Сұрғалтайұлы Сыпыра жырау

 

 Тойқожаұлы Тоқтамыс,

 

 Жалаң аяқ, жалаң бас,

 

 Жүріп тұрған бала  едің.

 

 Тұсық келді хан  болдың,

 

 Сені де көре тұрамын.

 

 Өлтіреріңді білемін,

 

 Өлтірсең, менің нем  қурай?

 

 Ақырет үйге барармын,

 

 Айналы үйге кірермін,

 

 Айнадының мен өзім 

 

 Тап төрінде болармын!

 

 Бұдан әрі жырау  Құба ұлдың кім екендігін ғана  емес, оның келешекте не істеп, не қоятыны мен нендей ойы  бары екеніне дейін көрегендікпен  болжап айтып береді:

 

 Арғы ауыл да бергі  ауыл,

 

 Ортадағы ат келелі  құба ұл,

 

 Бойларына қарасақ,

 

 Нұрдан пайда болғандай...

 

 Осылайша Сыпыра Тоқтамысқа  Құба ұлдың арғы шыққан тегін  таратып айтып берсе де, одан  әрі не істеп, не қою керектігіне  өз тарапынан ешбір ақыл қоспайды. Жырау мұнымен де шектеліп  қалмайды. Құбаша ұлдың бұл алған  бетінен қайтпаса, кімге барып  паналап, келешекте не істейтініне  дейін көрегендікпен тап басып  толғайды:

 

 Есен – аман кетсе  ол,

 

 Еділден әрі өтсе  ол,

 

 Сәтемір ханға жетсе  ол,

 

 Осы өшін сірә да 

 

 Сенен алмай қоймас-ты,-

 

 Деді дағы сұм жырау 

 

 Жағы түсіп өледі.

 

 Жоғарыда атап өтілген  аңыз-әңгімелерде, батырлар жырында  Сыпыра жырау бейнесі жиі кездеседі. Сыпыра жырау аса шешен болған, ол көшпенді қыпшақ елінің  беделді адамы болып саналған.

 

 Сыпыра жырау шығармалары  көптеген түркі халықтар әдебиетінде  үлгі ретінде үлкен орын алады. Мәселен, ол ноғайлықтарға «Сыбра  Йырау», башқұрттарға «Сыбри йырысы», татарларға «Сафардау», қырымдықтарға  «Сыпара» деген атпен белгілі. Бұл елдердің бәрінің ауыз  әдебиеті үлгілерінде Сыпыра  жырау ұнамды кейіпкер ретінде  көрінеді.

 

 «Ет Тарғын», «Едіге», «Ер Көкше», «Ер Қосай», «Қырымның  қырық батыры» атты жырларда  Сыпыра жырау бейнесі берілген.

 

 «Ет Тарғын», «Ер Көкше», «Ер Қосай», «Қырымның қырық батыры»  атты жырларда Сыпыра – ақылды, данагөй, ханның серігі, ақылшысы, халқының  қамын ойлаушы, батыр, қайсар, даналығы  асқан тұлға болып көрінсе, «Едіге» жырында ғана Сыпыра жырау ұнамсыз кейіпкер. Мұнда ол - Тоқтамыс ханның ақылшысы, жыршысы. Едіге Ақсақ Темірмен қосылып, Тоқтамыс ханның ордасына қарсы шығып, ол жеңіледі. Сонда Сыпыра Едігені сынап, оның шындығында кім екенін Тоқтамысқа ашады. Сыпыра жырау бейнесін «Едіге батыр» жырының барлық нұсқасынан көреміз. Мұндағы негізгі тәртіп: Сыпыра жырау бейнесі бұл жырда ұнамсыз болса да, бұл оқиғалар тарихта болған және Сыпыра жырау оларға қатысқан.

 

 Сыпыра қазақ, ноғай, башқұрт, қарақалпақ, құрдақ, татар, барабы татарларының  әр қилы аңыз-әңгімелерінің, эпостарының  басты кейіпкері ретінде көрініп, жыраулық дәстүрдің ең алғаш  негізін қалаушылардың бірі болды. Ол сондай-ақ, XIV ғ. өмір сүрген  тарихи тұлға, бұған жыраудың  жоғарыда аталған әңгімелер мен  эпостық жырлардағы Тоқтамыс  ханға Едіге туралы болжам  айтқан сан алуан толғаулары  айқын дәлел бола алады. Мұның  үстіне, ол өмірде көп жасап, көпті  көрген сәуегей, білгір де көреген, дана қарт бейнесінде сипатталады. Сондықтан ол елдік, халықтық  мәні зор әлеуметтік мәселелер  төңірегінде ой толғап, аңыз, әңгімелердегі  толғаулар мен қайсы бір эпикалық  жырлардың туып, қалыптасуына да  кезінде елеулі үлес қосқан.

 

 Сөйтіп, елдік пен татулық, бірлікті жырлау тақырыбы біз  сөз еткен аңыз-әңгімелермен қатар, эпикалық жырлардың да негізгі  мазмұнын құрап келген. Бұған  өзіміздегі «Ер Тарғын» жыры  да нақты дәлел бола алады. Мұнда да Сыпыра жырау өзге  бір ханның өтінішіне орай  ел бірлігін көздеп, Тарғын батырды  ханмен қайта татуластыру мақсатында  келелі жыр толғайды.

 

 Сыпыра жырау айтқан  жырлар бізге өз атымен жеке  күйінде сақталып жетпесе де, оның аңыз, әңгімелер мен эпостардағы  толғауларынан-ақ жыраулық поэзияның  алғашқы негізін салушылардың  бірі, көшбасшысы болғанын аңғарамыз. Жыраудың жартылай аңыз қаһарманы, жартылай эпос кейіпкері ретінде  сипатталып отыруының өзі туған  әдебиетіміздің дамуындағы өзіндік  бетін танытатын елеулі де  ерекше құбылыс болып табылады.