Іс қағаздарын жүргізу тарихы мен жіктемесі

  Іс қағаздарын жүргізу тарихы мен жіктемесі

 

  ЖОСПАР

Кіріспе 

Құжат ұғымы және функциясы……………………………………………………………

Іс қағаздарын жүргізу тарихы және жіктемесі 

Құжат ұғымы және функциясы 

Іс қағаздарын жүргізу тарихы және міндеттері 

Іс құжаттарының жіктемесі 

Қорытынды 

Әдебиеттер тізімі 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Кез-келген мекеме мен кәсіпорында құжаттардың, құжат айналымы жүйесін дұрыс  ұйымдастырудың маңызы аса зор. Құжаттардың  негізінде басқару шешімдері  қабылданады, даулы мәселелер шешіледі. Қандай ұйымда болмасын, сауатты жасалып, заңды күшке ие болған құжат қана табысты жұмыстың кепілі болады.

Ұйымда  құжат айналымының талапқа сай  ұйымдастырылмауы құнды құжаттардың  жоғалуына, кәсіпорын жұмысының  жүйесіздігіне алып келеді. Мұның  өз кезегінде түрлі қиыншылықтар мен даулы оқиғаларға соқтыратыны  айтпаса да түсінікті. Бұлардың барлығы  да Қазақстанның  іс қағаздарын жүргізу  саласында қолданылып жүрген заңдары  мен нормативтік-құқықтық актілерінде  тиісінше көрініс тапқан.

Іс қағаздарын жүргізудің негіздеріне арналып  отырған бұл оқу-қолданбалы құралы еліміздегі түрлі нысандағы кәсіпорындардың, іс қағаздарын жүргізумен айналысушы мамандардың қызмет барысында пайдалануына арналған. 

Іс қағаздарын жүргізу мекемелер мен кәсіпорынды  құру сатысында-ақ басталып кетеді десе де болады. Ол болашақ ұйымның құрылтай құжаттарын дайындаудан бастап, оны  мемлекеттік тіркеуден өткізу аралығын қамтиды. Белгілі-бір ұйым нақты  тіркеуден өткеннен кейін заңды  тұлға мәртебесіне ие болады. Міне, осы сәттен бастап ұйымда құжат айналымы жүйесін қалыптастыру қажеттігі  туындайды. Көбінесе, шағын кәсіпорындарда іс қағаздарын жүргізумен айналысатын  жеке құрылымдық бөлімше болмайды. Бұл функцияны, әдетте, хатшы-референт немесе кәсіпорын басшысының көмекшісі  атқарады. Кейде ол кадр ісін де қоса алып жүреді. Мұның барлығының да кәсіпорындар мен ұйымдардың аяғынан тұрып  кетуі үшін қолға алынып отырған  қадамдар екендігінде сөз жоқ. Дегенмен, іс қағаздарын жүргізумен тұрақты айналысатын  арнайы маманның не құрылымдық бөлімшенің болмауы құжаттамалық қамтамасыз ету  саласының айтарлықтай нашарлауына  алып келетінін жоққа шығара алмаймыз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Құжат ұғымы және функциясы

 

Адам баласының  жазуды меңгергеннен кейінгі ісінің басы құжат жасау болған. Бұған  адамзат тарихында затты-нақты  айғақтар жеткілікті. Түрлі болжамдар  мен салмақты ғылыми ізденістер нәтижесінде  жарық көрген сүбелі дүниелер де көп. Оның барлығына тоқталып жатуды былай  қойғанда, атауларын тізіп шығудың  өзі мол көлемді талап етеді. Сондықтан біз бұл жерде тақырыпқа  қатысты негізгі мәселелерді  қысқаша тұжырымдап берумен шектелгенді  жөн көріп отырмыз. Сонымен, іс қағаздарын жүргізудің басты өзегі құжат  дегеніміз не?

Құжат деп  қандай да бір зат туралы ақпаратты  тіркеуге, беруге және сақтауға қызмет ететіннің барлығын атаймыз. Басқаша  айтқанда, құжат – ақпараты бар  материалдық тасымалдаушы. Мұндай тасымалдаушы ретінде қағаз, компьютер дискісі, фото және кинопленка және т.б. қызмет етуі мүмкін. Іс құжаты әкімшілік (басқару) ақпаратты белгілеу үшін қызмет етеді.

Фабрика өнім шығаратыны секілді, әкімшілік басқармалары құжат шығарады. Мұның айырмасы фабрика  үшін өнім шығару оның мақсаты болса, әкімшілік басқарудың мақсаты басқару  қызметі болып табылады. Оны іске асыру үшін ол құжатпен ресімделуі керек.

«Құжат» ұғымы  білімнің көптеген саласында қолданылып, тұтас бір ғылыми пәндер қатарындағы  зерттеу объектісі болып табылады. Бұл ғылымдардың әрқайсысы құжатқа  анықтама беруде қандай өлшемдер (құжаттың мәні, нысаны, ақпаратты жазу мен  дыбыстап бейнелеу тәсілі т.б.) негіздеме  ретінде алынғанына қарай өз тәсілдерін  ұсынады.

Құжат ұғымына  берілген анықтамаларды көктей шолғанда, зерттеу нысанасы мен міндеттеріне қарай айырмашылықтардың да бар  екендігін байқаймыз. Құжат ұғымын деректану саласы кең ауқымда  түсіндіреді. Ол бойынша, құжат –  объективті өмір шындығы мен адамның  ой қызметіне қатысты ақпараттарды арнайы материалға кез келген тілде, кез келген тәсілмен бекіту құралы. Деректануда құжат –арнайы ақпарат  жеткізуге арналған объект.

Бұл ретте, біз  құжаттың пайда болу тарихы мен эволюциясына көз жүгіртіп көрейік. «Құжат» ұғымы  өзінің даму жолында айтарлықтай  өзгерістерге ұшыраған. Латын сөзі doceo алғашында «үйретемін», «хабарлаймын» деген мағынаны берген. Кейіннен туындаған, сөздің тар мағынасында алатын болсақ «айғақ, дәлел», «куәлік» мағынасын беретін documentum түрі ғылыми және практикалық қызмет саласының көпшілігінде ұзақ уақыт пайдалануда тұрақтап қалған.

Орыс тілінде  «документ», яғни «құжат» ұғымы 17- ғасырда  пайда болды. І Петр оны «письменное  свидетельство», демек, «жазбаша куәлік»  ретінде аударып, сол арқылы құжаттың құқықтық мәнін белгіледі. «Хаттамаларға қол қою туралы» деген Жарлық шығарған.

ХІХ ғасырда  құжаттың басқару ісіндегі мәніне деген  жаңа көзқарас пайда болды. Нысан  бойынша белгіленіп, басқару процесін жүргізуге арналған ақпарат құжат  деп саналды.

Төңкеріске  дейінгі Қазақстан жағдайына  келетін болсақ, XIX ғасырдың алғашқы  жартысында Бөкей хандығында іс қағаздарын жүргізетін кеңсе болғандығы мәлім. Жәңгір хан ұйымдастырған бұл  арнайы кеңсе екі бөлімшеден тұратын. Біріншісі ханның өз қол астындағы сұлтандармен, екіншісі – ресейлік шенеуніктермен қызметтік байланыстарын түркі-шағатай және орыс тілдерінде әзірленетін іс қағаздары арқылы жүргізіп отырды.

Құқықтық  күшке ие жазбаша дереккөз тұрғысындағы құжат ұғымы ХХ ғасырда да сақталған. Мәселен, С.И. Ожеговтың Орыс тілі сөздігінде «құжат» ұғымына үш түрлі мәнде  түсінік беріледі: 1. Қандай да бір  фактіні немесе бір нәрсеге қатысты  құқықты растайтын іс қағазы. 2. Ұсынушы  тұлғаны ресми куәландыратын  нәрсе (төлқұжат және т.с.с.). 3. Жазбаша  куәлік.

Шетелдік  сөздердің түсіндірме сөздігінде аздаған  өзгешеліктер болғанымен, жалпы мағынасы жоғарыдағы анықтамаларға келіп  саяды: 1. Жазбаша куәлік, айғақ –  мысалы, оның тарихи құжаттық сипаты бар. 2. заң. заң жүзінде белгіленген тәртіппен жасалып, заңды фактіні куәландыратын (туу, некеге тұру) немесе қандай да бір іске құқық беретін (диплом, өсиет) акт, сөздің кең мағынасында – заңды күші бар немесе қызметтік сипаттағы кез келген жазбаша акт. 3. Төлқұжат, жеке куәлік.

«Мұрағат  терминдерінің қысқаша сөздігінде»  «құжатқа» берілген анықтама бойынша: «Құжат – шын мәніндегі объективті және адамның ой қызметі барысындағы  фактілерді, оқиғаларды, нысаналарды, құбылыстарды жазу, кескіндеу, суретін  салу, фотоға түсіру, дыбыстап жазу немесе басқа тәсілмен арнайы материал (папирус, пергамент, қағаз, фото үлдір және т.б.) арқылы көрсетудің нәтижесі».

Мұнда «құжатты»  сипаттау объектісі ретінде, сондай-ақ оны жеткізуші негіздердің кейбір түрлерін ашып көрсетуге деген талпыныс айқын байқалады.

Л.П. Крысинаның шет тілдерден енген сөздер түсіндірме сөздігінде қарастырылып отырған ұғымға қандай анықтама берілетінін келтіре  кетейік: «Құжат. – 1. Қандай да бір фактіні  немесе бір нәрсеге қатысты құқықты  растайтын іс қағазы. 2. Ұсынушы тұлғаны  ресми куәландыратын нәрсе (төлқұжат және т.с.с.). 3. Қандай да бір жағдайды жазбаша куәландыру.

Ақпарат бекітілетін  «негіз» («носитель») ұғымы ғылыми айналымға  алғаш рет социалистік елдердің қазіргі заманғы мұрағат терминологиясы сөздігі арқылы енгізілді. «Құжат»  ұғымы мынадай сипатта берілді: «Құжат – жазу, кескіндеу, фотоға түсіру, дыбыс жазбалары немесе өзге де тәсілдер арқылы объективті шындыққа қатысты  нәрселер жайлы  және адамның ой қызметі туралы ақпаратты бекіту нәтижесі». 

«Құжат» ұғымы  сөздіктермен қатар мемлекеттік  стандарттарда да беки бастады. 16487-70 Мемлекеттік стандартында «құжат»  «арнайы материалда адамның шын  мәніндегі объективті және ой қызметі  барысындағы құбылыстар, фактілер туралы ақпараттарын түрлі тәсілдермен  бекіту құралы» ретінде көрсетіледі. Бұл ұғымда ақпаратты бекітудің  тәсілдері мен материалы, құжаттың міндетті түрде сәйкестендірілуі секілді  жаңа белгілері назарға алынған.

16487-83 Мемлекеттік  стандарты бұл терминнің семантикалық  мәнін ашып, оны толықтыра түсті.  Мұнда «құжаттың» материалдық  негізі ондағы ақпараттан бөлек  алынып қарастырылады: «Құжат  – уақыт пен кеңістікке тапсыру  үшін адам қолымен жасалған  тәсілдер арқылы бекітілген ақпараты  бар материалдық объект».

Құжат анықтамасының  даму барысын талдай отырып, бұл  терминді түсіндірудің негізгі үш тәсілін  бөліп атауға болады. Біріншіден, құжат  қандай да бір материалдық объект болып табылады, екіншіден, жай ғана материалдық объекті емес, сонымен  қатар, ақпарат жеткізгіш, үшіншіден, әрі  ол құжатталған ақпарат (яғни, қайта өңдеу және сақтау мақсатында материалдық негізге бекітілген қандай да бір әлеуметттік ақпарат. Басқаша айтқанда, биологиялық ақпараттың, жанды және жансыз табиғат ақпараттарының адам ойы жететін деңгейде жазылған немесе осы деңгейде өңделген түрлері  мен формалары) болып табылады.

Осылайша, құжаттану  тұрғысынан алғанда құжат дегеніміз  мәтін, дыбыс жазу мен бейнелеу түріндегі  ақпарат енгізілген материалдық  объект болып саналады.

Соңғы кезде  құжат анықтамасының мағыналық  жүгі ауырлап, материалдық құрамнан ақпараттық құрамға ауысып келеді. «Құжатталған ақпарат» ұғымының өмірге келуі ақпарат (мәлімет) пен материалдық  негіз (рәміздер, белгілер, әріптер, толқындар  т.б. түрінде) ұғымдарының екіжақтылық  сипатына негізделген. Құжаттау нәтижесінде  мәліметтердің өзіндік сипатта  материалдану және заттану процесі  жүреді. Ақпарат негізге бекітіледі немесе оған тіпті «байланып қойылады», сол арқылы ақпарат өз жасаушысынан жекеленеді. Осылайша, құжат екі  қосындының тұтастығы деп қабылданбақ. Рас, ұзақ жылдар бойына бұл бірліктегі басты орынды ақпарат жеткізуші  негіз иеленіп келген-ді.

М.В. Ларин  «Управление документацией в  организациях» (Ұйымдарда құжаттаманы басқару) атты еңбегінде құжатты мынадай үш басты компонент құрайтынын атап көрсетеді: ақпарат, негіз (материал жеткізгіш) және ақпараттың сәйкестендірілу мүмкіндігі. Ақпарат негізіндегі сәйкестендірілу мүмкіндігі құжатты басқа ақпарат негіздерінен түпкілікті түрде ерекшелендіреді.

Қазақстан Республикасында  «құжат» ұғымының ресми түсіндірмесі ҚР Экономика және сауда министрлігі  Стандарттау, метрология және сертификаттау  жөніндегі комитеттің 2001 жылғы 14 мамырдағы  № 140 бұйрығымен бекітіліп, күшіне енгізілген 1037-2001 ҚР СТ-да былай баяндалады: «Құжат (құжатталған ақпарат) – сәйкестендіру  мүмкіндігі бар материалдық жеткізгіште  тіркелген ақпарат». Қазіргі заманғы  отандық құжаттану ісі дәл  осы анықтамаға сүйенеді.

«Құжат» стандартталған термин, яғни бұл осы ұғымды айқындауға арналған жалғыз термин болып табылады. «Құжатталған ақпарат» термині синоним-термин рөлін атқарады. Аталмыш стандартта ол деректер анықтамалығы тұрғысында келтірілген.

Сонымен қатар, осы стандартпен белгіленген  барлық терминдер заңды тұлғалар қызметінде түзілетін құжаттама  түрінің бәрінде, сондай-ақ ғылыми-әдістемелік, нормативтік-әдістемелік, іс қағаздарын жүргізу және мұрағат ісі жөніндегі  анықтамалық пен оқулық әдебиеттерде міндетті түрде қолданылуы қажет. Қазақстан  Республикасындағы «құжат» терминіне  берілген ресми түсіндірме Ресей  Федерациясы мемлекеттік стандарты  бекіткен (МемСТ Р 51141-98) анықтамаға қарағанда өзгешелеу. Толықтай беріп, салыстырып көрелік: «құжатталған ақпарат (құжат) – материал жеткізгішке тіркелген  сәйкестендіруге мүмкіндік беретін  деректемелері бар ақпарат».

Анықтамадан көріп отырғанымыздай, Қазақстанда  қабылданған түсіндірмеден айырмашылығы, ресейлік анықтамада құжаттың деректемелері  ескеріледі. Бұл материал жеткізгішке  тіркелген ақпарат анықтамасында  айқындаушы орында тұр.

Өнеркәсіптік, ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы дәстүрлі құжаттау тұрғысынан алғанда жаңа, тек өзіне ғана тән  ерекшеліктері бар, өзгеше электронды құжат түрінің түзілуіне алып келді.

Кеңселік  қызмет барысында құжат еңбек  құралы ретінде де әрі жұмыс нәтижесі ретінде де көрінеді. Осыған сәйкес ұйымның тиімділікпен қызмет етуі құжат  бойынша жұмыс жүргізу ісін дұрыс  ұйымдастыруға тікелей байланысты.

Құжат функцияларын жалпы және арнайы функциялар деп  екі салаға бөлуге болады. Жалпы  функциялар құжаттардың бәріне ортақ. Ал арнайы функциялар – құжаттардың  тек шектеулі топтарына ғана тән.

Құжаттың  жалпы функцияларына мыналарды  жатқызуға болады:

1) әлеуметтік – құжат әлеуметтік мәнге ие объект болып табылады, өйткені ол әлеуметтік қажеттіліктен туындаған әрі сол әлеуметтік жүйеде жүзеге асырылады;

2) ақпараттық – құжат ақпаратты жазып алу, сақтау және тарату құралы ретінде қызмет етеді;

3) қарым-қатынастық – құжат қоғамдық құрылымдар мен жеке адамдар арасында байланыс құралы ретінде жүреді, ол жай хабарландырып қана қоймайды, сонымен бірге қоғамдық сананы шоғырландырып, бірыңғай пікір қалыптастыруға, ұжымдық реакция туғызуға,  бүкіл қауымды жұмылдыруға ықпал етеді;

4) мәдени – құжат әлеумет тәжірибесі мен мәдени дәстүрлерді бекіту және оларды болашаққа қалдыру құралы ретінде қызмет етеді;