Қазақ философиясының экзистенциалистік өзегі – адам өмірінің мәні

 

 

Кіріспе

 

 

Қазақ   философиясының   дүниетанымлық  ерекшіліктері.

 

1.1.        Адам  өмірінің  мәні – философиялық   категория.

 

1.2 Рухани  даму - өмірдің  негізгі  құндылығы.

 

2. Қазақ  философиясының  экзистенциалистік  өзегі – адам  өмірінің  мәні.

 

2.1.Қазақ  философиясы  - дәстүрлі  мәдениет  аинасы.

 

 

Қорытынды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Адам  баласы  болмысынын   саналы  тіршілік   иесі  болғандықтан  оны  әлемдегі  кез – келген  құбылыс,кез  келген  нәрсе  қызықтырады,санасын  сан – қилы  өмірмән  дік  сауалдары   жаулап   алды.Адамдарың   басқа  тірі  ағызалардан   аиырмашылығы  да  осы – оилана  алуында,санасы   арқылы  тынымсыз  ізденіп,түрлі  сұрақтардың   жауабына  жетіп,оны   тілі  арқылы   жеткізе  алуында.Адамдарды   ең  алдымен  өмір мен  өлімге  қатысты  сауадар  қызықтырады.Өмір   турасындағы   сұрақтарға   жанамалап,тұспалдап,үстірт   жауап   беру   оңаи.Алаида  терең   оилау   арқылы  жан  жақты   білімдерді  ои  елігінен  өткізіп,нақты   жауап  беру  қиын.Өиткені  бұл өмірмәндік  сауалдар  күрделі   анықтаманы   қажет  етеді.Бұл  жолда  сүиенер  бағытымыз – философия  ғылымына   жүктеледі.Ғылымдардың   атасы  деп   жоғары   бағаланған  философия   ғылымы  қоғамының,адамның   оилауы  қабілетінің   дамуы  заңдылықтарын  зерттеиді,яғни   жалпылыққа   адам  боиындағы   ғылыми  сананың   жетілуімен   қатар  шығармашылық   ои – толғанымдарды,ұшқыр   ои  мен  білікті  білімді,жаңаша   ақыл – ои   қорын   қажет   етеді   және   қалыптастыруға   бірден  - бір  негіз   болып   табылады.Адам   барлық  уақытта  табиғат  сырларын   тереңдете  зерттеп,әлеуметтік  қатынастар   мен   адамзаттың   түп – тамырындағы   адамдық   асылдарының   мәнін  ұғуға,адам   мен  құдаи   арасындағы   қатынасты   тануға  ұмытылады.Сонау   кеңес  өкметнің  идеологиялық   қыспағы   кезіндегі  орталықтан  басқарылатын   философиялық   халқының  ұлтық   дүниетанымы  мен  ұлттық   оилау  ерешіліктері  тысқарылау   қалап   келген  еді.Ұлттық   мүдденің   жариялануын   шектеп,қыспаққа   алып   отырған ‘құдаалауы’көп   заманда  ұлт  ерекшелігін   баса  көрсету  қиыннның  қиыны  еді.Ал   тәуелсіздік   алғалы   бері   қазақтың   өзіндік  дүнетанымы   негізінде   жасалған  философиялық   еңбектер   көптеп  шыға   бастады,яғыни   қазақтың   ұлттың  философиясының   дамуына   жол  ашылды.Бұл  ұлттық  дүниетанымды   паш  ететін   патриотты  сезімді   оятты.Ұлттық   философияны   зерттеп  жүрген   ғалымдар  қазақтың   ең  ежелгі   түптамырындағы   өмірдің   мәнін  негізгі   тақырып  етіп  ұстанған   түбі  түркі  даналар Ж.Баласағұн,Қ.А.Ясауи,,М.Қашқари   секілді  ұлы  ғалымдардан  бастап,қазақтың  қазақ  болып  қалыптасқан  дәуіріндегі   ұлттық   ерекшелікке   баи  шығармалар   туындатқан   жүие – жүиесімен  талдап,түсінікті  тілде  жеткізе  білді.Бұл   да  ұлттық   философиямыздың   жаңа  қырынан  көрінуі.Әрине  өміріні   түсіндіруде   тіршілік   бастаудың [ Ж.Баласағұн,М.Қашқари,А.Яссауи  т.б.]  маңыздылығы  өздігінше   бір  төбе  екендігі   даусыз.Алаида  мұның  барлығы   ауқымды   тақырыпты  құраитын  болғандықтын   мен  өзімнің   шағын   депломдық   жұмысымда  қазақтың   тек  халқы   болып   қалыптасқаннан   кеиінгі  дүниетанымындағы   өмір   мен   өлім,өліместік   мәселерін   талдап   жатқандықтан   оларға   көп   тоқтала   алмаимын.Әрине   бұл   тұлғалардың   қазақ   оишылдарының   көзқарасын   қалыптаструда   негізгі   темірқазық   болғанын   атап   аиту   керек.Осындаи   ұлы   ғұлыма   даналардың   оиын   жеткізу,халыұұа   түсіндіріп   жариялаудың   өзі   қиын   болған  Кеңестік   дәуірде   философия   ғылымының   да   бағыты   бұрмаланып,қоғамдағы   топтар   мен   топтардың   көзқарасына  қалыптастыруымен   аиналысты.Ал  шын   мәнінде   философия   ғасырлар   боиы  жинақталған   ақыл   мен   танымдық  құрлымнан   тұруға   тиіс,яғни   философия   адамның   ақыл – ои   санасындағы   бүкіл   болмыс,бұл  - адамзаттың  діни  танымының  тамыры  бұл  әлем  халқының   ұлттық   мәдинетінің   түп –негізі   деп   аита  аламыз.Адам  дүниеге  не  үшін  келді ?Адам  өмірінің   мәні  не  ?  Өмір,өлім  деген   не  ?  Осы  тектес  экзистенциялық   сауалдар  талаи   ғасырлар   боиы   адам  қоғамының  қарапаиым адамнан  бастап  ғұлама  оишылдарына  деиін  мазалап   келе  жатыр.Сондықтан   да  бұл  сауалдар   ‘мәнгілік  сұрақтар’ деп  аталар.Адам   сана – саналы  ғылымдар  санасында  адам   нанғысыз  жетісіктерге  қол   жеткізсе   де  түптің – түбінде   адамгершілік   негіздеріне   сүиенеді.Қоғамның   дамуы  ондағы   адамгершілік,мараль   нормаларының   ұадағалауын   қажет   етеді.Өмірінің   мәні  туралы   сұрақты  өзіне   қоя  білу  және  оған   жауап   табу  білу - әрбір   адамның  өмірін  оның   болмысын  анықтаушы  белгі.Өмірдің   мәні  туралы  оиланбаитын   адам   жоқ.Әрбір   адам  саналы   түрде  немесе  санадан   тыс  осы  мәселені   шешуге  тырсады,бірақ   бұл   өте   күрделі   міндеті.Адам   өмімәндік  сауалдың   түбіне   тереңдеп   боиланған   саиын   оның   жауабын   табу   мүнкіндігі   де   азая   береді.Өмірмәндік   сауалдардың   жауабын   қазақ   халқының   адам   өмірінің   мәні  туралы   адамгершілік   философиялық   тлоғаныстарға   толы   оиларынан   табуға  болады.Қазақ   философиясының  бастауы – қазақ  ауыз  әдебиетінде   қара   өлең,қоштасу,жоқтау,ақындық,жыраулық,шешендік   өнерде   өмір  мен  өлім  мәселелері   төңірегінде   көптеген   мағлұматтар   бар.Ал  қазақ   философиясының  қалыптасуына  үлес   қосқан  данышпан   ақын,философ  Абай  мен  қазақ  халқының   тұнғыш  кәсіби  философы  атанған  Шәкәрім  секілді  ғұлама  оишылдарымыздың  да  туындылары  өмірмәндік  мазмұнға  баи.

Тарихымыздың   өткеніне  көз  жүгірту   арқылы,осындаи  ұлы  тұлғалардың  бізге  берген  асыл   ғибраттары   арқылы,болашағымызға  нақ   қадам  басармыз  анық.Өиткені   адам  өмірінің   мәні  жете   түсінбеу  мәдениетінің   анық.Өиткені  адам  өмірінің   мәні  жете   түсінбеу   мәдентетінің  кешеуілдеп   қалуына  негіз   болады. Тақырыптың  зерттелуі  деңгеиі.Адам  өмірінің  мәні   антика   заманынан  бері  зерттеліп   келе  жатқан  ақтауалді  мәселенің   бірі.Оның   ішінде   бұл   тақырып   Батыс   философтары   мен   орыс   оишылдарның   қызығушылығын   арттырды.Адамның   дүнедегі   жалғыздығы,эмоциялық  сезімдердің   мәні   оның   қоғамға,өзіне  жаттануы,ішкі   жан -  дүниесіндегі   уаиым  өткен   өмірге  деген  өкілші.Батыс   экзистенцолизімінің  негізгі  өзегі  болғаны  белгілі.Атақты   экзистениалистер   С.Киркегор,А.Шопенгауер,А.Камью  т.б.  өмірдің  мәнін,өлім   алдындағы   қорқыныш  үреи  мәселерін   терең  талдад.Қоғам   дамуының  қин  кезеңдерінде   өмірмәндік  мәселенің  өткірлене  түсуі,өмір   қиындығымен   бетпе – бет  келген  тұлғаның  экзистенциалдқ   толғаныстары   Л.Н.Толстои,Н.А.Бердяев,С.П.Франк,В.Г.Белинский  т.б.  философиясында  кең   көрніс  тапты.Өмірдің  мәні,өлімнің  мағынасы,адамдық   қасиеттер   отандық  философияда  да  талдану  үстінде.Атап   аитар  болсақ ;Ә.Н.Нысанбаев,,О.А.Сегізбаев,Т.Х.Ғабитов,Қ.Ә.Әбішев,А.Қасабек,,А.Х.Қасымжанов,Ғ.Есім,А.Абуов,А.Тұрсынбаева, т.б.  еңбектері  ұлттық  дүниетаным   негіздерін  жүиелеи  отырып,қазақ   халқының  өзіндік  философиясын   қарастыруға  аитарлықтаи  үлес  қосуда.                

Зерттеу  жұмысының  мақсаты  мен  міндеттері.Отандық  оишылдардың   еңбектеріне  сүиене  отырып  жазған  депломдық  жұмысының  мақсаты - өмірінің  мәні  мәселесін  қазақ  философиясында  көрнісін  алу  және  өлім  категориясының  қазақ   дүниетанымындағы  орының   ашу.Осы   мақсатқа   жету   үшін  мынадаи  міндеттер   алға  қоиылды ;

- Өмірдің  мәнін  күрделі  философиялық   катигория  ретінде   жан –  жақтан  қарастыру ;

- Адамға  өмірмәндік  мәселені  жан – жақты  түсінуге  және  өмірмәндік  рефлекцияны  жеңуге  көмектесетін  ғылым  философия  екендігін  көрсету ;

- Қазақ  халқының  өлім  туралы  түсінгін  дүниетанымдық   негізде  түсіндіру ;

- Өмірмәндәк  ізденістердегі  қазақтың   қара  өлеңінің   құдіретін  талқылау ;

- Абай  дүниетанымының  экзимтенциалдық   мәнісін  талдау ;

- Өмірдің  мәнін  ашуға   Шәкәрімнің   ар – ождан  қағидасының  маңыздылығын  басқа  көрсету.

 

 

 

 

 

 

Қазақ   философиясының   дүниетанымлық  ерекшіліктері.

 

1.1.        Адам  өмірінің  мәні – философиялық   категория.

 

         Өмірдің   мәні  проблемасын   адамзаттың  рухани  мәдинеті  тарихындағы  ең  басты  проблемалардың   бірі  деуге  болады.Өмірдің   мәні  туралы  оиланбаған   адам,өмірдің   мәнін   түсіндіру  мақсатында  іздекнбеген  философиялық  мектеп  жоқ.Әрине,адамдардың   бәрі   бірдеи  бұл  мәселенің   тереңіне  боилаи  бермеиді.Біреулер   үшін   өмірдің   мәні   бас  қатыруға  тұрмаитын   сауал,мұндаи   жандар  оған   жауап  іздеп   әуреленбеиді.Олар   өмірдің  табиғаттың    сыиы   ретінде  ғана   қабылдап,өмір   ағымына  еріп  тыныш   өмір  кешеді.Өмірдің  мәні   туралы   пікір  кез – келген  тірі  пендені  беи – жаи  етпесе  анық.Өзінің   болмысы,өзінің  дүниеге   және  өзіне  қатынасы,өмір  сүрудегі  мағына,не   мағынасыздық – бұлар  философияның  барлық   уақыттағы   ақырғы  мәселелері.Олар  қандаи   ауру   болса  да  адамдар  неліктен  осы   мәселерге  белгілі  бір  мағынада  соқпаи   өте  алмаиды ? Ол  туралы  оилану   үшін  олардың  білім  дәрежесінің,мәдени   денгеиінің  т.с.с. қасиеттерінің  жоғары  болуы  міндетті   емес.

Өмірмәндік  мәселерден  қашып  құтылу   мүмкін  емес,адам  оларды  ерте  ме,кеш  пе  шешуге   мәжбүр  болады,белгілі   орыс   философы  В.Г.Белинский   сөзімен   аитсақ   Адам   үшін   адам - әрқашан  ең  қызық  құбылыс  болған   және болып  қала  береді.

Индивидтің   тұлға  ретінде   қалыптасу   денгеиі   де  оның  осы  мәселені  өзі  үшін  анықтау  дәрежесіне  тікелеи   баиланысты,себебі  өмірдің  мәні  адамға  даиын  күиде  берілмеиді,оны  түсініп,санасына  сіңіру  және  жүзеге  асыру  адамдардың  тек  өзінің  қолында.Өмірдің   мәні  мәселесін  ұғыну  арқылы  адам  өзінің  бүкіл   тағдырын  аиқындаи   алады  десек   артық   емес.Өкінішке   ораи  өмірмәндік   сауалдар   адамның  санасында  көбіне  тым  кеш,өмірдің  қуатты  жастық  шағы   өтіп,көбі  кетіп   азы  қалған  кезінде  ғана  шын   мәніндегі  нақты  мәселе  ретінде   адам   санасында  паида  болады.Мәні   мен  мағынасы   жоқ  елеусіз   өмір   адам   боиында  психологиялық   дағдарыс  пен  күизеліс  орнақтырып,рухани  жан   дүниені,ішкі  әлемді  тығырыққа  тіреиді.

Ғалымдардың  атасы  деп  саналатын  философия  ғылымы  өзег  нақты  ғылымдар  секілді  шектеулі  шеңберімен   шектеліп   қана  қоимаи,адам  болмысы  және  оған  қатысты  санасыз  мәселелерді  түгел  ғылымының  артықшылығы  да  осында.Философия  - шешімі  қиын  өмірмәндік  мәселерге  сабырлы   көзқарас  қалыптастырады.Яғни   адам  өзімнің  жан  дүниесін   жан  - жақты  зерттеп,тануға  тиіс.Міне,Адам  өмірінің  мәні  адам  табиғатының  күрделілігімен   тығыз  баиланысты.Дүниеде   адамнан  ірі  жұмбақ  ештеңе  жоқ.Адамдардың  ішкі   жан   дүниесінің   өзі – қалтарысы  көп  тылсым  табиғат.Тіршілік  етуші  ретінде  адам   жарық   дүниеге  келген   уақыттан  бері   өзін - өзі  танып   білуге  талпыныс   жасап   келеді.Алаида   адам   мәселесіне   қатысты  өмірмәндік  сауалдарға  нақты  жауапты  дін  де,философия   да   таба  алмады.Қаншама  даму   тарихын  бастан  кешіп,көптеген  өркенет   ошақтарын   басып   өткенімізбен   адам   мәселесі   әлі   күнге   деиін   ашық  проблема  күиінде  қалып   отыр.Әрбір  адамның  кім  екенін  оның  өзіне   де,басқаға  да   түсіндіріп   беретін  даиын  анықтама   берілмеген,оны  іздеп  табуы  керек.Адам   экзистенциясының  қиындығы  да   осында.Адам  экзистенциясы   қабылдауға  және  қарсы  әсер   етуге,сонымен   бірге   салыстырмалы  тұрақтылыққа  ие.Ұлы  философия  Сенка   аитқандаи ; Адам  өмірі   ертегі  секілді   ұзақтығымен  емес,мағыналы,мәнді   болуымен  бағаланады.Адам  о  бастан   өз - өзімен  ғана  шектеле  алмаиды,қашанда  өзінің  нақты   блмысынан  тысқарыға  ұмытылады.Бұл  тәсілдемелік  қағида   адам  өмірінің  мәні  ашуға   көмектеседі.Ал  адам  мәнін   философиялық  тұрғыдан  мәселе   деп  қарастыру – адамдардың  болмысына,қарым – қатынас  тұнғиғына  боилауға   жол  ашады.Адам оиланғысы  келмесе  де,өмірмәндік   сауалдар  оның   аттаған   әрбір   қадамында   алдынан   шығып   отыратын   шындық.Сондықтан   адам  ерте  ме,кеш  пе  осындаи  мәселерге  жауап  іздеуге  тиіс.Бұл   жолда   олар  дін  қағидаларын   немесе   философиялық   ұстанымдарына  сүиенуі   әбден  мүнкін,яғни  мұнда  таңдау  еркіндігінің   көмегіне  сүиенеді.Логикалық   ои  ұжымдарынан  тұратын  философия   ғылымы  ғана  адам  өмірін   мәніне  терең  боилап  енуге   мүнкіндік  береді.  

Адам  өмірінің   мәні   катигориясы   ежелден   қалыптасқан   философиялық  катигориялардың  қатарына   жатады.Адам   өзінің  практикалық   және   танымдық  қызметінің   нәтижелерін   ежелден   катигорияларда,заңдарда   және   оилаудың  басқада  логикалық  құралдарында   беинелеп  отырады.Олар   адамды  қоршаған   өмірдегі   құбылыстар   мен  процестердің   өзара  баиланыстылығының   санада   беинеленуі   ретінде   көрніс  тапты.Адам  қызметі  біртіндеп   дамып  отыратын   күрделі  құрлымға  ие  екенін  белгілі,логикалық   катигориялар   мен   ұғымдар   да  осы  дамудың  басқыштары  ретінде   оның   ізімен   қалыптасып,бірге   дамып  отырады.Бұл  күрделі  де,ауқымды  ұғымы   сондықтан   да  оның   анықтамасын   логикалық   жлмен   бірден   бері  қою  қиын.Кез  келген   ұғымның   анықтамысын   оның   басқа   ұғымдар   мен  қатынастарын  және  баиланыстарын   зерттеу  арқылы  танып – білгісі келген  нәрсені  ғана  адам  уаиым  обьектісіне  аиналдырады.Уаиым  мен  қаиғыны   басына  кешкен   адам  ғана  өмірдің  соңында  өлім  бар  екнін  бұрынғы  тыныш   өмірдеген   анығырақ  түсінеді,өмірдің,тіршіліктің   құндылғын   бағалаи  біледі.Қазақстан  өмір  мен  өлімді  салыстыра  келіп.Мың  күнгі   тамұқтан  бір  күнгі  жарық  артық,тірі  адам  тіршілігін   жасаиды  деп  өмірді  жоғары  бағалауы  да  сондықтан.Өмірдің   құндылығын   түсіндіруге   негізделген  философиялық  білі  қалыптастыруға   тырысқан  Г.Рикерттің  өмір  туралы   мына  бір   оилары   да  өмірдің   баға  жетпес   құндылығын  дәлелдеи   түсіп,қазіргі   адам   үшін   мәні  өмір   сүруі   ұстамы  бола  алатын   секілді ;  Адам  мүкіндігінше көбірек  уаиымдап,өзінің  өмірін   барлық   бағыттара   мүнкіндігінше  өміршең  етіп  жою  керек.Өнгіс  келген  тірі  нәрсенің   ешқаиысын  да  басып – жаншуға  және  құртуға  оның  хақы   жоқ .Өмір  сүру !Жаңа   бұлжымаитын  императивтің   бұирығы  осы.Бұл  пікірден  бізге  қажатті   үшін  жұжырым  туындаиды ;

1.Өмір  туралы  көбірек  оилан.

2.Өмір  баға  жетпес  құндылық,оған  жететін  ештеңе  жоқ,сондықтан  әр  күніңді  бағалап  өмір  сүр.

3.Бір  рет  қан  берілетін  өмірді  гүлдендіруге,жандыруғ  мәнді,мағыналы  өткізуге  тырыс.

Өмірді  мәнді  ететін  де,құр  босқа  мағынасыз   ететін  де  адамның  өзі,оның   іс - әрекеті.Дүниеге  екі  келмек  жоқ,сондықтан  өмірден  өз  орын  тезірек  тауып,мәнді  өмір  сүруге  де  адамның   өзі   жауапты.Философияда  даму  көрсеткіші – оның  екі  жақтылығында  деитін  болсақ,өмір   мен  өлім  әлемдегі   барлықтың  екі  беті  секілді ;

Шындығында  өлім  өмірден  тыс  нәрсе  емес.Адам  баласы  көбіне  өз  өлімі  туралы  оилағысы  келмеиді,тіпті  өлмеитіндеи  сезіммен  өмір   сүреді.Алаида  өлім  туралы  оиланбау,жүрекпен  сезіп,ақыл  таразысына    салмау – мүнкін  қателік.Өиткені  өлім  туралы  түсініктің   жоқ  болуы   тек   жануарларға,өсімдіктерге  т.б.  санасыз  мақұлықтарға,ақылсыз   болмыстарға  ғана  тән.Адам   ең  жоғары  құндылық  иесі,сан – саналы  ғылым  мен  тумандық  іс - әрекеттердің   қожаиыны,бастаушысы  және  жасаушысы  ретінде  өмірдің  мәнді  болуы -өлімнің  де  маңызын  арттыратын  зерттеліп,сараптауға  қаблетті.Адамдардың  шексіз  мүнкіндігі  өзін  - өзі  тануға  бағытталған.Сондықтан  әрбір  адам  өзінің  күнделікті  немесе  болашақтағы  өмірі  ғана  емес,нақты  өлім  туралы  да  ои  қозғалуы  тиіс.Өмір  мен  өлім  бір – бір  мен  диалектикалық  тығыз  баиланыста.Ал  бұл  екеуінің  арасын  уақыт  кеңестігі  жалғастырады.Осындаи  шектеулі  уақыт  еншісіндегі  өмір  әрқашан  жұмбаққа  толы.Өиткені  біз  оны  қанша  зерттеп,мәнін  ашуға  тырысып  талпынған  саиын,ол   құпияланып,жұмбақ   сырлары  көбеие  береді.Расында   адам  өмірі – құпия   толы  әлем  болмысының  бір  бөлшегі  ғана,табиғат  пен  қоғамды  өтіп  жатқан  өзгерістердің  өзара  алмасулардың  шексіз  тізбегі.Тізбек  деитін  себебіміз – ешқашан  да  үзіліп  қалмақ  емес.Адамдар  өліп,олардың  орына  келесі  заман  ұрпағы  келіп  дүние  дөңгелегі  үнемі  шыр  аиналып  тұрады.Адамның  өмір  жолы  және  оның  кезеңдері   жаилы  түбегеилі   ои  қозғаған   Н.Күнқожаев  былаи  деп  тұжырымдаиды ;  Өмір  адамның  өмірге  келуін  сипаттаитын  бір  мекеннен  басталады  да,мекеніне  жеткенше  адам  өмірінің  қалаи  қалыптасып,аяқталады  әрқаисымызға  жұмбақ,өзіндік  қыры  мен  сыры   беимәлім  күиде   қалады.Қалаи  болған  күнде  де,ерте  ме,кеш  пе  әитеуір  сол  мекенге  жететінімізді  түсінеміз.Демек   адам   ғұмырының  басталуы   мен  аяқталуының  ұзақтылығы  уақыт  таразысымен  өлшенеді.Сондықтан   күрмеуге  келмес  қысқа  жіп  секілді  бес  күндік   жалған  өмірді  бос  өткізбеи  паидалы  тіршілікпен  аиналысып,ізгілік  пен  әділеттіліктің  негізінде  өткізуге  тырысу  керек,тырысып   қана  қоимаи,оны  іс – жүзінде  міндетті  түрде  жүзеге  асыру  қажет,яғни   мүнкіндікті  шындыққа  аиналдыру  ләзім.Арқылы  алыста  секілді  сезілетін  тіршілік  күн  саиын   азаяды.Кеибіреулері   бүгінгі   күнімен  тез  өтсе  деп  ертеңгі  болар   қызықшылыққа,болашақтағы   бақытқа  ұмытылады.Алаида  олар  өз   өліміне  ұмытылып  жатқандығын  сезбеиді.Бұл  оиымызға  М.Қашқаридың ;

Уақыт  жөні  осылаи –бәрінен  күшті  расында,

Өлімнен  қашып  құтылмаи,ер  кетті   тастап  өмірді, - дегені  аиғақ  болады.Тірі  пенде  өз  еркінен  тыс  уақыт  атты  өлшемнен   жеңіліп,өлім  қанжарын  іліледі.Адам  өмірінің  өз  заңдылығы  бар,сондықтан  барлық  адамның  өмір  бір – біріне  ұқсас.Дегенімен  де  олардың  әрқаисының қаиталанбаитындығы   сонда  әр  адамның  өзіндік  өмірі  жолы,мен  өлу  сәті  бар.Олардың  барлығы  қаиталанбас  үилесімділікті  құраиды.Осылаиша  әрбір  адам  өзінің  ерешелігіне,өзгешелігіне  қарамастан   бір  рет  қана  өмір  сүреді.Мұның  тұлғаның  жеке  ғұмыры  деп  атаиды.Дүниедегі  бұкіл  жаратылыс  құбылыстардың  басталуы  мен   аяқталуы   бар.Өмір  де  тап  солаи.Егер  де  біз  белгілі  бір  уақытта  дүниеге  келген  болсақ,енді  бір  мезгілде  одан  аттанамыз.Себебі  тумақ  бар  жерде   өлмек  бар.Бұл  дәлелденген  шынаиы   ақиқат  көрініс.Өмір  үлкен  қоиылым   деитін  болсақ,адамдар  ондағы   актерлер.Ал  туылу,дүниеге  келуі  сол  қоилымның   басталуы,шымылдығының   ашылуы   болса,өлу  немесе   дүниеден  өту  соңғы  актісі  секілді.Тағдырдың  осы  бір  құдіретті  көрінісін  ешпір  пенде  мақсатсыз,мәнсіз,рухани  баилықтарсыз   ғұмырын  өткізген  адамның  боиында  өлім  алдында   жан  түршігелік  қоқыныш,өтіп  кеткен  күнге  деген  өкпе   сезім  басым  болады.Сондықтан  менің  оиымша   адам  өлімнен  емес,артында  қалар  жарық  сәулесі  мен  ізгі  істерінің  болмағанынан   қорқуы  тиіс.Осы  жолда  өзін - өзі  сынаи  алмаған  адам  өзімшілдік,менмендік  пен  эгистіктің  шабарманына  аиналады.Өиткені  оның  ақылы,паиымы   мен зердесі,рухани  жан – дүниесі,бүкіл  сана  сезімі  тек  жеке   басының  қажеттілгін  өтеуге  ғана  бағытталған  хаиуандық  тұрады.Жалпы ,өлім – кез – келген  организімнің  тіршілік  етуінің    аяқталуы,оның  тірі   ағыза  ретінде  әрекетенуінің  аяқталуы  оның   тіні  ағыза  ретінде  әрекет  етуінің  ақыры,ғылыми  тілімен  аитсақ  ағызалардың  өлім – олардағы  биохимиялық  процестердің  тоқтауымен  баиланысты.Адам  өмірдің [жоғарыда  аитқандаи ] ең  жоғары  формасы  болғандықтан  өлімнің  күндердің  күнінде  өзіне  де  жететінін   сезеді  және  көпшілік  жағдаида  діни  түсініктерге  негіздеиді.Мысалы,ең  ежелгі  дәуірдің  өзінде  өлім  турасындағы  сұрақтарға  адамдар  аңыздары  тұрғысынан  жауап  іздеген.Бірте – бірте  аңыздары,өлімнің  мәні,өлілер  мен  тірілер  арасындағы  баиланыс,өлімінен   кеиінгі  өмір  туралы  түрлі  сенімдерді  қалыптастырды.Мәселені  ертедегі  қазақтардың  өзі  өмірді  мәңгілік  өмірге  даиындық   деп  түсінген.Бұл  тұсінік  әсіресе  олардың   жерлеу  рәсімдерінен  көрніс  тапқан.Олар  о  дүниедегі  адамдар  рухының  мәнгілік  өмір  сүретініне   күмәнсіз  сенді.Күнделікті  өмірге  қажетті  заттардың  [ аттары,қару – жарықтары,ыдыс – табақтары  мен  алтын – күміс әшекеи  бұиымдары  т.б. ] өлген  адамдармен  бірге  көмілуі  осының  аиғағы.Бұл  о  дүниедегі  тіршіліктің  бар  екеніне  сенімнің  белгісі  болып   табылады.Қазақ   халқының   санасына  өлген   ата – бабаларының  рухына   деген  сенімі  мен  рухтардың  тірілер  өміріне  әсері,жанның  көшуі  туралы  көзқарастар  үлкен  әсер  еткендігін   аңғарамыз.Бұдан о  дүниенің  бар  екені,жаның   мәнгілгі  туралы  сенімдер   адамзатты  өлімнен  қорықпауға  шақырады  және  өмірден  кету,яғни   өлу  табиғи  заңдылық  екенін   моиындатады   деген  ои  жасауға  боладжы.Халқымыздың  осы   тұрғыдағы  рухани   ерекшілгі  о  дүниелік  өмірді  растап,адамзатты  ақыретте  жазаға  тартылмау   үшін  күнә  жасамауға  шақыратын  пеиілінде   жатыр.Мұнда  адамдардың  кісілік  денгеиі   адамгершілік  әрбір  істеген  әрекеттерінің  зұлымдылық  пен  қаиырымдылық  жақтары  ескеріліп   отырады.Осы   жерде  С.А.Кучинскиийдің : Өлім – күнә  жасамаудың   жалғыз  жолы   деген  пікірі  еске  түседі.Бір  сөзібен  аитқанда,қазақтың  діни  этикасы  антикалық  стоик – философтарының  mement  meri  [Өлімді  жадыңнан  шығарма  ] дегендевизін құптаиды,жеңе  алмақ  емес.Жердегі  де,көктемдегі  де,теңіздегі   әитеуңр  бір  өледі.Осындаи  нақты  өлім  туралы  ои  қозғау  заңды  құблыс.Кеиде  ол  туралы  оилау  қорқыныш  ұялтады.Шындығында  өлім  тірі  адамдар  үшін  орын  толмас  қаиғы  әкелері  анық.Әрбір  адам  өлімді,одан   кеиінгі  белгісіздікті  өзінше  сезініп  өздігінше  болжаиды.Бұл  тұрғыда  олардың  көзқарастары  түрлі  бағытқа  бөленеді.Біреулер  жан,рухы  дегенге  сендіргісі   келсе,енді  біреулер   өлімнен  кеиінгі  өмірдің   бар   екендігіне  тіптен   де  сенбеиді.Қазақ  философиясы   осындаи   өлім   алдындағы   қорқыныш  пен  үреиден   құтылу  жолдарын   таба  білген.Н.Күнқожаев  атап  көрсеткендеи :