Табиғи ортаны қорғаудың ғылыми және теориялық негіздері

Кіріспе

 

Қазақстанның жер қойнауы  минералдық қазба байлықтарына бай. Осы байлығымызды тиімді пайдалану  экономикамыздағы ең өзекті басты мәселе. Сонымен қатар минералдық шикізатты  өндіргенде, өңдегенде ауаға, суға, жер бетіне қалдықтар шығару арқылы табиғи ортаға зиян келтіріледі. Осы зиянды шектеу, азайту немесе болдырмау өндірістің басты міндеттерінің бірі болып табылады.

Табиғатты пайдалану  қоғамдық өндірістің ерекше саласы ретінде  табиғат байлығын кешенді үнемдеп  пайдалану арқылы қоғамның материалдық  қажетін өтеуге және табиғи ортаға өндірістің зиянды әсерін болдырмауға бағытталған.

Жер қойнауын қорғау, минералдық шикізатты тиімді пайдалану қазіргі  ғылыми-техникалық жетістікке байланысты, бірінші кезекте, экономикалық мәселе болып отыр және көпшілік жағдайда ол экономикалық бағалау, ынталандыру, төлемдер белгілеу негізінде шешіледі. Осыған қарамастан ұзақ жылдар бойы экономикалық бағалауға мән берілмей келді, жер қойнауында жатқан байлықтың ақшалай құны жоқ деп есептеліп тау-кен рентасы мойындалмады. Іс жүзінде мұндай көзқарас қазба байлықты пайдалану экономикасында біраз кемшіліктер туғызды. Біз әлі күнге дейін қазба байлықтарымыздың ақшалай құнын білмейміз. Ол нарық қатынасына көшуімізге байланысты өте қажет. Экономикалық бағалау шамасын білмей минералдық шикізатты тиімді пайдалану мәселелері: кеніштерді игеру кезегін анықтау, оларды пайдалануға, жалға беру, сату, олардан алынатын өнімдерді бағалау, т.б. дұрыс шешу мүмкін емес. Экономикалық бағалау минералдық шикізатты кешенді пайдалануға байланысты өндіріс тиімділігін арттыруға бағытталған көптеген мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.

Бүгінгі күні табиғат  байлығын экономикалық бағалаудың мәні ерекше артып отыр және біздің экономикамызда әлі толық зерттелмеген мәселе. Өйткені  көп жылдар бойы табиғат байлығын тегін пайдалану принципі үстемдік етті. Тегін затты экономикалық бағалаудың қажеттігі де жоқ еді. Дегенмен белгілі бір мақсаттар үшін (оптималдық болжамдар, жобалау, жоспарлау, т.б.) экономикалық бағалаудың теориялық негіздері, әдістемелері зерттеліп келді. Бірақ экономикалық бағалау іс-тәжірибеде қолданбағандықтан теориядан қолданысқа жеткізілмеді. Табиғат қорғау және табиғат байлығын тиімді пайдалануға ынталандыру, жауапкершілікті арттырып мүдде туғызу да экономикалық бағалау арқылы жүзеге асырылады. Табиғатты пайдалану халықаралық мемлекеттік және аймақтық (жергілікті) мәселе. Сондықтан барлық деңгейде қарастырылады. Табиғатты пайдалану дәрежесін бағалау әдістері барлық деңгейді қамтитын және алдын алу сипатында болуы керек. Сондықтан барлық деңгейде қарастырылады. Табиғатты пайдалану дәрежесін бағалау әдістері барлық деңгейді қамтитын және алдын алу сипатында болуы керек. Өйткені табиғатқа әсерді, оның сипатын, зиянын алдын ала бағалау оны болдырмау шараларын ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

 

 

 

Негізгі бөлім

 

Бірінші бөлімде «Табиғи ортаны қорғаудың ғылыми және теориялық негіздері» қарастылыған. Қазіргі кезде табиғи ортаны қорғау және табиғат байлығын тиімді пайдалану мәселесі ұзақмерзімді экономикалық дамудың ең негізгі стратегиялық бағытына, түп қазығына айналды. Бұл стратегия қоғамдық өндірістің үздіксіз дамуын, адамзат өмір сүруінің қалыпты жағдайының сақталуын қамтамасыз етуге тиіс. Аталған мақсатқа тек табиғи ортаны қорғау, табиғат байлығын ұқыпты, тиімді пайдалану нәтижесінде ғана жетуге болады.

Табиғи орта деп - өндіріске тікелей қатыспаса да адамзаттың, жан-жануарлардың тіршілік етуіне мүмкіндік беретін табиғи заттар мен табиғи күштерді айтамыз.

 

Табиғатты пайдаланудың мемлекеттік және жергілікті мәселелерін  экономикалық механизмдерді жетілдіру  арқылы шешуге болады.

Мұнай мен газ кен  орындарының қарқынды игерілуі және өнеркәсіптің басқа салаларының  қызметі, жаңа технологиялардың әзірленуі  мен ендірілуі және қызметтің  кеңейтілуі себебінен халықаралық  стандарттардың ендірілуі өнеркәсіптік қауіпсіздікті, еңбек пен қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету мақсатында технологияларға, өнімдерге, адам қызметінің түрлі қырларына қойылатын талаптарды бірыңғайландыруға бағытталған.

• экологиялық-экономикалық мәселелерді қарастыру негізінде мұнай-газ саласының қоршаған ортаға әсерінің факторлары айқындалып экономикалық бағалау жүргізілді;
• мұнай-газ компанияларының жер қойнауын пайдалану барысындағы  тәуекелдердің деңгейі бағаланып экологиялық нәтижелілік алынды;
• қоршаған ортаны қорғау қызметінің жаңа экономикалық механизмі қалыптастырылды.

Табиғи ортаны қорғау, табиғат байлықтарын тиімді пайдалану  табиғаттың және қоғамның даму заңдылықтарына сүйеніп жүргізіледі. Қоршаған ортаға әсерді бағалау - шаруашылық және басқа да қызметтің  қоршаған ортаға және адам денсаулығына келтірілген зиянын анықтайтын  процедура. Экономикалық тұрғыдан бағалағанда табиғатты пайдаланудың табиғи ортаға әсерін, соған сәйкес қойылатын талаптарды, шектерді ескеру керек.

Қазақстан Республикасының  Экологиялық кодексінің 108 бабында  зиянды экономикалық бағалауға келесі анықтама берілген: «Қоршаған ортаға келтірілген залалды экономикалық бағалау - қоршаған орта және табиғи ресурстардың тұтыну қасиеттерін қалпына келтіруге қажетті шығындардың құндық сипаты». Табиғат байлығын экономикалық бағалаудың екі негізгі түрін ажыратуға болады: абсолюттік және салыстырмалы экономикалық бағалау. Абсолюттік экономикалық бағалау табиғат байлығын ұлттық байлық құрамында, кәсіпорындардың, жеке аймақтардың балансында есептеу үшін, табиғат пайдалану төлемдерін анықтау үшін және табиғат байлығын тиімді пайдалануға ынталандыру мақсатында қолданылады. Салыстырмалы экономикалық бағалау механизмі инвестицияның салыстырмалы тиімділігін анықтау негізінде құрылған. Салыстырмалы экономикалық бағалаудың қолданылатын мақсатына қарап оның екі түрін ажыратамыз: табиғат байлығын пайдалануды бағалау және табиғат қорғау шараларын бағалау.

Мұнай-газ кәсіпорнының қызметі экологиялық шығындардың  екі түрінің пайда болуына  әкеледі. Біріншіден, бұл қоршаған ортаға зиянды заттардың тастауларынан келетін экономикалық зиян. Екіншіден, бұл ластануды болдырмау шығындары, яғни табиғатты қорғау қызметімен байланысты шығындар.

Экономикалық зиянды бағалаудың тікелей есептеу әдісі  қоршаған ортаның ластануының халыққа, тұрғын-үй-коммуналдық және өнеркәсіптік шаруашылық объектілеріне, ауылшаруашылық жерлерге, су және орман ресурстарына әсерін  нақтыланған есептеуді болжайды. Ластанудың экономикалық зиянын төмендегі формуламен анықтауға болады [1]:

(1)

 

Мұндағы: -экономикалық зиян; -ластаудың шартты тоннасынан үлесті зиян, теңге/ш.т; -ауданның аумақтық ерекшеліктерін ескеретін коэффициент; - түрлі ластануларды орташа түрге келтіру коэффициенті («моноластаушыға»); -  i-ші ластаушының ластау көлемі; n-ластаушылардың жалпы саны.

 

Табиғат қорғау мәселесі ұлттық, мемлекеттік шеңбермен шектеліп қалмайды. Жеке елдердің табиғат қорғау шаралары жеткілікті нәтиже бере алмайды. Дамыған елдердің компанияларының менеджменті экологияны нарықта  бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату құралы ретінде қарастырады.

Екінші бөлімде Қызылорда облысының мұнай-газ компанияларының қоршаған ортаға әсерін экономикалық бағалау жүргізілді.

Қызылорда облысының экономикалық әлеуеті көлденең-интегралды мұнайгаз компанияларын құру бағытында дамуда. Бүгінгі күні облыста көмірсутек  шикізатын өндіруді 18 компания іске асырады, оның 6 өндіру («ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз» АҚ, «Торғай Петролеум» АҚ, БК «Қуатамлонмұнай» ЖШС, БК «Қазгермұнай» ЖШС, «Ай-Дан Мұнай»,   ҰК «КОР» АҚ). 2 компания сынау жұмыстарын және 10 компания барлау жұмыстарын жүргізуде. Өңдеудің эксплуатациялық және кен орындарын игеру сатысы келесі тізімде көрсетілген: «ПККР» АҚ - Оңтүстік Құмкөл, Оңтүстік – Шығыс Құмкөл, Қызылқия, Арысқұм, Майбұлақ, Солтүстік Нұралы, Шығыс Құмкөл; БК «Қазгермұнай» ЖШС – Орталық Ақшабұлақ, Шығыс Ақшабұлақ, Оңтүстік Ақшабұлақ, Нұралы, Ақсай; «Торғай Петролеум» АҚ - Солтүстік – Батыс Құмкөл; БК «Қуатамлонмұнай» ЖШС – Қоныс, Бектас; «Ай-Дан Мұнай» АҚ – Арыс, Бленді; ҰК «КОР» АҚ – Ащысай; «Саутс Ойл» ЖШС – Кеңлі, Қыртұз; «Көлжан» - Кентап.

Өңдеудің эксплуатациялық  және кен орындарын игеру сатысы келесі тізімде көрсетілген (сурет 1):

 

Ескерту – Кызылорда облысының  статистика басқармасының мәліметтері негізінде автордың сызбасы

 

  1 сурет - Қызылорда облысының мұнайгаз компанияларының үлесі

 

Мұнай өндрісінің көп  үлесі Құмкөл кен орнында екендігі байқалады және онда мына компаниялар  жұмыс жасайды: «ПККР» АҚ-мы-30,03%, «Торғай Петролеум» АҚ-мы-30,0%, «Қазгермұнай» БК-ны -26,03%, «Қуатамлонмұнай» БК-ны - 4,97%, «Саутс Ойл» ЖШС-гі - 2,7%, «Кольжан» ЖШС-гі - 0,14%.

Мұнай компанияларының өнеркәсіп қауіпсіздігі, еңбек қорғау және қоршаған ортаны қорғау саласындағы саясаты өнеркәсіп қауіпсіздігі, еңбек қорғау және қоршаған ортаны қорғау саласындағы мақсаттар мен міндеттерді айқындауға және оларды жүзеге асыруға негіз болып табылады. Мұнай-газ өндіруші кәсіпорындардың өнеркәсіп қауіпсіздігі, еңбек қорғау және қоршаған ортаны қорғау саласындағы басым міндеттері қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз ету, компанияның қызметкерлерінің және компанияның өндірістік нысандары жұмыс істейтін аудандарда тұратын халықтың денсаулығын қорғау болып табылады. Бұл мақсатта ISO 14001 халықаралық  экологиялық стандарты, маркетинг және тасымалдау нысандарында қазіргі кезде ISO 14001 және OHSAS 18001 халықаралық стандарттары ендірілуде.  

Қоршаған ортаны қорғау бойынша қойылған мақсаттарға жету үшін мұнай-газ компаниялары төмендегідей міндеттемелер қабылдайды [36]:

- қоршаған ортаны қорғау  бойынша бағдарламаларды дайындау  мен іске асыру бойынша, мекеменің  алдынан шығатын өнеркәсіптік  және экологиялық қауіпсіздіктің  ең маңызды міндеттерін үнемі  анықтап әрі шешіп отыруды  қамтамасыз ететін пәрменді рәсімдер жасау;

- қоршаған ортаға, қызметкерлер  мен тұрғындарға жасалатын ықпалдың  алдын алуға байланысты жоспарланатын  және іске асырылатын әрекеттер  мен шаралардың осындай ықпалдың  салдарларын жою бойынша шараларға  қарағанда басымдығын сақтау;

- жүзеге асырылатын жұмысының, өнімдерінің және көрсетілетін қызметтерінің қоршаған ортаға, қызметкерлер мен тұрғындарға жасайтын ықпалының сипаттамалары мен көрсеткіштерін дәйекті түрде үздіксіз жақсартуға ұмтылу, сондай-ақ табиғи ресурстарды ғылымның, техниканың және қоғамның қазіргі заманғы деңгейіне түгелдей сәйкес тұтыну;

- мұнай, мұнай өнімдері  мен газдың ысырабын азайту, сондай-ақ  олардың қоршаған табиғи ортаға  тап болуының алдын алу бойынша  тұрақты, мақсатты жұмыс жүргізу;

- мұнай компанияларының  өнеркәсіптік қауіпсіздігі, еңбекті қорғау, қоршаған ортаны және денсаулықты қорғау саласындағы қызметін реттемелейтін халықаралық, ұлттық заңнаманың, халықаралық келісімдердің талаптарының орындалуын қамтамасыз ету;

- кез келген басқарушылық  өндірістік шешімдерді көзделіп  отырған жұмыстың, өндірілетін өнімнің және көрсетілетін қызметтердің экологиялық жақтарын міндетті түрде ескере отырып қабылдау және іске асыру;

- шаруашылық қызметінің  жоспарланатын түрлерінің, өнімдерінің  және көрсетілетін қызметтерінің  қоршаған ортаға, қызметкерлер мен тұрғындардың денсаулығына жасайтын ықпалын бағалауды іске асыру;

- компаниялардың өндірістік  нысандарының қызметін жүзеге  асырған кезде, жоспардан тыс  ысырапты азайту бағдарламаларын  әзірлеу және іске асыру;

- өнеркәсіптік және  экологиялық қатерлерді бағалауды, оларды азайту, олардан пайда болған ысыраптың орнын толтыру бойынша шаралар әзірлеуді жүзеге асыру;

- компаниялардың өндірістік  нысандары жұмыс істейтін аудандардағы  қоршаған ортаның сапасын үнемі  жақсартып отыруға ұмтылу. 

 Ластаушы заттардың жалпы көлемінің ішінде тұрақты ластау көздерінің шығарулары 29,831 мың тонна құрайды, ол 2009 ж. салыстырғанда 4,489 мың тоннаға аз, жылжымалы ластау көздерінің шығарулары 45,0 мың тонна құрайды, ол алдыңғы 2009 ж. көрсеткішінен 6,5%-ға артық (42,09 мың тонна). 2010 ж. облыстың атмосфералық ауасына түскен жалпы көлемінің ішінде 3,16% қатты заттар, ал газды фракциялар 96,84% құрайды (кесте 1).

 

Кесте 1 – Атмосфераны ластаушы заттардың жалпы көлемі

Ластану туралы ақпарат	2008 ж.	2009 ж.	2010 ж.	2011 ж.
1. Газды жағу нәтижесінде шығарулардың жалпы көлемі, мың тонна	19,85	18,48	12,312	10,521
2. Атмосфералық ауаға тазартусыз өнеркәсіптік шығарулар көлемі, мың тонна	31,95	33,18	29,831	27,456
оның ішінде: апатты (нормативтен жоғары) шығарулар көлемі, мың тонна	0,071	-	0,0011	0,0011
Ескерту -  Қызылорда  облысының Арал-Сырдарья экологиялық  департаменті мәліметтері бойынша  автордың құрастыруы [37].

 

Өндіру көлемдерінің өсуімен байланысты мұнай өндіру саласының жалпы шығаруларының  артуына қарамастан, өндірілген өнімнің 1 тоннасына шығарулар (шамамен 1,22 кг) республика бойынша ең төмен болып қалуда (кесте 2).