"Қаржы жүйесі" мәні

Орталықтандырылған қаржылар                            Орталықтандырылмаған   қаржылар

        Мемлекеттің   қаржысы.   Мемлекеттің  қаржысы  мемлекеттің экономикалық,  әлеуметтік,  саяси   функцияларын  орындау  үшін  оны  қажетті  ақша  ресурстарымен  қамтамасыз  ететін  елдің   қаржы   жүйесінің  маңызды   сферасы   болып  табылады   және  олар  экономика  мен   социумдағы   сан  алуан  өзара  байланыстарды   қамтитын  мемлекеттік   сектордың   өндірістік  және  әлеуметтік   қатынастардағы   іс-қимылымен   байланысты.   

     Экономикалық  мәні   жағынан   мемлекеттің   қаржысы   мемлекеттің,   оның   кәсіпорындарының   қаржы  ресурстарын   қалыптастырып,   алынған  қаражаттарды  мемлекет  пен   оның   кәсіпорындарының   функцияларын   орындауға   пайдалану   үшін   қоғамдық   өнімнің  құны   мен  ұлттық   байлықтың   бір  бөлігін   бөлу   және   қайта   бөлумен  байланысты  болатын   ақша   қатынастарын  білдіреді.

     Субъектілері:  мемлекет    (өзінің   билік  пен   басқару  органдары  арқылы),   жеке   кәсіпорындар,   ұйымдар,  мекемелер,   азаматтар.

      Мемлекет   қаржысының   функциялары   экономикалық   категория   болып  келеді:   бұл---бөлу   мен   бақылау   функциялары.

      Алайда  бөлгіштік   функциядағы   мемлекеттің  қаржысын   неғұрлым   толық   сипаттау  үшін   мемлекеттің   реттеуші   іс-қимылдарының   қажеттігінен   туындайтын   құрамдас   қосалқы   функцияларды   бөліп   көрсеткен  жөн,  бұл:

1        орналастыру;

2        қайта  бөлгіштік;

3        тұрақтандыру  қосалқы  функциялары.

     Мемлекет   қаржыларының   экономикалық   мазмұны  бірыңғай  емес:   олардың  құрамында  жеке  оқшауланған  буындар   бөлінеді,  олардың   әрқайсысы  өзгеше  функцияларды  орындайды.

     Егер  қаржы   қатынастарын   топтастыру  кезінде  мемлекеттің  экономика    мен  әлеуметтік  процестерге  басшылық  жасау   деңгейіне  сүйенетін  болсақ,  онда  Қазақстан   Республикасындағы  мемлекет  қаржысының   құрылымын  былай   көрсетуге  болады:

       Қазақстанның   мемлекеттік   қаржысының   құрамы

Мемлекеттік  бюджеттен  тыс  қорлар – қорлардың  ұйымдық  дербестігі  негізінде  кешенді  пйдаланылатын  бірқатар  қоғамдық  қажеттіліктерді  қаржыландыру  үшін  тартылатын  қаржы  ресурстарын  қайта  бөлу  мен  пайдаланудың  айрықшалықты  нысаны.

    Қалыптастыру  көздері:

1.      арнаулы  мақсатты  салықтар,  қарыздар;

2.      бюджеттен  берілетін  субсидиялар;

3.      қосымша  табыстар  мен  үнемделген  қаржы  ресурстары;

4.      ерікті  жарналар  мен  қайырмалдықтар.

Бюджеттен  тыс  қорлар  толық  көлемде  ресурстарды  мақсатты  пайдалануды  және  аса  маңызды  әлеуметтік  шараларды  дер  кезінде  қаржыландыруды  кепілдендіреді;  олар  қаржылық  қиыншылықтар  жағдайында  мемлекеттік  билік  органдары  иек  артатын  қаржы  резерві  рөлін  орындайды.

     Мемлекеттік  кредит–мемлекеттік  билік  органдарының  қарамағына  уақытша  бос  ақша  қаражаттарын  жұмылдырумен  байланысты  мемлекеттің  заңи  және  жеке  тұлғалармен,  соның  ішінде  шетелдіктермен  және  оларды  мемлекеттің  шығыстарын  қаржыландыруға  пайдаланумен  байланысты  пайда  болатын  кредит  қатынастарының  жиынтығы.

     Материалдық  өндіріс  сферасының  шаруашылық  жүргізуші  субъектілерінің  қаржысы  қаржылардың  негізін  құрайды,  материалдық  өндірісте  нақтылы  өнім–қоғамның  қаржы  ресурстарының  негізгі  көзі  жасалынатындықтант  ол  қаржы  жүйесінің  бастапқы  сферасы  болып  табылады.

     Өндірістік  емес  сфера  қаржысы  қаржы  жүйесіндегі  орны  мен  рөлі  оның  ұлттық  табысты  бөлу  және  пайдалану  жөніндегі  байланысымен  айқындалады.  Бұл  сферадағы  қаржы  қатынастары  оның  бастапқы  құрылымдарында  және  олардың  арасында,  қаржы  жүйесінің  басқа  буындарының,  өзге  экономикалық  жүйелердің:  бағалардың,  кредиттің  және  басқа  буындардың  арасында  пайда  болады.

     Халықтың  ( үй  шаруашылығының)  қаржысы  қаржы  жүйесінің  ерекше  бөлігі  болып  табылады.  Халық  өзінің  ақша  қаражаттарымен  жалпымемлекеттік  қаржы  жүйесімен  және  меншіктің  барлық  нысандарының  шаруашылық  жүргізуші  субъектілерінің  өндірістік  және  өндірістік  емес  сфералармен  қарым-қатынас  жасайды.  Бұл  сан  алуан  қатынастар  халыққа  еңбекке  ақы  төлеумен,  жинақтаушы  зейнетақы  жүйесінен  ақша  қаражаттарын  төлеумен,  материалдық  және  материалдық  емес  игіліктерді  алумен  байланысты;  дасқа  жағынан,  халық  өзінің  ақшалай  табысынан  салық  төлейді,  өндірістік  және  өрдірістік  емес  сфералардың  мемлекеттік  және  басқа  мекемелер  мен  ұйымдардың  қызметін  төлейді.

1.2. Қазақстан  Республикасының  бюджет жүйесі, маңызы.

      Мемлекеттік  бюджет –экономиканы,  әлеуметтік-мәдени  мұқтаждарды,  қорғаныс  пен  мемлекеттік  басқарудың  мұқтаждарын  қаржыландыруға  арналған  елдің   орталықтандырылған  қорын  жасаумен   және  пайдаланумен  байланысты  ұлттық   табысты   бөлу  және  қайта  бөлу   туралы   мемлекеттің  заңи  және  жеке  тұлғалармен   пайда  болатын  ақша   қатынастарымен   көрінетін  экономикалық   категория.  Қаржы   қатынастарының   белгілі   бір   жиынтығы  ретіндегі   мемлекеттік  бюджетке   ең   алдымен   жалпы  қаржы   категориясынан  ажырататын  өзгеше  белгілер   тән:  бюджет   қатынастарының  бөлгіштік  сипаты  бар,  әрқашан  ақша  нысанында   жүзеге  асырылады,   мақсатты   ақша  қорларын  қалыптастырумен   және   пайдаланумен   қосарлана  жүреді.   Сонымен   бірге,   бюджет   қатынастарына   белгілі   бір   өзіндік  ерекшелік   тән,   алайда   ол   қаржымен   ортақ  өзгеше  белгілердің   шеңберінен  шықпайды.

     Құндық  бөліністің   айрықшалықты   белгісі   ретінде   мемлекеттік   бюджет   мына   өзгешеліктермен   сипатталады:

  1.  мемлекеттен  жалпы  қоғамдық   өнімнің   бір  бөлігін   оқшауландырумен   және   оны   қоғамдық   қажеттіліктерді   қанағаттандыруға   пайдаланумен   байланысты   бөлгіштік   қатынастардың   айрықша   экономикалық   нысаны   болып   табылады;

  2.  құнды  жасау  және   оны   тұтыну  процесін  шарттастыратын   материалдық  өндіріс   қаржысынан  және   құнды  тұтынуға   қызмет   ететін   өндірістік   емес   сфера   қаржысынан   мемлекеттік   бюджеттің   айырмашылығы   ол   ұлттық   шаруашылықтың   салалары,  аумақтар,   экономиканың  секторлары,  қоғамдық  қызметтің   сфералары  арасында   құнды  қайта   бөлуге   арналған;

  3.  қоғамдық  өнімнің  оның   тауар  нысанындағы   қозғалысымен   тікелей   байланысты  емес   құндық   бөліністің   стадиясын   білдіреді   және  одан  белгілі   үзілісте   жүзеге  асырылады,  ал   қаржы   қатынастары   материалдық   өндірісте  де,   өндірістік   емес   сферада   да   тауар-ақша   қатынастарымен  тығыз  тоқайласып   жатады.

     Мемлекеттік   бюджет,   кез-келген   басқа   экономикалық   категория   сияқты,   өндірістік   қатынастарды  білдіреді   және  өлаға   сәйкес   келетін   нақты   материалдық-заттай   түрінде   болады:  бюджет   қатынастары   мемлекеттің   орталықтандырылған   ақша   қорында---бюджеттік   қорында   затталынады.

     Мемлекеттік  бюджет   экономикалық   категория   ретінде   жалпы  қаржы  сияқты   бөлу   және  бақылау   функцияларын   атқарады.   Бұл   функциялардың  іс-қимылы,  мазмұны,  мәні  мен  маңызы  бюджет  қатынастарының  қаралған  айрықшалығымен  айқындалады.  Бөлгіштік  функцияның  іс-әрекетінің  өзіндік  ерекшелігі  сол,  қоғамдық  өнімнің  құны  қоғамдық  өндірістің  сфералары,  ұлттық  шаруашылықтың  секторлары,  аумақтар,  салалар,  жеке  шаруашылық  жүргізуші  субъектілер  арасында бөлінеді.  Мемлекеттік  бюджет  арқылы  бүгінде  Қазақстанда  жалпы  қоғамдық  өнімнің  шамамен  10%  және  жалпы  ішкі  өнімнің  20%  бөлінеді.  Бақылау  функциясы  бюджет  қорларын   бөлудің  сандық  үйлесімдерінде,  олардың  қоғамдық  өндіріс  дамуының  қажеттіліктеріне  сай  келетіндігінде,  бөлудің  ұнамсыз  барысынан  ауытқуын   анықтау  және  оларды   жою   мүмкіндігінде  көрінеді.

     Мемлекеттік   бюджеттің  сан  қырлы  маңызын  ескере  отырып,  оны  тек  экономикалық  категория  және  мемлекеттің  орталықтандырылған  ақша  қоры  ретінде  ғана  емес,  сонымен  бірге  негізгі  қаржы  жоспары,  әлеуметтік-экономикалық  процестерді  реттеу   механизмінің  жиынтық  ұғымы  ретінде   қарауға  болады.   Мәселен   мемлекеттік  бюджетте  қоғамдағы  барлық  экономикалық  процестер  бейнеленетіндіктен,  сондай-ақ  барлық  негізгі  қаржы  институттары---салықтар,  мемлекеттің  шығыстары,   мемлекеттік  кредит,   мемлекеттік  қарыздар   және  т. б.  өзінің  шоғырланған  көрінісін  табатындықтан  бюджет  мемлекеттің  негізгі  қаржы  жоспары  ретінде  сипатталады.   Ол  нақты  кезеңге,  әдетте,  бір  жылға  жасалынады,  бюджетттің  кірістерін,  шығындарын,  орталықтандырылған  қаржы  ресурстарының  шешуші  бөлігінің  қозғалысын  анықтайды.  Бюджетті  негізгі  қаржы  жоспары  деп  мойындау  оның  ұлттық  табысты  қайта  бөлудегі  маңызды  орнын,  қаржы  жоспарларының  жүйесіндегі  басымдық  жағдайын,  сондай-ақ  қоғамдық  ұдайы  өндірістегі  айрықша  рөлін  айқындайды.  Негізгі  қаржы  жоспары  мемлекеттің  қаржылық  қызметінің  жемісі  болып  табылады.  Елдің  негізгі  қаржы  жоспарының  көрсеткіштері  республика  Парламентінің  жыл  сайын  қабылдайтын  Республикалық  бюджет  туралы  заңына  сәйкес  орындауға  жатады.

     Мемлекеттік  бюджет  ұлттық  экономиканы  басқарудың  басты  механизмдерінің  бірі.  Ол  экономикаға  мемлекеттің  орталықтандырылған  ақша  қорын  жасау  мен   пайдаланудың  нысандары  мен  әдістерінің  жиынтығы  болып  табылатын  бюджеттік  механизм  арқылы  ықпал  етеді.