Кәсіпорынның сыртқы экономикалық қызметі

Кәсіпорынның  сыртқы экономикалық қызметі

Кіріспе

Бүгінде бухгалтерлік есебі  басқару жүйесінде еңбасты бір  орын алады. Ол кәсіпорынныңқаржылықжағдайын сипаттап және басқарушылықшешіді қабылдау  үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан Республикасының  бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердіңқаржылық-шаруашылыққызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарыныңБас есеп жоспарында бекітілген жалпы қағыдалары мен ережелерініңнегізінде құрылады және ол бүкіл алынған ақпарттарды пайдаланушылардыңталабына, қызметтіңқұрылымын, ұйымынңнысанына, айрықшы ерекшелігіне есептіңсәйкес келуін қамтамасыз етеді.

Шарушылықжүргізудіңқазіргі  жағдайында шаруашылықжүргізуші субъектініңкүрделі экономикалықтетігін нақты, жақсы  жолға қоймайынша, сондай-ақтолық, сенімді  ақпартсыз басқару жүйесін  іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес.

Экономиканыңбарлықсаласындағы кәсіпорындардыңиелері мен еңбек  ұжымдары  шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге , оныңсапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға қарсыздыққа, кәсіпорынныңматериалдыққұндылықтары, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептіңмаңызы мен мәнін айырықша бағаламауға болмайды.

Есепке алынған ақпараттардыңкөмегімен шаруашылықжүргізуші субъектілердіңжәне олардыңқұрылымдықбөлімшелереніңқызметін  жедел басқару үшін, экономикалықболжамдар  мен ағымдықжоспарлар жасау үшін, сөйтіп, ел экономикасынңдаму заңдылықтарын  зерделеу және зерттеу экономикалықтетіктіңбірі ретінде пайдаланады. 

 

 

  

 

Сыртқы экономикалыққызметініңжалпы  мәселелері

Кәсіпорынныңсыртқы экономикалыққызметініңнегізгі  түрлері тауарларды экспорттау мен  импорттау болып табылады. Тауарларды экспорттау - тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сатып алушыныңеліне жөнелту арқылы шетелдік сатып алушыға салу; импорттау – тауарды сатып алушыныңеліне әкелу арқылы шетелдік сатушыдан алу.

Сыртқы экономикалықмәміле контрактімен рәсімделеді, онда олардыңқұқы, міндеттемесі және тараптардыңжауапкершілігі  көрсетіледі. Сондықтан дұрыс рәсімдеу үшін Халықаралықсауда палатасыныңәзірленген  халықаралықсауда терминін («Инкотермс») пайдалануды ұсынады. 

«Инкотермстің» барлықтермині  төрт базалықктегорияға топтастрылған:

«Е» тобыныңшарты бойынша  сатып алушы сатушыныңқоймасынан  жөнелтуге дайын тұрған тауарды  алады. «Ғ» тобыныңшарты бойынша, сатып  алушы көрсетсен транспорттыққұралына дейін тауарды сатушыныңөзі жеткізіп беруге міндеттенген.

«С» тобының  шарты бойынша сатушы тасымалдаушылармен шартқа отырады, бірақжүкті жөнелткеннен кейін пайда болатын шығыстарға және тауардыңбұзылуына (жоғалуына) жауап бермейді. «Д» тобыныңшарты бойынша сатушы барлықтәуекелділіктерді және жүкті белгіленген жеріне дейін жеткізіп берумен байланысты шығындарды өзіне алады.

СІҒтауарды жеткізіп беру кезіндегі жағдайында сатушы жүктіңәрбір  тоннасын сақтандырады, фрахтысын анықтайды, жүкті жөнелтетін портқа жеткізіп, оны өз есебінен мерзіміне сәйес  порт кемесіне тийеді және сатып алушыға  құжаттарын қоса береді. Сатушыныңміндетіне тауардыңтранспорттықтәуекелділігі  де кіреді.

Сөйтіп, CIF шарты кезінде  сатып алушыныңжабдықтаушыға төлейтін бағасыныңішіне тауарджыңқұны, фрахтысы және сақтандырулар кіреді.

DAF жағдайында экспорт  үшін рұқсат етілген белгіленген  орнына дейін тауарды жеткізіп  беру бойынша жауапкершілікті  сатушы алады, ал сатып алушы  көрсетілген орында және көрсетілген  уақытында тауарды қабылдап алуға  міндетті.

FAS – жабдықтау шартына  сәйкес сатушы кеме бортына  дейін тауарды өз есебінен  жеткізіп беруді мойнына алады,  ал содан кейінгі шығыстарды (арту, фрахт) сатып алушы алады. Транспорт  құралына дейінгі тауардыңбұзылуын  және басқа да шығыстарын сатушы  өз мойнына алады.

ҒОВ - сату жағдайына сәйкес жабдықтаушыныңбағасына тауардыңқұнын, кеме бортына арту және оған дейін  жеткізу шығыстар, т.б. кіреді

«Инкотермс» ұсыныстықсипатта болады және оныңбелгілі бір бөлігін  немесе толықкөлемін пайдаланылуы тараптардыңкелісіміне  байланысты болып келеді.

Қазақатан Республикасы аймағына әкелінетін және оныңшекарасынан шығарылатын  барлықтауралардыңкедендік бақылаудан өтетіндігін көрсетеді. Бұл кезде  заңда қаралған кедендік төлемдер экспорттауға да, импорттауға да салынады, оныңқұрамына мыналар кіреді:                       

-                   кедендік баж салығы;                       

-                   кедендік рәсімдеу үшін кедендік алымдар;                       

-                   таурады сақтауға алынатын кедендік алымдар;                       

-                   шығарып салғаны үшін кедендік алымдар;

Қазақстан Республикасыныңкедендік  органына лицензия брегені үшін алынатын алым;                       

-                   кеден ісін рәсімдеу бойынша машықтанған мамандықаттестатын бергені үшін алым;                       

-                   алдын ала қабыладанатын шешімдер үшін төлем.

Бұл төлемдердіңкөбісініңмөлшерін кедендік тауар құнына тәуелді болып  келеді, олардыңқұрамына шет елдік  валютамен есептелген тауардыңнақты  құны және шетелдік төленеген үстеме шығысы кіреді. Егер де үстеме шығысыны жабдықтаушыныңөзі төлесе , онда ол тауардыңнақты құнына бағаныңбір элементі ретінде болады және сатып алушы  өтейді.

Кедендік төлемді есептеудіңнегізін  тауардыңкедендік құны  құрайды, тек кейбір арнайы кедендік төлемдерін, яғни, тауар бірлігі үшін белгіленген мөлшерде есептелетіндерін қоспағанда.

Қазақстан Республикасыныңкедендік  аумағынан тысқары жерлерге шығарылатын  тауарлардыңкедендік құны; шот-фактурада  көретілген тауар бағасына, сондай-ақегер шот-фактураға енгізілмеген болса, онда мынадай нақты шығындар : тауарды  әуе айлағына, айлаққа немесе басқадай жерге дейін жеткізіп беруге жұмсалған  шығындар; тауарды Қазақсатн Республикасының  кедендік аумағынан сыртқары жерлерге шығару шығындары; сатушыныңшығарған шығындары; сақтандыру сомасы; комиссиялықжәне брокерлік сыйақылары; сондай-ақСыртқы экономикалыққызметтің  тауар номенклатурасына  сәйкес бағалнатын тауарлармен біртұтас нәрсе ретінде қаралмаса, контейнерлердіңнемесе бірнеше рет қайталанып айналымда болатын ыдыс құндары негізінде анықталады. 

Қазақстан республикасыныңкедендік  аумағына сырттан әкелетін тауардыңкедендік құны мынадай әдістерді қолдану  арқылы анықталады: сырттан әкелелінетін тауарларға жасалған мәміле бойынша ; ұқсас тауарларға жасалған мәміле бағасы бойынша ; бірыңғай тауарларға жасалған мәміле бағасы бойынша ; құннан шегеру әдісімен; құнға қосу әдісімен; резервтік әдісімен жасалады.

Едендік төлем мөлшерлері мынадай түрлерге бөлінеді:

Адволарлық– салықмөлшері салынатын тауарлардыңкедендік құнына процентпен есептеледі;

Ерекше  - салықмөлшері салынатын тауарлар бірлігініңбелгіленген мөлшерімен есептелінеді;

Аралас– салықмөлшері жоғарыда аталған кедендік салықтүрлерініңекеуінеде үйлестіріледі.

Сыртқы экономикалыққызметте қолданатын негізгі құжаттар болып :                       

-                   Техникалыққұжаттаулар – техникалықтөлқұжаты (паспорты), сызбасы, жинау бойынша нұсқауы, монтаждау, басқару және жөндеуі, техниалықжағдайын сипаттайтын құжат (спецификациясы) және т.б.                       

-                   Тауарлы-ілеспе құжаттаулар ы- тауар сапасыныңсертификаты, буып-түю парағы; құрастырушы тізімдемесі (ведомосы) т.б.;                       

-                   Транспорттық, экспедиорлықжәне сақтандыру құжаттаулары – теміржол наклоднойы және оныңкөшірмесі (жүк түбіршегі, коносамент, автотранспорттықнаклоднойы т.б.), сақтандыру полисі немесе сертификаты;                       

-                   Қойма құжаттары – экспорттау тауарына портта берілген қабылдау актісі, тауардыңсақтауға алынғаны туралы  қойманыңқолхаты, басқа да кепілдік куәлігі т.б;                       

-                   Есеп  айырысу құжаттаулары – шот-фактурасы, аударм векселі (тратты);                        

-                   Банкі құжаттаулары – валютаны аудару  өтініші, инкассо тапсырмалары, акредетив ашу туралы тапсырмалар, чектер, Қазақстан Республикасыныңкеден депозитіне қаражатты аудару туралы тапсырмалары, есеп айырысу және валюталық  шоттар бойынша жасалған операциялардыңкөшірмесі;                       

-                   Кедендік құжаттаулар – кедендік жүк декларациясы (КЖД), тауардыңшығуы (немесе шығарылған жері) туралы сертификаты, баж салығын төлегені туралы анықтама, акциздер, алымдар;                       

-                   Талап (шағым) құжаттаулары – шағымдықхат, сотқа немесе арбитражға қойған талап арыз;                       

-                   Бұзылған немесе кем шыққан жөнінде жасалған құжаттар – кем шыққанға жасалған коммерциялықактілер, авария сертификаты.

Сыртқы экономикалыққызмет бойынша есеп айырысу шетелдік валюта бойынша жүреді. Нақты мысалдарды қарастырмастан бұрын шетелдік валюта бойынша жасалатын операцияларына тоқталамыз. 

 

ШЕТЕЛДІК ВАЛЮТА ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢЕСЕБІ 

 

 

 Шетелдік валютасында жасалатын  операцияларды бухгалтерлік есепте көрсету үшін  № 9 БЕС ережелерін пайдаланады. Шетелдік валюталықоперацияларына шетелдік валютада жасалатын мәмілелер жатады, олардыңқатарына :  шетелдік валютаға сатып алынған немесе сатылған мүліктер;  шетелдік

Валютамен алынған немесе берілген несиелер (қарыздар); басқа  да жолдармен алынған немесе валютаға сатылған активтер және т.б. Бухгалтерлік есептің  Бас шоттар  жоспарында шетелдік  валютадағы  ақша қаражаттарын есептеу үшін мынадай арнайы синтетикалықшоттар қарастырылған : 431,432,452. Ал  басқа активтері мен міндеттемелерін есептеу үшін мына шоттарға субшоттар ашылады: 301, 333, 511,  671,  687  т.б., демек, шетел валютасында жасалған операцияларын бөліп көрсету мүмкіндігі зор. Бірақол операциялар бухгалтерлік есеп жахбасында тек теңгемен ғана көрсетіледі, яғни Қазақстан РеспубликасыныңҰлттыұқбанкісініңбелгіленген бағамы бойынша қайта есептелінеді. Бірақолар алғашқы құжаттарда (касса кітабында, кіріс және шығыс каса ордерлерінде, есеп регистрларында) номиналдықтүрі бойынша көрсетілуі мүмкін.

Мысал. «Узень! ЖШС 27 қаңтар 2002 ж. «Werbe» шетел кәсіпорнына  жеткізіп берілетін (немесе әкелінетін) тауар үшін аванс ре тінде ақша қаражатын аударған. Аударылған аванстыңсоммасы 3500 АҚШ долларын құаған. 27 қаңтар 2002 жылы ҚР ҰБ бағамы бойынша 1 доллар 151,00 теңге тұрған. Олай болса,  «Узень» ЖШС – тіңбухгалтерлік есеп регистрларында жалпы сомаға келесі жазба жазылады:

528500 теңгеге  - 351 шоты дебеттеледі де, 431 шоты кредиттеледі.

Шетелдік валютада операцияны жасау кезінде операцияныңжасалған  күнін білу керек, онсыз операция дұрыс жасалған болып саналмайды. Төменде шетелдік валютада жасалған операцияныңкүнін анықтаудың  тәртібі келтірілген. 

 

Ақша қаражаты  мен есептесулер (шетел валютасында алынған (берілеген) дебиторлықжәне кредиторлыққарыздар, несиелер, арнайы қаржыландыру қаражаттарыныңқалдықтары) міндетті түрде, ҚР ҰБ белгіленген бағамы бойынша еңсоңғы есептік кезеңініңкүніне қайта есептелуіне жатады.

Шетелдік валютағаалынған(қалыптасқан) негізгі құралдардыңқұны , аяқталмаған  күрделі құрылыстар, тауарлы-материалдыққұндылықтар, материалдықемес активтер, меншік капиталы одан әрі қайта бағалануға жатпайды. Шетелдік валютаға алынған (қалыптасқан) меншік капиталы және аударылған активтер ҚР ҰБ бағамы бойынша бағаланады және шетел валютасыныңөзгеруіне  байланысты қайта  есептеулер жүргізілмейді. Ондағы орын алған айырма бағамныңайырмасы болып саналады. Сондықтан ондағы табыстыңжәне шығыстыңажырата білу керек. Ол үшін баға белгілеу агенттігініңақпарттарына сүйену керек.

Мысал. «Цемент» ААҚберген  өтініші бойынша, оған қызмет көрсететін банк 1000 АҚШ долларына теңгені  ковертациялауға және 20000 Ресей Рублін алған.ҚР ҰБ бағамы: 1 долларға – 152 теңге; 1 Ресей рубліне – 4,8 теңге. Ал банкініңесеп айырысу бағамы бойынша : 1 доллар – 153 теңге; 1 Ресей рублі – 4,5 теңге  құраған. 

 

Бағамдықайырма есеп және есеп беруде келесі тәртіп бойынша  көрініс табады:                       

-                   Шетел валютасында көрсетілген дбиторлықжәне кредиторлыққарыздарды өтумен байланысты, операциялары бойынша жасалған ҚР есептесу күніндегі бағам, бухгалтерлік есепте  көрсетілген қарыздыңбағамынан ерекшеленетін болса;                       

-                   Әрбір есептік күнег шетелдік валютадағы ақша қаражатыныңқалдыққұнын (ақша қаражаттарын қоса алғанда) қайта бағалаумен байланысты операциялар бойынша және әрбір операцияныңалдында осы шоттардағы қаражаттардыңқозғалысы бойынша айырмашылығы болса.

Төменде бағам айырмасыныңөте жиі кездесетін жағдайлары келтірілген:                        

-                   Таурларды және басқа  да мүліктерді импорттау кезінде тауарды кедендік рәсімдеу күніндегі теңгеніңнақты эквиваленттік  құнымен  және сол үшін аударылған ақша қаражатыныңкүні арасындағы пайда болған айырма  (жабдықтаушылармен есеп айырысу кредиторлыққарыздардыңтөмендеуі немесе қайта бағалануы немесе дебиторлыққарыздыңберілген аванстары бойынша);                       

-                   Көрсетілетін қызметтіңимпортталуы кезінде – осы қызметтіңнақты тұтынған кезіндегісімен және соған аударылған ақша қаражатыныңкүні арасында пайда болған айырма;