Кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметі

-      дебиторлықжәне  кредиторлаққарыздардыңпайда болуы мен  олардыңөтелу кезеңіне күнініңарасындағы болатын айырма;

-     валюталыққаражаттар бойынша қарызы бар болған жағдайда, яғни несиелік мекемелерден немесе  басқа да қарыз берушілерден алынған қарызды теңгелік тұрғысынан бағалаған кезде пайда болады.

Бағамдықайырманыңпайда  болу кезеңінен бастап қарыздыңөтелу  кезеңіне дейін есептеу арқылы анықталуы  керек.

Бухгалтерлік есепте оныңішінде есеп беру кезеңінде бағамдықайырма көрініс табады, оған оныңпайда болу күні мен қаржылықесеп беруді жасаған  күнініңарасындағы айырма жатады. Бағамдықайырма не табыстың(оңболса), не шығыстың(теріс  болса) құрамына жазылады, олар мынадай  арнайы синтетикалықшоттарда көрініс  табады:

6250 Бағамдықайырмадан түскен  алынған табыс  және Бағамдықайырма бойынша шығыстар . Төменде  шетел валютасындағы   операциялардыңқайта бағалануына және бағамдықайырманыңесебіне бір мысал келтіріп көрейік .

Мысал: «Узень» ЖШС қаржылықесебінде  тауар үшін 3500 АҚШ  долларында дебиторлыққарызы көрсетілген, осы аталған  қарыз 27 қаңтар 2002 жылы пайда болған, ол кезде  1 доллардыңбағамы 151 теңгеге теңболған . «Узень» ЖШС 2 ақпан 2002 жылы «Global» компаниясы 3000 АқШ долларға тауар алған; осы операцияның  жасалған күні ҚР ҰБ валюталықбағамы 1 доллар шін 151,20 теңге құраған. Осыдан басқа операциялар жасалған жоқ, ал 200 жылдың  28 ақпанында  «Global» компаниясының  дебиторлыққарызы 500 АҚш долларын құраған.

Есеп беру күніне , яғни  31 қаңтар 2002 ж. Және 28 ақпан 2002ж.

Осы процестегі операцияларды  көрсету үшін «Узень» ЖШС бухгалтерлік есебінде  келесі жазбалар жазылған. 

 

 

 

Сонымен «Узень» ЖШС 2002 жылдың28 ақпанындағы балансында «Global» компаниясыныңдебиторлыққарызы 75700 теңге (528500 + 1050  - 453600 – 300 + 50) құраған. Бағамдықайырмадан  пайда болатын жоғалтудан қорғаудың  бір тәсілі – хеджирование болып табылады, ал ол бағамдықжоғалту тәуекелділігін сақтандырудыңбір түрі ьолып келеді.

Шетелдік  тәуелді еншілес заңтұлғаларымен немесе бірлескен кәсіпорындармен есеп айырысу есебі жоғары айтылғандардан ерекше ереже бойынша жүреді.

Шетелдік тәуелді еншілес  заңды тұлғаладың  немесе бірлескен кәсіпорындардыңнетто – инвестициясын анықтау үшін осы кәсіпорындардыңтаза активіне келетін инвестицияныңсомасын есептеп шығару керек. Егер де   субъект бөлімшелерінің60%акциясына ие блса, онда оныңтаза активінің60%нетто-инвестициясын құрайды; егер де ол 100%акциясына ие болса, онда неттоинвестиция сомасы болып табылады, және ол  кәсіпорынның  таза активіне теңболады. Субъектініңшетел валютасында дебиторлықпен кредиторлаққарыздары болуы үмкін, ал кәсіпорынныңалашағы немесе берешегі болуы мүмкін. Нетто-инвестициясы бойынша бағамдықайырма есептен шыққанға дейін, кәсіпорынныңменшік капиталы ретінде  5320 – «Басқа да» шотында көрініс табады.

Есептен шыққан кезде, ол не табыс ретінде (5320 шотыныңдебеті  мен 6250 шотыныңкредиті) ; не шығыс ретінде (7430 шотыныңдебеті және 5320 шотыныңкредиті) танылады. 

 

 

 

Тауарлардыңимпорты  бойынша жасалатын операциялардыңесебі

Шетелдерден материалдарды, құрал-жабдқтарды, тауарлады, материалдық  емес активтерді және басқа да мүліктерді сатып алумен байланысты импорттау операциялары жасалады, олармен есеп айырысудыңесебі 4110 «Мердігерлермен және жабдықтушылармен есеп айырысу» шотында жүреді, ал ол келесі аналитикалықтұрғыда топтастырылады:                        

-                   Щетелдік жабдықтаушылармен есеп айырысу – есеп айырысу алдында инкассациялықтәртіпте есептелінеді, содан соңакцептеу, аккредитив, шотты ашу, сондай-ақаванстықтөлем жасау шаралары бойынша жүреді.                       

-                   Коммерциялықнесие бойынша шетелдік жабдықтаушылармен есеп айырысу.                        

-                   Шетелдік валютада берілген вексельдер (траттаттар).

Келіп түскен импорт тауарларыныңесебін мына формула бойынша көрестуге  болады: 

 

 

          Мұнда: 

- тауар бірлігініңқұны;   

– жабдықтаушыныңбағасы;

К – жалпы шығынныңжабдықтаушының  шотында көрсетілген жалпы шығын сомасына қатынастықкоэффициенті.

Өз кезегінде,

/СП

Мұнда:

ОЗ – жалпы шығын;

СП – жабдықтаушыныңшотында  көрсетілген жалпы сомасы. 

 

Әкелінген тауарлар бойнша ҚҚс мына формула бойынша есептеледі:

Мұнда: 

– кедендік құн;

- импорттықкедендік баж  салығы; 

– кедендік алымдар        

 А - акциздер 

 

Н -  ҚҚС мөлщерлемесі 

Кедендік құнды анықтаудыңәдістері:

1.          Кедендік құнды сырттан әкелетін тауарларға жасалған мәміленіңбағасы бойынша анықтау әдісі.Нақты төленген немесе Қазақстан Республикасыныңкедендік шекарасынан өткен кезде  төленуге тиісті баға Қазақстан Республикасыныңаумағына әкелінетін тауардыңкедендік құны болып табылады.

2.          Кедендік құны ұқсас тауарлар жөнінде жасалғаг мәміле бағасы бойынша анықтау әдісі.Ұқсас тауарлар жөнінде жасалған мәміле бағасы бойынша бағалау әдісін тауардыңкедендік құнынанықтау үшін негіз ретінде пайдаланғанда ұқсас тауарлар жөнінде жасалған  мәміле бағасын осы топта көрсетілегн ережелерін сақтаған жөн. Мұндай ұқсас тауарлар деп бағаланаатын тауарлармен қай  жағынан алып қарағанда да, оныңішінде мынадай белгілер барынша ұқсас болғаны  жөн: физикалықсипаттамасы; сапасы және нарықтағы орны; шығарған елі; өндірушісі бірдей тауарларды ұғынады.

3.          Кедендік құнды бірыңғай тауарлар жөнінде жасалған мәміле бағасы бойынша анықтау әдісі.Бірыңғай тауарлар жөнінде жасалған  мәміле бағасы бойынша бағалау әдісін тауардыңкедендік  құнын анықтау үшін негіз ретінде пайдаланғанда бірыңғай тауарлар жөнінде жасалған мәміле бағасы  осы бапта көрсетілген ережелер сақталған жағдайда қабылданады.

4.          Құннан шегеру негізінде  кедендік құнды анықтау әдісі.Құннан шегеру негізінде бағалау әдісі бойынша кедендік құнды анықтау бағаланатын  біркелкі немесе бірыңғай тауарларды  бастапқы қалыптарынан өзгермей сатылған жағдайда қолданылады. Құннан шегеру әдісін тауардыңкдендік құнын анықтау үшін негіз ретінде пайдаланғанда тауар бірлігінің  бағасы алынады, бағаланатын, біркелкі немесе бірыңғай тауарлар  әкелінген күннен бастап, 90 күннен әрі асырмай, сол баға бойынша мейлінше көп партиямен сатылады.

5.          Құнға қосу негізінде кедендік құнды анықтау әдісі.Құнға қосу негізінде бағалау әдісін тауардыңкедендік құнын анықтау үшін негіз ретінде пайдаланған кезде  материалдың  құндары және бағаланатын  тауарды өндіруге байланысты  дайындаушыныңшығарған шығындары; сондай-ақтауар түріндегі шығаратын елден Қазақстан Республикасына сатуға тән әкелінген шығындарды, соныңішінде тасымалдауға, жүкті тиеуге және түсіруге, Қазақстан Республикасыныңкедендік шекарасынан өтетін жерге дейін сақтандыруға жұмсалатын шығышдарды және басқа да шығындарыд; мұндай тауарларды Қазақстан Республикасына жеткізу нәтижесінде, әдетте, экспорттаушы алатын пайданы қосу жолымен есептеп шығарылған тауар бағасы қабылданады.

6.          Кедендік құнды анықтаудыңрезервтік әдісі.Егер тауардыңкедендік құнын мәлімдеуші кедендік құнды анықтаудыңжоғарыда көрсетілеген әдістерді рет-ретімен қолдану арқылы анықтай алмаса немесе кеден органы дәлелдеп отырып,  кдендік құнды  анықтаудыңбұл әдістерін пайдалануға болмайды деп есептесе, кедендік құн резервтік әдіспен анықталады. Резервтік әдісті қолданғанда Қазақстан Республикасыныңкедендік органы  кедендік құнды анықтау үшін тауар бағасы негізінен  оныңжіктелуіне, сапасыныңсәйкестігіне тәуелсіз түрде  сараптау нәтижелері бойынша алынған мәліметтеріне, сондай-ақөздерінде  бар бағаға  сүйенеді.

Кеден құн бух есепте көрініс  таппайды.

Консигнация жағдайында импортталған тауарлар. Консигнация жағдайында  импортталған тауарлар мен өнімдерді сатқанда консигнацияға консигнант пен консигнатор арасында келісім-шарт жасалынады. Траптар келісім-шарттың  барлықреквизиттерінің  толтырылуына жеке көңіл бөлуі қажет , ол екі данада жасалады, әрбір тараптар үшін бір-біреуден. Бұл операциялардыңесебі валюталықоперациялармен, бағамдықайырмамен, кедендік рәсімдеумен , консигнаторлармен есеп айырысу тәртібімен, бюджетке төленетін  қосылған құн салығымен, сақтау жағдайымен және консигнацияға алынған тауарларды рәсімдеумен байланысты болып ерекшеленеді. 

 

 

 

Тауарлардыңэкспорты бойынша  жасалатын операциялардыңесебі

Тауарды экспорттау– бұл оларды сатып алушы елге жөнелтіп, шетел сатып алушыларына сатылған тауар.

Экспорттауға арналған тауарладыңқозғалысын рәсімдеудіңнегізі болатын құжаттар қатарына мыналар жатады:                                   

-       Жабдықтаушылардыңшоттары, көліктіңбарлықтүріне жасалатын тауарлы-көліктік наклоднойлары, спецификациялау, сертификаттар, коносаменттер және тағы басқа да құжаттары қоса тіркелген төлемдік тапсырмалар;                                    

-        Материалды қабылдауға жасалған тауарладыңстанция жанындағы және тағы басқа да құжаттары қоса тіркелегн төлемдік талап-тапсырмалары;                                   

-       Тауарладыңкем түскені, артықшыққан, бүлінген не табиғи кему  фактілерін куәландыратын  коммерциялықактілері;                                   

-       Сақтандыру полисі (егер де жүк жабдықтаушымен сақтандырылса);                                   

-       Контракт бойынша қарастырылған басқа да құжаттар.

Экспортқа шығарылған тауарлардан  түсетін түсімдердің  толықжәне дер кезінде түсуін қадағалау мемлекеттіңсыртқы сауда жүйесін қадағалап отыратын органдарға жүктеледі.

Тауарды жабдықтауға шетел  әріптестерімен  контракт  жасар алдында, экспортер мәмілені екі данада рәсімдейді және онда түсетін   түсімді бақылап отыратын банкі көрсетіледі, сол банкте  валюталықшот ашылады. Банк мәміленіңдұрыс жасалғанын тексеріп қол қояды. Жасалған мәміленің  бір данасы – экспортерда, екіншісі – банкіде сақталады. Экспортер кедендік рәсімдеу кезінде кедендік жүк декларациясын және мәміленің  төлқұжатын ұсынады. Аталған   екі құжаттыңмәліметін бір-бірімен салыстырып, нәтижесінде олар сәйкес келсе, онда кеден органы екеуіне мөр басады. Олардыңкөшірмесі кеден органдарында қалады, ал екіншісі  экспортерға беріледі, ал бұл  құжатты өзініңбанкіне тапсырады.

Тауарды экспорттау бойынша  жазылатын жазбаларды бухгалтерлік есепте рәсімдеу мәміленіңнақты жағдайына  және валюталықесеп айырысу нысанына көп жағдайда  тәуелді бола келеді.

Экспорттан түсетін теңгедей немсе шетел валютасындай түсімніңдер  кезінде және толықтай болуы және оныңбақылауыныңжүзеге асырылуы , сондай-ақимпорттықмақсатқа  теңгедей немесе валютасындай пайдалануы «Қазақстан Республикасыныңэкспорттық– импорттықбақылауды ұйымдастыруы туралы»  нұсқауында белгіленген. Егер де  түсім контрактіде белгіленге мерзімде түспесе және ол 180 күннен асып кетсе, ҚР құқықтықактілеріне сәйкес контрактіні тіркеуді жүзеге асыруына болады. 

 

 

 

Толлингтік  операциялардыңесебі

Толлингтік операция деп өңдеуге берілген(немесе әкелінген)  давальчестік шикізатпен байланысты операцияны айтамыз. Бұл операциялар Қазақстан Республикасында да (материалдар мен шикізатты өңдеуге әкелу), сондай-ақодан тысқары жерлер де (материалдар мен  шикізатты өңдеуге шығару) орын алуы мүмкін.

Өңдеуге әкелінегн тауарлар, кеден заңына сәйкес, кеден бекетінен  өтеді, сондықтан кедендік тәртіпте олраға салықсалынады.

Толлингтік операцияларды  жүзеге асырған кезде бір елдіңкәсіпорны өзара  жасасқан шартта анықталған төлем бойыенша басқа бір елде орналасқан кәсіпорынға  сол елдіңаумағында қайта өңдеу үшін берілген шикізатты тапсырады, «Тапсырыс беруші» берген  бұл шикізаттан өтімділігі бар тауарлар алып, содан соңоларды «Тапсырыс берушінің» еліне әкеледі немесе үшінші бір елдерге апарады.

Толлингтік операциялар  шикізат пен материалдарды қайтадан өңдеу; тауарлады өңдеу, оған қоса оларды монтаждау және құрастыру; тауарларлы жөндеу, оларды қалпына келтіру ; өтімділік  тауарларын өңдеуге қолданылатын материалдар  мен  тауарлады пайдалану жөнінде жасалатын операцияларды білдіреді.

Қазақстан Республикасыныңкеден аумағында тауарлады қайта өңдеу  процессі тек орталықкеден  органдарыныңрұқсаты бар болса ғана жүргізіледі. Бұндай рұқсат қазақстандықтарға әкелінген тауарға ұқсас өңдейтін мүмкіндігі және өндірісі, сондай-ақоныңөңдеу қуаты  бар болса ғана  беріледі.

Егер де өңдеуге әкелінген  өнім екі жылға жеткізбей экспортталатын болса, онда кеден органдары кеден  және басқа да салықтарын қайтарып береді.

Шетел тауарлары және олардыңөңделген  өнімі шығарылатын кеден салығынан  босатылады және оларға кеденніңсаяси  шаралары қолданылмайды. 

 

Сыртқы  экономикалыққызметпен байланысты  басқа да операциялардыңесебі 

 

Атқарылған жұмыс, көрсетілген қызмет. Сыртқа экономикалыққызметініңмәмілесіне са, тауарлардан басқа жұмыстардыңатқарылуы, қызметтіңкөрсетілуі мүмкін. Сыртқы экономикалыққызметтегі бұл мәміленіңартықшылықбелгісі салықсалу тәртібі болып табылады. Мысалға, қазақстандықкәсіпорындарыныңатқаратын жұмысын, көрсеткен қызметін сату орны Қазақстан Республикасы болмаса онда оларға қосылған құн салығы салынбайды.

Егер де шетелдік резидент емес – кәсіпорын Қазақстан салықтөлеуші болып табылмаса  да, олар өз жұмысын , қызмтеін, оларға қосылған құн салығын, республиканыңсалқтөлеушілеріне көрсетеді (қосылған құн салығынан басқа). Бұл кезде қызметті сату орны болып мыналар танылады:                          

-            Қозғалмайтын мүліктер, егер де жұмыстар, қызметтер осы мүліктермен тікелей байланыста болса;                         

-            Егер де көрсетліген қызметі, атқарылған жұмысы, осы аталған мүлікердіңқозғалысымен нақты  байланысты болса;                         

-            Егер де көрсетілген қызметі, мәдениет, өнер, білім, спорт аясы осы аталғандармен  нақты қатынаста болса;