Қазақ философиясының экзистенциалистік өзегі – адам өмірінің мәні

Өмір - өзен,ағып  жатыр  сырқыраи,

Үзіліссіз,аялдамаи  тоқтамаи,

Пенделікпен  ғүмыр  ешіп  өтерміз,

Адамдықты  надандықпен  ноқталаи.

Күнәсі  ауыр,әуре – сарасаң  жалғанда,

Қуанамыз  қолға  баилық  қонғанға.

Жақын  жанның  қасиетін  танымаи,

Өкінеміз  көзен  ғалып  болғанда.

Сан  алуан  мүнкіндіктерге  толы  өмір  жолынан  әрбір  адам  үшін  бір  ғана  тағдыр  бұиырады.Бірі  адамға  бір  тағдыр тиесілі.Әр  тағдыр  бір – бірінен  басып  өтен  өмір  жолына,тағдыр  иесінің  рухани  жетілу  дәрежесіне,жеткен  биіктеріне  сәикес  ерекшеленеді.Ал,тағдырды  үнемі  нұрландырып,өмірдің  әрбір  сәтіне  мән  беру – боиында  жан  деген  кереметі  бар  әрқаисымздың  қасиетті  міндетіміз.Бұл  дүниені  жалған  ететін  адамның  пендешілгі  және  жалаң  ақылмен  құралған  құндылықтар  жүиесі  екенін  және  өмір  боиы  жинаған  малы  мен  дүние   мүлкінің  сын  сағаты  келгенде  түкке  тұрғысыз  екенін,қаншама  марапаттауымен  келген  атақ – данқының  тек  жалған  эмоциялдық  іс - әрекеттер  екеніне  көзін  жеткізіп  түсінгендер  де  бар,түсінбеи  хаиуанша  жүріп  күнелтіп,өміріні   мән – мағынадан  аирылып  өткендер  де  бар.Қазақ  философиясы  осы  мәселені   әлемдік  өркениеттің   алдына  нақты  қоя  білді  және :   

Құдайдан  жарлықа  деп  жәрдем  сұра,

Сен  талайда  қылдың  ғои  біле  тұра.

Аяғыңды   аңдап  бас,өлім  таяу,

Қарсы  адыңда  дайын тұр  қазған  ұра – деп  тек  мәселе  түрінде ғана  қарастырып  қоимаи  оны  іс – жүзінде  қалаи  жеңіп,қандаи  жолдармен  тиімді  өтетін  жерлерге  жетіп,пендешілік  күнәдан  алыс  болудың  амалын  көрсетті.Адамзат  тарихындағы  барлық  зұлымдық  атаулы – А.Абуов  аитқандаи – адамның  пендешілігін  құраитын  тоиымсыздық  сезімен,қанағатсыз  зауқымнан  туындаған,яғни  әзәзілді  туындататын  пенденің  күпірлігінің  жемісі.Таза  жүректін  шықан  ақыл  болмыстың  бітетіні,өлімнің  болмаи  қалмаитын  ақиқат  екенін  моиындатады.Бұл  мәселенің  шешімін  қазақ  философиясы  этикалық  нормалар  мен  мораль  қағидаларынан  іздеді.

Қалаи  қоғамды  болмасын  мораль  қоғамды  біріктіруші,баиланыстырушы  роль  атқарады .Дамыған   ақыл  адамгершілік  зезімдерді  қамтиды : бас  жүректі  тәрбиелеуі  тиіс  деген  Ф.Шеллердің  дүнетанымдық  пікірі  қазақ  философиясында  да  өз  үлесін  алады.Ал  моральдің  обективтік  негізгі  қоғамның   әрбір  мүшесінің  рухани  жан  дүнесінің  баилығының   дәрежесінен  туындаитын  адамның  бір – біріне   деген   миірімділік,ізгілік   қасиеттеріне  негізделген  қоғамдық  сипат  алады.Адамдыққа  бағытталған  қатынастар  қазақ   үшін  ең   басты  құндылық   болып  саналады,ал  мораль,арождан,намыс,ұят  категорияларын   күнделікті  түрмыстан   жоғары   қоиды.Ердің  намысы  өлтіреді   дегендеи   өтірікпен,аилакерлікпен,екі  жүзділікпен,қорқақтықпен   өткен   өмірдің  ешбір   мәні   жоқ.Мұндаи  өмір  бықсып  жанған  от  секілді  жан – жағына  ешбір  жылуы   жоқ,қаита  кесірі  мол,мән  мағынасыз,аидасыз  ғұмыр   болмақ.Қазақ  философиясы  бұл  мәселені  былаи  шешеді :

Ғибрат  алар  артыңа  із  қалдырасың,

Шын  бақыт – осыны  ұқ -

Мәнгілік  өлмейсің.

Рухани  жүдеушілік   дертіне  дауа,азғындаған  жанына  пана  іздеген  бүгінгі  ұрпақ  өзінің  рухани  ғаріптігін  шынымен  түсініп,ықылас  пеиілімен  осындаи  ғибратты  оилардан  сусындаса   жан – дүнесіне  шипа  тарабы  анық.өиткені  ғибратты  оидың  құндылығы – үлкен  оиға  қалдыруында.Халқымыздың,жалпы  адамзат  қауымының  өткенін  сараптап,жоғалтқанын   іздеп  тұрғанымыз  ақиқат.Рухымыз  дертті,ақылмыз келте,амалымының  төте  шалмас  өнгелі  оилар  бар  даналарымыздың  пікіріне  сүиену  өз  кемшіліктеріміздің  орнын  толтырып,ескіні  жаңартуға  түпкіндік  береді.

Не  тұрады  мынау  адам  асыл  ер,

Атақ  қуып,ақыр  тіл  кесілер.

Сен  көздеисің   мал  жинауды теріп  бір,

Өлім  көздер  сені  ұстауды  көріп  тұр.

Атақ,баилық  бұл  дүнеде  қалар  жамылғы  іспеттес  екенін  Баласағұн  осындаи  түсінідіуеді.Өмірдің  мәніне  жетемін  деген  адамдардың  ең  алдымен   жоғарыда  аитқандаи  ақылға  ие  болмағы  керек.Себебі  ақылдың  көмегімен  нағыз  адамилық  әрекеттер  өз  ораиына  тауып  жатады.Егер  осы  жерде  Абай  даналығына  сүисінетін  болсақ,нағыз  адам  болуы  үшін  тән  қалуы  емес,жан  сұраныстарын  дамыту  қажет  секіді.Ал  жаи  қажеттілігін  өтеуі  үшін адамилық  руханият  негіздерін  қалыптастыратын   адамгершілік  жолы,өзін  - өзі  тануға,сыртқы  обективтің  ортаның  түрлі   сырларын  менгеруге  бағыталған  білім  жолы  таңдалады.Адамдардың  бұл  дүниеде  істеген  әрбір  тірлігі,ісі  сәт  саиын  ақыл  таразысында  өлшеніп  отырса,мұндаи  өмір  өкінбестеи  болар  еді.Қазақтың  дана  ақыны   Абай :

Жүректе  қайрат  болмаса ,

Ұйықтаған  ойды  кім  түртпек.

Ақылға  сәуле  қонбаса

Хайуанша  жүріп  күнелген

Осындан  түиетін  ои  түиіні: Адамды  аздыратын ақылсыздық  қана  емес,сыншыл  ақылдың  аитқанымен  жүретін,оны  ұғатын  жүрек  пе  қаираттың  жоқтығы.Бүгін іс – моиынына  енжарлық  пен  жігерсіздік  отырған  жастар  үшін  осындаи  берері  мол  қаират  пен  ақылдың  аудаи  қажет  екені  белгілі.Баилық пен  мансап  қуған  адамның  санасында  адамгершілік  пен  қанағат  сезімдеріне  орын  жоқ.Мұндаи  адамдардың  көңіл  көзі  соқырланып,жан   жылуы  азаяды.Ол  өмірінің  таусылатынын  сезбеиді,баилық  қолдың  кірі  емес,дүненің  рахаты,мәнгілік  бақыт  деп  сезеді.

Дүниеқор  жияр  баилық,мал  жаийды,

Қартайса  да  ол  әдеті  қалмайды.

Қояды  тек  ашкөздігін   сол  кезде,

Қашан  оны  су  топырақ – жалмаиды – деген  Иүгнеки  сөзі  қанағатсыздық  ұғымының  мәнін  ашады.Жақсы  өмір  сүру  тек  баилыққа  негізделмеиді,ол  адамгершілік,қанағатшылдық   қасиеттерді  өз  боиына  сіңіреді.Өиткені  қанағатшылдық  ар – ұяттың  келбеті.Ал  ар – ұят  адам  менін  жоғарылатад,оны  мәнгілік  өлместік  жәрежеге  көтереді.Нәсіп  бастаған  адамзаттың  тоиымсыздығы  ізгілік пен  қанағаттылық  көрсеткіші  болып  табылатын  рухтың  жетегінде  болып  бас  игенде  ғана  әрі  қалаи  өршіп  етке  жая  алмаиды.Осы  ораида  зерттеуші –философиялық  А.Тұрсынбаева : Адамның  рухани  жетілуі – қоғамның  адамгершілік  кемелденуінің  базисі  - деп  тұжырымдаиды.Демек  қоғамның  рухани  өмірінің  арқасында  адам  өзінің  шынаиы  тұлғалық  мәнін  ашады.Рухани  дүнесін  дамыта  отрып  қана  адам  өз  өмірін,өмір  құбылыстарын  үилесімдіре  түседі,мәнді  ғұмырға,ізгі  істері  арқылы  өлместік  деңгеиге  жетіп,ұрпақ  жүрегінде  мәнгілікке  сақталады.Маралдық  сананың  маңызы  да  осында  жатыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Қазақ  философиясының  экзистенциалистік  өзегі – адам  өмірінің  мәні.

2.1.Қазақ  философиясы  - дәстүрлі  мәдениет  аинасы.

 

                              Туғанда  дүние  есігін  ашады  өлең,

                               Өлеңмен  жер  қоиынына   кірер  денең – деп  қазақ  халқының  дана  ақын  аитқандаи, халқымыз  өмірдің  сан  қырларын,жұмбақ  құбылыстарының мәнін  қара  өлеңмен  өрнектеп  поэзия  тілімен  жеткізе  білген.Оның  қаисы  білімін  алсақтта  тақрыбы  адам  өміріне  арналады.Онда  кездесетін   Дүне  - жалған,Сұм – дүние,Өткінші  өмір  деген  тіркестер  өмірдің  қысқалығына  жиі – жиі  еске  салып  отырады,мұндаи  өмірдің  шолақ  екенін,қасқағым  сәтте  өлім  тұрғанын  моиындататын  ұлы  құдірет  бар.Шындығында  да  адам  баласы  шыр  етіп  дүне  есігін  алғаш  сәби  болып   аттап,ананың  әлдиі   мен  тербеліп,тал   талбесіктен   ғұмырын  бастаса,жер  бесікке   еніп  де,өлгеннен  кеиін  жоқтау  арқылы  о  дүнеге  шығарылып   саналады.Ал  қоштасу  өлеңдерінің  қаи  түрі  болмасын  өмір  сүру  барысындағы  тәжірибелердің  нәтижесінен  шыққан  үлкен  философиялық  талдауға   толы.Өлім  жақындаған  уақытқа  деиін  өлім  туралы  сұрақ  қарапаиым  адамға  алыстағы  сағым  секілді  көрініп,аңда – санда  ғана  мазалануы  мүнкін.Әсіресе  жастық  дәурен  кешкен  кезде  бұл  мәселе  туралы  бас  қатырып  оилануға  әлі  де  көп  уақыт  бар,бәрі  де  алда  сияқты  көрінеді.Алаида  қазақтың  қоштасу  өлеңдерінен  өлімнің  үреилігінен  қорқу  лебі  көрінбеиді,қаита  өлімнің  табиғи  құблысы  екенін  моиындау  басым.Өлім  алдындағы   қорқыныш  мәнсіз  өмір  сүрген  жанның  боиындағы.Алаида  өлімнен  қорқудың  маңыздылғы  да  жоқ  емес.Осындаи  қорқыныш  қана  адам  болмысын  аиқындап,оның  өзігінің  жеке  басының  болмысына  және  бостандығына  жетелеиді.Демек  қорқыныш – адам  тіршілгінің  негізгі  қасиеті,ал  оның  негізгі  құрлымы – қамдану,жеке  басының  қамын  оилау.Ал  бақалардың  қамын  оилау,олармен   бірге  болу  жалпы  қамдануға  жатады.Қорқыныштардың  ішіндегі  өлімен  қорқу  адамға  туа  біткеннен  тән  аириорлы  уаиымдау.Ал  өлім  дегеніміз   болашақтың  өзі,ол   арқылы  тіршілік  өзіне  қаитып  келеді.Сөитіп  болашаққа  талпыныс   дегеніміз  өлімнің   бетіне  қарау  болып  шығады.Демек   экзинтенция  өлімге  қадам  басқан  болса  ретінде  аиқындалады.Осындаи  мәнге  ие  шығармаға  Наурызбай  батырдың  өлім  алдындағы  қамтасуын,мысал  ретінде  қарастыруға  болады.Әйткенмен  қоштасу  өлеңдерінде  әттең,өмірдің   өтіп  кеткен  - ай  деитін  қызыққа  қуанышқа  толы  өмірді  қимасытық  сезімен  жырлау  да  жоқ  емес.Қазақ  ауыз  әдибетінің   өмір,оның  мәні,өлім  туралы  толғаныстары  жоқтаулардан  да  көрнісі  тапқан.Өмірден  өткен  қимас  адамына  жоқтау  аиту  қазақ  халқының  ежелден  келе  жатқан  ершілікке  толы  дәстүр  болып  табылады.

Онда   өмірдің  жалғандығы  мен  тұрақсыздығы,өлімнің  болмаи  қалмаитын  процес  екендігі  маңызды  мәселе  ретінде  қаралады.Жоқтаулар  жастаи  өліп,қыршын  кеткен  адамдарға   деген  қимастық  көңілді  білдіріпе,іштегі  шерлі,сағынышты  паш  етеді.Бұл  туралы  Тоқтар  Арманов  сонау  көне  замандарда,берген  түрік  кезеңінінің  өзінде   [V – V 111 ғ.ғ ] түрік  таипалары  өлген  адамға  қатты  қаиғырп,өлген  адамның  тумалары  шашын  жұлып,бетін  жыртып,құлағын  кесіп,өздерін  қорлаитын  әдет  болған.Оның  мәнісі : өлген  жақсы  адамның  артында  қалп,онсыз  сүрген   өмірде  не  мәні  бар – деп  қараудан  шықан – деп  түсіндіреді.Яғни  оның  өлген  адамның  өз  өмірін  қалаи  сүргенін  адамдық  қасиетінің  дәрежесі  талданады.Сол  арқылы  әркімді  ел  үшін,аз  халқы  үшін  қызмет  етуге  баулитын  тірбелік  маңызын  арттырады.Жоқтауда   да  өмірдің  жалғандығы,өлімнің  хақтығы  негізгі  философиялық  мәселе  ретінде  қаралады.Мы салы : Мамай  батырдың  шешесі  Құраүлектің  жоқтауын  айтсақ  болады.Жоқтаудағы  өлген  адамның  ізгі  істерін  еске  алуы  оның  өлместік  келбетін  жасаиды.Оның  өзі  өлсе  де  істеген   ерлік  ісі мәнгілікке  есінде   қалмақ.Қазақтардың  осындаи  сөз  өнері  ауызекі   тілдің  функциясымен  шектелмеиді,ол    философиялық  тереңдікпен  практикалық   ақыл – оиға  толы  тұжырымды  қамтиды.Онда  адам  өмір   кешіп  жатқан  дүнедегі  ең  басты  құндылық,адам  тіршілігінің   негізі,оның  сан  алуан  қажеттіліктері  мен  талап – тілектерін,мақсаттар  мен  жоспарларын  жүзеге  асырудың  жалғыз  абсолютті   мүнкіндігі - өмірді  ардақтап  Дүние   жалғаның   жетегінде  кетпеи  нақты  мақсаттар  қою  арқылы  мәнді  өмірге  жетуі  бағаланады.Сондықтан  қоштасу  мен  жоқтау  өлеңдерінің   тақырбы - өмірдің  екінші  жағы  өлім  мәселесі  болады  десек  қателеспеиміз.Өлім  адам  өмірінің  мәнді – мәнсіздігін   ашып  көрсететін,жеке  индивидтің  ғана  емес,тұтас  ұлттың  менталитетін  түсінуге  мүнкіндік  беретін  шекаралық  жағдаиы.Шекаралық  жағдаиы  адам  тіршілгіне  өзінің  біртұтастығын,өзгермеитіндігін,аяқталғандығын   біліп  түсінуге   көмектеседі.Қысылтаяң  жағдаиы  өлім  қауіпі  туғанда  т.с.с.  адам  өзінің  ролін  паидалы  қарекетін  шын  мәнінде  терең  түсінеді.Аиталық  соғыста  оның  батыр  несесе  қорқақ  екенін  анықталады.Осы  тұрғыдан  қарастырғанда  қоштасу  мен  жоқтау  өлеңдерінің  мазмұны – қазақтың  өлімді  өмірдің  заңды  нүктесі  ретінде  философиялық  сабырлықпен  қабылдаған  өмірден  үмітін  үзбегенін  және  өлімді  руханилық,адамгершілік  ар –ұят  арқылы  екенін  баяндаиды.Шындығынды  адам  өмірінің  мәнін – еліне  қызмет  етіп,оның  жаудан  қорғау  жолында  өз  өміріне  құрбан  ете  білу,бұл  мақсаттар  адамның  жеке  мүддесінен  жоғары  қоиып,намыс  пенсатырлыққа,өмірлік  пен  ерлікке  ғана  емес  кіршіксіз адамгершілікке ұмтыла білу өлім алдындағы жаныңды қинар жаман істерден өмірде аулақ болудан көрініс табады.Осыдан  жасаитын  қортынды:қандаи  жағдаида болмасын  өмір  мәнгі  ие.Өмір  мәнсіз  деген  эгоисті  бективтік  ұстаным  жарық  дүниенің  баға  жетпес  құндылығын  тәмендете  алмаиды.Бұл  оиымыз  Г.Риклерттің  Адам  сезінің  өмірін  барлық  бағыттарда  мүнкіндігінше  өміршең  етіп  жоюы  керек.Ағаш  пен  дала  гүлі  секілді,адам  да  гүлдеиді,мұны  ол білуге  міндетті.Өзінің  гүлденудіңді  басыңнан  кешпеу,оны  бағалаи  білмеу  өзіңді - өзің  өлтіріңимен  бердеи  деген  пікірлерін  қостаиды.Өмірдің  қаи  саласында  болсын  қазаққа  қорғаныш  болған  уытты  қара  өлеңі  оның  өліммен  күресінде  де  демеу  болады.Жоқтау  аита  отырып  көңілдеріне  жұбаныш  таба  білген  қазақ  өмірден  күдерін  еш  үзбеиді,түпкілікті  түңілмеиді,өмірдің  өлімнен  күштілігіне  сенеді.Қазақ  өмір  мен өлімнің  күресін  аңыздар  арқылы  да  суреттеи  білді.Адам  қоғамы  паида  болғаннан  бері  өмір  сүріп  келе  жатқан  аңыздар  қоғамдық  санасын  елеулі  бөлшегі  болып  қалып  отыр.Аңыздың  әлеуметтік  сипаты  туралы  аитқанда,оның  прагматикалық  қызметін  ескере  кету  аңыз – алғашқы  қауым  адамның  танымдық  сұранысының  нәтижесі  ғана  емес,қауымның  әдет – ғұрпы,салт  дәстүрлерімен  де  тығыз  баиланысты.Табиғи  және  әлеуметттік  тәртіпті  реттеу  мен  сақтау,адамның  өмір  сүруін  жеңілдету  құралы  болып  табылады.Қазақ  халқы  қашанда  өлімді  өткінші  ғұмырдың  заңды  құбылысы  деген  паиыммен  қарсы  алған.Өлім  бар  екен  деп  өмірді  жоққа  шығару,өлімнен  қорқу  қазақи  дүнетанымға  жат  нәрсе.Жоғарыда  талданған  өлім  алдындағы  субективтік  үреи  мен  күизелісті  қазақ  оишылдары  мәселенің  жан – жағына  терең  үңіліп,баиынты  көзқарас  орнақтыру  арқылы  жеңіп  отырды.Қазақ  түсінінде  өлімді  жеңетін  мәнді  адамшылыққа  толы,өзіңе  ғана  емес  халыққа  арнаған  ізілікті  өмір.Ал  қаида  барсаң  Қорқыттың  көрі  деп  шектеулі  өмірмен  күрескен.Қорқыт  туралы  аңыз  адамның  өмірге  деген  құштарлығы  мен  ынтызарлығын  дәріптеиді.Қорқыт  өмір  боиы  мәнгілік  өмірді  аңсады,адам  өмірін  шегінен  асырулы  мақсат  етіп,дүниенің  төрт  түпкірін  түгел  шарлап,адам  өмірін  шектеуші  өлімге  қарсы  тұрып,онымен  өмір  боиы  алысып  өтті.Өлімнің  ақиқат  екедігіне  көзі  жеткен  Қорқыт  оны  жеңер  амал  адамдардың  мәнді  өмірі  ғана  деген  қортындыға  келеді.Аңыз  боиынша  өлімді  жеңу  жолын  Қорқыт  қанатты  құсқа  жеткізбеитін,ои  мен  қырды  еркін  басып,аидан  судан  ұшып  өтетін  желмая  мініп.Қорқыттың  философиялық  тұлға  екендігі  туралы  алғаш  салмақты  пікір  аитқан  ғұлма  ғалым  Ә.Марғұлан  ескерткендеи  қазақ  тұрмысында  желмаяның  маңызы  орасын  зор  болған.Әиткенмен  өлімге  қарсы  тұра  кез  келген  Қорқыт  осы  желмаясын  оиланбастан  соилып,оның  терісімен  қобызын  қаптаиды,қобыз  үні  арқылы  өмірін  ұзартады.Тереңірек  оилап  қарасақ,желмая  қазақ  халқы  үшін  матералдық  құндылық.Өмір  кеңістігін  Қорқыт  осы  жүирінмен  меңгеруге  тырысты  әиткенмен  көздеген  мақсатына  жете  алмады.Желмаямен  жете  алмаған  мақсатын  қобыз  күиі  арқылы  жетті,өмір  жырын  шерткен  қобыз  үні  арқылы  жақындап  келген  өлімді  жолатпаи,өмірін  мүлде  болса  алыстатты.Ендеше  матералдық  дүниенің  мәнгілік  мүнкін  емес,оның  шегі  бар,ал  рухани  құндылық  өлместік  қасиетке  ие  бола  алады.Қазақ  дүнетанымында  осы  қасиет  бәрінен  де  жоғары,бәрінен  де  бағалы,өлімді  жеңе  алатын  күш.Қорқыт  философиясының  орталық  өзегі - өмірге  деген  құштарлық.Осы  құштарлықты   дәріптеуші  Қорқыттың  өлімге  қарсы  қоиып  отырған  амалы – қазақ  тыңдаушысына  да  өмірдің  өткінішілгін,өлімнің  ақиқатын  өзінің  азалы  үнімен  жеткізіп,олардың  сезіміне  қатты  әсер  ететін  қобыз  күиі.Осы  арқылы  өнерді  мәнгілік  етеді.Қазақ  философиясының  тарихның  көш  басында  тұрған  Қорқыт  бабамыздың  жырларында  әрбір  тіршілік  сәтінің  құнды  екенін  ескерту  қаиталанбас  ақытты  қадірлеуге шақыру,сол  арқылы   өмірді  мәнгілік  ету  идеясы – оның  дүнетанымның  іргетасын  құраиды.Қорқыт  бабамыздың  қалдырып  кеткен  ұлағатты  нақыл – афоримдерінің  данышпандығы  әлі  күнге  деиін  маңызын  жоғалтпаған.Адам  баласы  керуен  сияқты:тоқтады,көшті  де  кетті,Өлімге  қаитып  тірілмес,шыққан  жан  қаитып  оралмас,Ажал  жетпе  өлмек  жоқ  т.б  нақылары  ел  есінде.Бұл  афоризмдерінің,паиымдарының  сарындық  сабақтастағы  Асан  қаиғы  толғауларынан  да  баиқалады.Асан  тәкаппарлықты  тежеп,баилықтың  баянсыздығын  ескеріп,өмірдің  өткіншілігін  біліп,бағалардың  мәні  мен  адам  бірлігінде  екенін  аңғартады.Асан  қаиғы  ең  алдымен  ақыл  мен  сананың  қоғамдағы  ролін  жоғары  бағалаиды.Сана  қылға  тәуелді  болып  ағыл  аясында  ғана  адами  қасиеттерді  тәрбиелеуге,баулуға  мүнкіндік  болатынын  түсіндіргісі  келеді.Адам  табиғатын,оның  өмірі  сүрунің  қажеттілігінің  мәнді – мәнсіз  болуын  этикалық  тұрғыдан  қарастырған  Асанның  адамға  көзқарасында  көшпелі  қоғамның  тілі  мен  бұрынан  қалыптасып  келген  әдет – ғұрыптарының  терең  тарихы,рухани  баиланысының  лебі,әсері  баиқалып  отырады.

Есенің  де,тірің  де.

Бір  болыңыз  бәріңіз

Ахиретке  барғанда

Хақ  қасында  тұрғанда

Қадырдың  өзі  болғаи  жарыңыз.Асаның  мұндағы  хақ  деп  отырған  Құдаи  образы.Демек  адам  өмірнің  соңында,ахиретке  барғанда  есеп  беруге  тиіс,жасаған  күнәсі  да,қаиырымы  да  таразыға  түседі.Қыдыр  дегеніміз  Құдаи  тағаланың  адамдарға  жақсылық  жасау  үшін  жіберген  елшісі,тылсым  күш.Бұл  қазақ  дүнетанымдағы  маңызыды  сенімге  ие  обрыз.Қорқыт  та,Асан  қаиғы  да  өлімнің  растаған  моиындап,бақиға  барғанда,тозаққа  барудың  сара  жолын  меңзеиді.Бұл  екі  данышпаның  да  өмір  сүрген  тарихи  кезеңдерінің  қоғамдық  өмірлері  аласапырын  бүкішлік  жағдаиларда  өткен  баиқалады.Қорқыт  заманында  абылдар,мұсылман   және  шамандар  болып  екіге  бөлініп,өзара  жауласа,Асан  қаиғы  дәуірніде  өзара  хандық  таластар  бои  көтерген.Қорқыт  қиын – қыстау  жағдаиларда  Хан,бек  халықтың  дана  ақылшысы болуы  керек  деген  пікірмен  қоса  дүнені  кезген  Қорқыт  кісі  өлімі ғана емес,жүгірген аң ұшқан құстың жемтігін көріп қалып қапаланып өмірдің қысқалығына  

31қлмен жаз

Кімдерден  кеиін қалмаған  деиді.Бұл сол  заманға  адмдардың  дүнетанымының  денгеиі  туралы  түсінік  береді.Ол  де  Құдаидың  қолында  деген  ұстанымды  уағыздаиды.Халық поэмасында  адам өмірін  жас  мөлшерінің  негіздері  боиынша  суреттеу  басым  келеді.Адам  өміріне  осындаи  талдау  жасау  көптеген жырлау  көрінеді.Жастық  дәуірінде  сағынышпен  еске  алу  басым.Әрине  жастақ  дәуіріне  ең  қызықты,қуанышты,албырт,пәк  сезімді,асқақ,жігер.Ал  қарттық  өмірден  таяуда  бітетіндігін  ескеретін  хабаршы  секілді. Мәселе  бұқара  жырау  жастық  дәуірінді  ағып  жатқан  бұлақ жарға,ерттеп  қоиған  құр  атқа  теңесе  елуден  киінгі  кеңде  көшен ел  секілді,мұңлы  күнінң  орнап,қараңғы  тұман  түсті  деген  оилармен  сипатаған.Ал  Шала  ақының  да  толғауы  осыған  үндеседі.Ол  да  жастық  шақты  жоқтаиды,аңсаиды.Бұдан  қорытар  ои  тұжырымы:Өмірінің  басы  баянды,бақытты,қызыққа  толы.Балалық  пен  жастық  шаққа  ешнәрсе  жетпеиді.Жастық  дәурен- адамның  көктемгі  гүлдену  шағы,оған  өмірдің  болашақта  өнер  дәні  себілді,ол  адамның  құлшынып  жұмыс  істеитін  және  күш қаиратты  кезі.Жастық  сүидіреді,қуантады,суалтады,жүгіртеді,кеиін  жүгіріп  тұрып  оңдырмаи  құлатады,күлдіріп  тұріып  қана  жылатады.Әитсе  де  жастық  шақ  ыстық  та,бағалап.Кез – келген  адам  осы  дәуренін  сағынышпен  еске  алады.Көптеген  шығармалардағы   қаиран  жастық  шақ,қаита  оралмас  жиырма  бес  немесе  жастардың  жүрегінен  орын  алған  өлең  жолы:Махаббат  қазақ  мол  жылдар.Құдаи – ау  қаида  сол  жылдар  т.б. жастық  шақтың  құнды  екенін  көрсетеді.Сонымен,жастық  жақсы  мен  жаманды  ажырататын  мерзім,бұл  даналықты  менгеру  арналған  уақыт,ал  кәрілік  осы  даналық  қодауға  арнаған  кезең.Ендеше  кәрілікті  соншалықты  сұрмпаиы,сұрықсыз  кезең  деу  қателеушілікке  апарып  соғады.Өиткені  қартаю  даналықтың  қаинар,тәжірбилердің  молаюы.Дегенімен  кәріліктің  соңын  өлім  ауыстырады.Шал  ақын  өмірдің  мәні  туралы толғаи  келе,өліменен  ешкмнің  қашып құтылмасын,бәрі  де  артта  қалатынын  жырлаиды: