Әлемнің дамыған елдеріндегі салық механизмінің қызмет ету тәжірибиесі

Камералдық салықтық тексеріс, салық органдарының орналасқан жері бойынша жүргізіледі, салықтық декларациялар, есептеулер, бухгалтерлік есептер, баланстар, түсініктеме хаттар және салық органдарына берген салық төлеушілердің құжаттарымен мәлімдемер негізінде жүргізіліді.

Камералдық тексеріс салық органдарының қызметкерлерімен олардың қызмет міндеттемелеріне сай, басшының арнайы шешімінсіз жоғарыда көрсетілген құжаттардың тапсырылған күннен бастап үш ай ішінде өткізіледі. Сонымен қатар салық органдары, салық төлеушілерден қосымша мәліметтерді талап етуге, түсініктемелермен құжаттарды алуға, салықтың бюджеттке дұрыс есептеліп және толық уақытылы төленгенін дәлелдейтін құжаттарды талап етуге құқылы.

Камералды тексерістердің негізгі мақсаты болып:

- салық төлеушінің салықтық  есептері мен есептеулерінің  сақталуын қамтамасыз ету, алу  және тексеру;

- бухгалтерлік есеппен  есептеулердің уақытылы тапсырмағаны  үшін қолданылатын салық санкцияларына  байларысты дұрыс  аударымдардың  болуына тексеруді жүзеге асыру;

- бюджетке және бюджеттен  тыс қорларға аударылатын салықтар, алымдар және басқа да міндетті төлемдерді есептеу сүрақтары бойынша салық төлеушілерді қабылдау.

Камералды тексерістің алдындағы мақсаттардан шыға, жұмысты өткізу кезеңдері төмендегі кезеңдерге бөлінеді: камералды тексерісті өткізуге дайындық, тексерісті өткізу,тексеріс нәтижелерін рәсімдеу, шешімдерді қабылдау және оның орындалуын бақылау.

Тексеруді өткізу дайындығы төмендегі кезеңдерді қосады: - тексерілген кәсіпорынның мемлекеттік кәсіпорындар рестіріндегі мәліметтерді құрылтайшы қүжаттар мәліметтерімен салыстыру, құрылтайшылардың өтініші, кәсіпорынның құрылуы туралы шешімнің жарлығы немесе құрылтайшы келісімі, кәсіпорынды мемлекеттік тіркегені немесе басқа да тіркеуші құжаттарды тіркегені үшін берілетін куәлік. Салық органдарындағы кәсіпорын құжаттарының жуықтығы, оның құрылғанын білдіретін құжаттарды, тексеруші салық төлеушілерден немесе кәсіпорынды тіркеген ұйымнан алуға міндетті;

- алдағы өткізілген тексерістер  негізінде табылған кемшіліктер  мен қажеттіліктерді талдау;

- аванстық төлемдердің  дұрыс жасауын қадағалау, ал төлемдер  бойынша анықтамаларды есептегі  деректермен салыстыру арқылы  тексеру жүргізу. Егерде мәліметтер сәйкс болмаған жағдайда, тексеруші оның себебін анықтап, оны жоюға бұйрық беру қажет;

- есепті жылда өткізілген  тексерістердің нәтижесіндегі қосымша  аударымдар мен салалар туралы  мәліметтерді салық төлеушінің  шотындағы көрінісімен салыстыру;

- бюджетке төленген нақты  төлем сомалардың мәліметтерін  қорғау, нақты түсімдер сомасын  салыстыру шоттағы бейнемен, регистрлармен  есеп кітабымен, есептек кезеңнің  көрсетілген салықтық есептеулердің  аванстық төлемдер және сомалардың  өсуін талдау, камералды және  құжаттық тексеру нәтижесіндегі  есепті кезеңдегі қосымша есептеулер;

- салық ставкаларын дұрыс қолдануын тексеру.

Камералды тексеріс бухгалтер есеп-қисап қүжаттары негізінде салық базасының дұрыс анықталуы мен бюджетке төленетін халық сомасын салық төлеуші өзі толтырады.

Камералды тексерістің басталуы, салық бойынша бухгалтерлік есеп-қисаптың уақытылы тапсыруымен басталады. Камералды тексерісті өткізудің негізгі кезеңі болып, салық төлеушінің салықты есептеумен төлеу үшін қажетті бухгалтерлік есеп-қисаптың салық органына мерзімді тапсырылуы. Тексеруші нормативтік құжаттарда қарастырылғандай нақты бухгалтерлік есептің түрінің барлығын міндетті түрде салыстыру.

Камералды  тексерістің келесі этаптарында (тексеріс нәтижесін рәсімдеу және шешімдерді, қабылдау және оның орындалуын бақылау) құжаттық тексерістің кезеңдеріне ұқсас болып келеді. Салық кодексіне сай тексеріс нәтижесінде табылған қосымша салықтық есептеулерді, салық органы талапқа сай тиісті салық сомасымен өсім ақыны талап етуге бағыттайды. Тәжірбиеде салық органдарының жұмысында құжаттық тексерістің екі түрі қоланылады: кешендік және тақырыптық, кешендік тексерулер салық комитетінің жылдық жоспары негізінде және тоқсандық (айлық) бекітілген тексерулер графигі негізінде өткізіледі.

Қазақстан Республикасның салық кодексіне сай күнтізбелік жыл ішінде бір мезгілде бір салық түрі бойынша екі және одан артықрет тексеру өткізуге тиым салынады.

Тақырыптық тексерулер салық полициясымен басқа да құқықтық органдар өткізген қарама-қарсы тексерулердің оперативті құжаттары негізінде жоғары тұрған салық органдарының шешімі бойынша өткізіледі. Тақырыптық тексерулердің объектісі болып заңды тұлғаның қаржылық-шаруашылық қызметтерінің сұрақтары және бухгалтерлік есеппен салықты төлеуге байланысты мәселелер болып табылады.

Құжаттық тексеру тікелей кәсіпорында және қызметті тұлғалардың барлығымен өткізіледі. Түнгі уақытта құжаттарды алу және кәсіпорыннан тыс жерде тексеру жүргізу заңмен тиым салынған. Бірақта салық органдарына, кәсіпорындардан салық салу объектісін кеміткен немес табысты жасырғанын куәландыратын құжаттарды алуға құқық береді, егерде оларды өзгертуге, құртып жіберуге және тағыда басқа қажетті негіз болған жағдайда.

Қазақстан Республикасының салық кодексі салық инспекциясымен салық полициясына аяқ асты тексерулердің келесі жағдайаларын қарастырады.

1. соңғы   салықтық   тексеру,   салық   төлеушінің   өзінің   міндетін орындамаған  немесе заң бұзушылықтарды дәлелдейтін  деректердің барлығы;

2. салық төлуеушінің қаржыларының  болуына күмәндар туғызатын деректер  болса;

3. құжаттық бекітілмеген  мүлік пен басқа да салық  салу базасының өсірілуі туралы  дәйектердің болуы;

4. табысты өткізуде және  баланс баптары бойынша шығындарды  өткізуге заң бұзушылықтық болу;

5. салықты немес алымды  төлеуде, салық декларациясымен  басқа қажетті құжаттардың көрсетілуі;

6. салық салу объектісін  жасыру немесе салық төлеушінің  тексеруді өткізуге кедергі жасау  фактілерінің болуы;

7. алдағы жүргізілген  бақылау немесе басқа да тексерістің  өткізілуі тәртіпті бұзғаны немес  оның қорытындысы жалған мәліметтерден  құрылуы және басқа да жағдайлардың  болуына негіздік бар болу.

Құжаттық тексерудің өткізу мерзімі және бақылау тобының құрамын анықтау үшін тексерілетін объектілердің көлем мерзімі және әрекет ерекшелігі қарастырылады.

Қоғамдық тәртіпте тексеруді жүргізу бағдарламасы келесі сұрақтарды қамтиды:

- бухгалтерлік  есеп-қисапта  табыстың  (шығынның)  және  өнімді  өткізуден  түскен  табыстың   (жұмыс,  қызмет)  дұрыс  көрсетілуі,   негізгі табыстар,    кәсіпорынның    басқада    мүлкімен    табысының    (шығысын) көрсетілуі;

-  өндіріске және өнімді  өткізуге (жұмысты және қызметті) мәнінен нақты шығындарды есепте  дүрыс көрсетілуі;

-   салық   есептерінің   салық   салу  объектісінің  және   салық   салу айналымының  дұрыс есептелуі жеңілдіктердің  дұрыс қолдануы;

-    салықтар   мен   аванстық   төлемдердің   бюджетке   толық   және уақытылы  аударылуы;

- ұлттық экономикалық  кейбір салаларынан салықтарды  есептеумен бюджетке төлеу тәртібінің  ерекшелігі.

Құжаттық салықтық тексеру жоспарлы және аяқ асты болуы мүмкін. Жоспарлы тексерудің өткізілуі салық төлеушінің аудандық немесе қалалық салық органдарына тексеруді бастауға үш күн қалғанда қол құжаты беріледі. Аяқ асты салықтық тексеру салық төлеушінің қол қүжатысыз салық комитетінің бастығы немесе оның орынбасарының арнайы шешімі арқылы жүргізіледі.

Құжаттық салықтық тексеру, жұмыс уақытында және салық төлеушінің жұмыс уақытында өткізіледі. Алдымен кәсіпорынның қаржы нәтижесінің дұрыстығы салық салынатын табыстың дұрыс есептелуі. Себебі бюджетке төленетін көптеген салықтардың түрінің көзі табыс болып табылады.

Алғашқы кұжаттармен тіркеу құжаттарының тексерілуі арнайы әдістер арқылы жүргізіледі, олар жалпы және таңдамалы болып табылады.

Жалпы тексеруге әдетте жауапты операциялар (негізінен кассалық және банктік операциялар), сонымен қатар бухгалтерлік есептегі мәліметтерді басқада құжаттармен салыстыру.

Қүжаттық салықтық тексеруде басқада құжаттар тексеріледі.

Таңдамалы бақылау екі түрде жүзеге асырылады: жыл шегінде жекелеген айлар немесе тексерілетін кезең болмаса әрбір ай және тоқсан құжаттарын тексеру.Таңдамалы тексеру тек күрделі мінезге ие құжаттарды ревизиялауға өткізіледі.

Салықтық тексерудің уақытына қарай былай бөлінеді: алдын- ала, ағымдағы және кейінгі бақылау.

Алдын - ала бақылау салықтық түсімдерді жоспарлау кезінде, салық төлеушілердің санын анықтауда, соның ішінде ең негізгі және күрделілерін, тексерудің түрлері мен әдістерін анықтауда жүзеге асырылады.

Ағымдағы бақылау салық органдарының негізгі әрекеті болып табылады және салық төлеушіні құжаттық және комералдық тексерілуін қорытады. Оны есепті кезең мен қаржылық жыл ішінде өткізеді, оны өткізу мақсаты, салық тәртібімен салық міндеттемесін орындамаудан салықты төлеуден қашу жолын жою үшін өткізіледі.

Кейінгі бақылау есепті салық кезеңімен бюджет жылының аяқталуымен өткізіледі. Жалпы бақылауда салықтар мен алымдарды жинауда жоспардың сандық және сапалық орындалуы оның төмендеу немесе жоғарлау дәйектері қарастырылады. Кейінгі бақылау алдын-ала бақылауға талдау негізінде қызмет етеді және келесі қаржы жылына салық органдары үшін жоспарды құру және қосымша әрекеттерді қарастыруға мүмкіншілік береді.

Салықтық тексерудің аяқталуымен байланысты, салық органдарының қызметкерлері тексеріс барысындағы жүргізілген әрекеттердің барлығын қарастырып салықтық тексеру актісін құрайды. Қазақстан Республикасының заңдарына сай барлық заң бұзушылықтар айқындалады. Тексеріс нәтижесі рәсімделеді.

Салық төлеушінің мониторингі, салық төлеушінің қаржылық -шаруашылық әрекетін бақылау жолы арқылы жүргізіледі, оның мақсаты нақты салық салу базасын анықтау және тауарлардың өзіндік құнын валюталық және Қазақстан Республикасының нарықтық бағаларының қолданылуын анықтау.

Салық төлеушінің мониторингі республикалық және жергілікті деңгейде жүзеге асырылады. Республикалық мониторингіне жататын салық төлеушілердің тізімін өкілетті мемлекеттік орган анықтайды. Мониторингіне жататын салық төлеушілер өкілетті мемлекеттік орган бекіткен тәртіп бойынша салықтық есеп береді.

 

2.2 Салықтық түсімдердің  мемлекеттік бюджет кірістерін  құраудағы рөліне экономикалық  талдау (Атырау қаласы Салық Комитеті  бойынша)

 

Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға және тиісті құқықтық нормаларға негізделген әртүрлі деңгейдегі бюджеттерді қамтиды. Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджетті құрайтын республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер өз алдына дербес қызмет етеді.

Мемлекеттік бюджетте мынандай принциптер қалыптасқан және олар бюджеттің мәнін айқындай түседі:

- қаржылық орталықтандырылуы, яғни олардың бір ақша    қаражат  қорларында жинақталуы;

- жоспарлылығы,   өйткені   бюджет-теориялық   және   практикалық  мағынасы бойынша болашақ кезеңге  арналған қаржы жоспары;

-  тепе-теңдігі, яғни бюджет  құрылымы бойынша кірістер мен  шығыстардан тұратындықтан тепе-теңдік  немесе баланстылықтың болуы  тиіс;

-  мерзімділігі, яғни барлық  жоспарлар тәрізді мемлекеттік  бюджет белгілі бір мерзімде  құрылады немесе біз оны қаржы  жылы деп атаймыз (Қазақстан Республикасының  қаржы жылы 1  қаңтардан     31 желтоқсанға дейін).

Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамында ең маңызды орынды салықтық түсімдер алады. Осылай, Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігіңің мәліметтеріне сәйкес 2004 жылы салықтар мемлекеттік бюджет кірістерінің 66.7% құрады, салықтық емес түсімдер (мемлекеттік меншіктен, мүліктен, мемлекеттің кәсіпкерлік іс-әрекетінен, әкімшілік жинақтар мен баждардан, айыппұлдар мен санкциялардан) 4.2% құрады, капиталмен жасалған операциялардан түскен кірістер 28.3%.

Салықтар мемлекеттің іс-әрекетін қаржыландырудың және оның аппаратын ұстаудың көзі болып табылады. Мемлекет осы тетіктерді қолдану арқылы ішінде болып жатқан экономикалық процестерге дәйекті ықпал етіп, олардың дамуын қоғамға тиімді бағыттарды итермелейді. Салық арқылы жиналған  ақша  қаражаттары  мемлекеттің  әлеуметтік  саясатты  жүргізу мүмкіндігін береді.

Қазақстан Республикасында салықтардың келесі түрі бар: корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы, ҚҚС, акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері, әлеуметтік салық, мүлік салығы, жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық.

 

 

1 кесте мың теңге

Мемлекеттік бюджет табысындағы салықтық түсімдер құрылымы

 

Табыс түрлері	2003 ж		2004 ж		2005 ж
		I	%	I	%	I	%
Жалпы түсімдер соның ішінде:	544673	100	476612	100	821153	100
Салықтық түсімдер	524058	87.5	635792	85.2	750777	90.7
Корпоративтік   табыс салығы	163528	30.0	169048	26.6	207354	26.3
Жеке  тұлғалар табыс салығы	51016	9.3	68574	10.0	77381	10.6
ҚҚС	115158	21.1	159913	25.2	175893	25.5
Акциз салығы	19285	3.5	21830	3.4	25443	3.5
Жер салығы	5741	1.1	5454	0.7	5588	0.7
Көлік салығы	5701	1.2	6431	0.9	6540	0.8
Мүлік салығы	14763	2.7	20944	3.3	22514	3.3
Әлеуметгік салық	99082	18.9	124284	19.5	61058	17.9
Салықтық емес түсімдер	23671	4.4	72505	9.7	47574	7.5