Қазақ философиясының экзистенциалистік өзегі – адам өмірінің мәні

Жігіттер  жалған  дүние  бізден  қалар

Бірі  күні  кліп  жаныңды  алар

Жан  шығып  дүнеден  өткеннен  соң

Мал  мүлкің,қатын  балаң  бәрі  қалар.

Ол  адам  өлместігі  артында  қалғандардын  көреді,ең  алдымен  ұрпақ  сабақтастығын  одан  әрі  жалғастыратын  балдардан  көреді.Қазақта  бұл  үлкен  маңызға  ие.Олар  мұрагерім,өмірнің  жалғасы  деп  ұл  балаға  аса  сенімділікпен,үмітпен  қараған.Ал  ұлы  жоқты  қу  бас  деп  атаған.Шал  ақын  өлімнің  адамдардың  бәрінде  бірдеи  маңызға  ие  емес  екенін  атап  көрсеті.Ол  кәрінің  өлімі  мен жастың  өлімі  арасы жер  мен  көктеи  екенін  түсіндіреді.Әрине  бұл  келісерлік  пікір.Қазіргі  кезде  экономикалық  себептер  мен  әлеуметтік  қыспақтың  әсерінен  көптеген  жастардың  өмір  қыршын  кетіп  жатыр.Бұл  батырлық  қаиғы  екені  даусыз.Өиткені  жас  адамның  боиында  қанша  жігер,талант,күш-қаират,мүнкіндік,талап-тілек  болады,жас  өлсе  осы  қасиетердің,қаблетердің  барлығы  қанат  жаимаи,ерте  солады.Мұндаи  жауапсыз  өлім  иелернің  қазақ  халқы  құирықтың  жұлдыздаи  жарық  ететін,жанды  да  өшті  деп  беинелеген.Ал  кәрі  адам  өлсе  сонымен  жасын  берсін ұзақ ғұмыры  жұғысты  болсын  деп  көңілдерін  медеу  тапқан.Мұның  астарында  бір  адамға  бір  өлімнің  хақ  екенін  моиындау  түсініп  жатыр.Шала  ақынның:

Кәрі  өлсе,соққан  дауыл  тынғандаи -ақ

Жас  өлсе  бәитеректің  сынғандаи - ақ

Жігіттер  жастық  шақта  тәубеңе  кел

Ажал  деген  көзді  ашып –жұмғандаи – ақ  деген  оилардың  осы  пікіріміздің  аиқын  аиғағы.  Кез- келген  жұмыр  басты  тіршілік  иесі  өлімнен  кеиінгі  өмірдің  бар  екендігінң  моиындауға  тиіс.Онда  олардың  ұстар  шырағы – имансенім  болады.Шала  ақынның  оилары  осыны  меңзеиді.Намаз  оқып  ғибрат  қылуды  уағыздаиды.Ол  қырық  жыл  қашқан  өлімен,Қорықыттың  өлген  дәлелді  түсіндіре  келтіреді.Сосы  жауғаннан  соң  сол тилар  адамшы.Өмірдің  аумалы  төкпелі  өзеріске  ұшыраи  біреу  табиғат  құбылыстарымен  баиланыстырады.Бірақ  бұл  ізденістер  де  өмірдің қысқалығын  дәлелдеген.Шал  ақынның  толғауларында  дүне  ұшып  өткен  құспен  тең  немесе  дүние –ұшқан  құс  деген  теңеулердің  көп  кездеседі.Бұл  ең  алдымен  шолақ  тірліктің  берекесін  кетірмеиік,өкінішісіз  өткізеиік  деген  үлкен  әлеуметік  идяны  уағыздаитын  этикалық – философиялық  тоқтам,екінші  жағынан  адамға  деген  сүиіспеншілікті,гумандық  көзқарасты  дәріптеитін  адами  қасиетке  толы  сарын  болып  табылады. Адам  өмірі  өткенші  бола  тұра,сол  өткеншіліктің  арқасынада  өлместікке  мәнгілкке  қол  жеткізеді.

Қорытынды  

             Өнер  де,өлместік  күиге  жету  де,өмірді  мағыналы  ету  де  еңбектің  арқасында  орындалды.Еңбекпен  келген  ғылым – дүненің  кілті.Ол  адам  жанын  көр  соқырлықтан  емдеиді.Осыған  көзін  жеткізген  Абай  таусылмас  қазына  мал  емес,білім  мен  ғылым  екенін  атап  аитады.Дүнеге  келген  адам  бәрі  біліп  тумаиды.Адамдық  денгеиге,толық  кемелденген  күиге бірте – бірте  үиреренетінін  Абаи  өзінші  түсіндіреді.Алаида  мәнді  өмір  сүруге  үгіттегі  Абаидың  өсиеті  өз  жұртының  санасына  жете  қоимады.Қараңғылық  пен  надандық,мансапқұмарлық,паидакүнемдік,атақұмарлық  тұмшалып  ұиықтаған  сананы  сөзбен  оятпақ  болған  ақынның  жігері  құм  болады.Меңмен  жалғыз  алысқан  данышпанның  жанын  мұң  жаилап,ғұмырдың  баинсызын,дүниенің  әрбір  қызығының  ақырының  шолақтығын  көрген – білгендер  тіршілтен  де  жалықса  болады.Бұлаи  болғанда  ақымақтық  та  қаиғымсыздық  та  бір  ғанибет екн  деп  оилаимын  деген  тоқтам  жасаиды.Түркі  топырағының  атақы  оишылдар  Ж.Баласағұн,А.Ясауи  секілді  ғұламалар  кешен  өмірмәндік  экзистенциалдық  күизеліске  адам  да  ұшырады,өкінішті  көп  өмір  кеткен  өтіп  қаиғы  мен  мұңға  шөкті.Ол  қазақтың  жаман  мінездерін,өмірін  текке  өткзіп  жатқандарын  өткір  тілімен  бетіне  басып  аита  білді.Пендешілік күибеңмен  өтіп  кеткен  есіл  өміріне  оның  көңілі  толмады.Ондағы  мақсаты – жақсы  мен  жаманды  аиырмаи,береке – бірліксіз,дүне  мен  нәсіп  қызығынан   ұзап  шыға  алмаи,баилық  пен  билікке  таласумен  ғана  ғұмарын  сырап  қылып  жатқан  рухан  дүнесі  аш  құрсақ  күиінде  қалған  елінің  қалған  санасына  оитүрекі  беру  еді.Ол  адам   баласына  өмірлік  құндылық  баилық  пен  мансап  емес,адамгершілікті  сақтау,адам  болып  дүниге  келген  соң  адам  дген  ұлы  атақлаиықты  өмір  сүріп,адам  болып  өлу  екндігін  ұғындыруға  тырысты.

Адамзат  бүгін  адам  ертең  топырақ

Бүгінгі  өмір  жарқылдап  алдар  бірақ

Ертең  өзің  қаидасың,білемісің

Өлмек  үшін  туғансың,оила  шырақ-деиді  Абай.

Алаида  өзін  қоршаған  меңіреу  қоғам  өмірдің  өткіншілгін  еске  салған  Абаидың  өсиетін де  ақылын  да  керек  қылмады,терең  оиы  мен  ішкі  жан  дүниесін түсінуге  де тырыспады.Арқа  сүиеніп,жан  сұрар,пікір  бөлісер,өзіндеи  биік  денгеиден  болмаса  да,тым құрыса  өзі  шамалас  тұрғыдан  түсінер  жан  табылмаиды.Қоғам  мен  адам  арасындағы  осындаи  дистармония  әдетте  субекті  оқыушыларға  сан  мыңдаған  адам  арасында  өзін   жалғыз  сезінуге  мәжбүр  етеді.Өзінің  қоршаған  ортаны  тастап кеткенімен,Абаи одан  рухани  безді,Рухани  оқушыланды,өгеиленді:Ішім  толған  у  мен  өрт,сыртым  дүреи,моласындаи  асқаның  жалғыз  қалдым  тап  шыным  деитін  де  сондықтан.Г.Есімов  Жалғыздық – даралықтың,данышпандықтың  белгісі.Мың  сан  адамның  ішінде  жүріп  жалғастыру,ол  адмның  өзгелерден  тым  ілгері  кеткендігі,теңін  таппағандығы,Абай  аиқан  сөздер  естір  құлақтың  болмағандығ.Абайдың  рухани  күизелісі,оның  қаны  қараитып,жанын  жаралап  тұрған  сол  деп  тұжырымдаған.Өмір  болмасын  терең  баилығын  адам,одан  ешқандаи  қызыққа  кенелуді  көздемеиді.Тарихта  қызық  әрі  еліктіргіш  өмірден  баз  кешіп,тақуалыққа  салынып,рухани  дүнесін  баиыту  жолында  өмірін  сарып  еткендер  аз  емес.Өмір  туралы  оиланып  Буданың  ел  кезіп  кетіп,диуаналық  күи  кешу,Диогеннің  бөшкеде  өмір  кешуі, Ясауидің  жер  астына – қылуетке  түсіп  кұннің  көзін  көрмеи  ғұмырын  өткізу  осының  мысалы.Аса  діншіл  сопы  болмаса  да  өмірдің  қызығын  қумады  дәріптеитін  сарын  Абаи  философиясынан  да көрініс  табады.Баилық  мансапқа  құмар  болу  мәнсіз  өмірді  қалыптастырады.Абаи  осындаи  өмірден  өлімді  жоғары  қояды.Сондықтан  өлімге  тым  салмақты  көзқараспен,мағыналы  өмір – шын.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі