджеттің  кірістері  мен  шығыстары  арқылы  болып  отырады. 

     Бюджеттің  түсімдері  кірістер,  бюджеттік  кредиттерді  өтеу,  мемлекеттің  қаржы  активтерін  сатудан  түсетін  түсімдер,  сондай-ақ  мемлекеттік  қарыздар,  ал  оның  шығыстары  шығындар,  бюджеттік  кредиттер,  қаржы  активтерін  сатып  алу,  қарыздар  бойынша  негізгі  борышты  өтеу  блып  табылады. 

     Республикалық  және  жергілікті  бюджеттерді  болжауға  болмағандықтан  жоспарланбаған  ағымдағы  қаржы  жылында  кейінге  қалдыруға  болмайтын  қаржыландыруды  талап  ететін  шығындарды  қаржыландыру  үшін  республикалық  және  жергілікті  бюджеттердің  құрамында  Үкімет  пен  жергілікті  атқарушы  органдардың  резервтері  құрылады.

     Үкіметтің,  жергілікті  атқарушы  органдардың  резервтері:

1.      төтенше  резервтері;

2.      шұғыл  шығындарға  арналған  резервтері;

3.      облыстық  бюджеттердің,  республикалық  маңызы  бар   қалалар,  астана  бюджеттерінің,  аудандар  бюджеттерінің  кассалық  алшақтығын  жабуға  арналған  резервті  кіріктіреді.

     Үкіметтің  және  жергілікті  атқарушы  органдардың  резервтерін  пайдалану  тәртібін  Үкімет  белгілейді.

Қаржы  жүйесін  жетілдірудегі  іс-шаралар

   Президенттің  жолдауында  бюджет  қорын   тиімді  жұмсау   жайлы  соңғы  3-4  қаржы  жылында  аз  айтылып  жүрген  жоқ.   Елімізде  2001  және   2002   жылы   бюджетте  дефицит   болған   жоқ.   өкіметтің   2000-2002 жылғы  бағдарламасында   мемлекттік   қаржы  жүйесін   оптималдау   жөнінде   аз  кілтті  бағыттар   болған  жоқ.  Бұлар:

    1.   кіріс  мөлшерін,  шығыс,  несиелендіруді,   бюджет  дефицитін  ескере  отырып, 3-5  жыл  кезеңінде   бюджеттің  негізгі  параметрлерін   орта  мерзімді  жоспарлауға  көшу;

    2.   бюджетті   қаржыландыруда  приоритетті  дұрыс  таңдау;

    3.    негізгі   бюджеттік   жоспарлауда   нормативті   бағдарлама  ретінде   қолдану,   орталықсыздандыруды   жалғастыру  арқылы   жергілікті  бюджеттерге   өз  қаржысын  өзі  жұмсауға   мүмкіндік  беру;

    4.   несиелік   қарыздарды   қысқарту,   қаржы   міндеттемелерін  тіркеу  механизмін  жетілдіру,  заманға  сай   бюджетті  жоспарлау   және   міндеттерін   тіркеу,    соның   ішінде   азаматтық-құқықтық   келісімдер;

    5.   бюджеттік  тапшылықты   азайту  мақсатында    жергілікті   бюджеттермен  байланыс  жүйесін  нығайту;

    6.   мемлекеттік   қаржыны   орнымен  жұмсау,   мемлекеттік  сатып  алулар   жүйесін  нығайту,    мемлекеттік  сатып   алуларды   заңды  және   ашық   түрде  қадағалау;

    7.   қаржылық  жоспарлауда  методология   енгізу   арқылы   мемлекеттік  қаржы  саясатын  жүргізу  және   түзету.

     Үкіметтің   бағдарламасы   тәжірибе жүзінде   іске  асуда,   тек   Қаржы   министрлігі  және    Экономика  және  бюджеттік  жоспарлау   ауқымында  емес,   сонымен   қатар   басқа  да  салада   қаралуда.   Жергілікті  және  мемлекеттік  бюджетті   инвентаризациялауда   аз   жұмы   істелмеді, (денсаулық,   білім   беру,   жол   жөндеу  салаларына)   бөлінген   ақша   қаражатын   жұмсауда   көптеген   артықшылықтар  пайда  болды.

    Үкімет  бағдарламасы   бюджет   жүйесіне   бағдарлы-мақсатты   қағида  енгізді.    " бағдарлы-мақсатты   бюджеттеу"   термині   ағылшын   аудармасы   ретінде   қолданылады.   Яғни   "perfomance   budgeting"   аудармасы–"нәтижеге   бағытталған  бюджеттеу".   Бұл   термин   біздің   елімізде   де   кең   тараған.

    Дамыған   елдерді  қарастырсақ,   соңғы   10  жылда   бюджеттік   реформаны   жүйелі   түрде   енгізген.   Егер   бұл   қай   кезеңде  бастау   алған  десек,   20-шы   ғасырдың   40-жылдарында  (АҚШ),   осы  ғасырдың   басында  (Нидерланды).  

    Дамушы   елдерде   бағдарлы-мақсатты    бюджеттеу   Дүниежүзілік   банк   көмегімен   іске   асады.   Мұнда   дамыған   елдер   алға    шыққан.    Ал    кедейлеу  елдер,   сыртқы   қарыздары   бар,   жалпы   ішкі   өнім    адам   басына  шаққанда    10  есе  төмен–Бенин,   Габон,  Гвинея,  Мозамбик,  Намибия,   Танзания   бюджеттеуде   артта   қалған.  Бұларға     бюджеттік   жоспарлау   халықаралық   ұйымдар   немесе   несиелендіруші   елдер   көмегімен   болған.    Бұл   процесс   тәжірибе   жүзінде   еш   жерде   аяқталмаған.   Бюджеттік   жоспарлаудан   Қазақстан   бұрынғы    СССР   елдерінде   бірінші   орында   тұр.