Кәсіпорынның негізгі қорларын талдау

• құрал-жабдық өлшемінің календарлы уақыт қоры (талданатын кезеңге календарлы күндер санының көбеюі арқылы есептелінеді);
• номиналды уақыт қоры (бір кезеңде жұмыс сменасының көбеюі жұмыс сменасының  уақыттық ұзақтығына тең);
• тиімді уақыт қоры жоспарланған кезеңнің ішінде тиімді пайдаланылатын уақыт мөлшерімен анықталады. Ол номиналды уақыт қорына тең, тек оның ішінен жөндеуге, модернизацияға, профилактикаға және құрал-жабдықтардың жапсырмаға кететін уақытын шегерімен тасталады.
• пайдалы уақыт – құрал-жабдықтардың нақты жұмыс уақыты, жоспарлық емес тұрып қалуларды шегеріп тастағандығы тиімді жұмыс уақыт қоры секілді анықталады.

 

2000 жыл

●  календарлы уақыт қоры = 365 · 24 = 8760 сағ.

● номиналды уақыт қоры  = 258 · 2·6 = 310 сағ.

● тиімді уақыт қоры = 3107 – 459 = 2648 сағ.

● пайдалы уақыт қоры = 2648 – 904 = 1744 сағ.

2001 жыл

● календарлы уақыт қоры = 365 ·24 = 8760 сағ.

● номиналды уақыт қоры = 260·2·6 = 3120 сағ.

● тиімді уақыт қоры  = 3120 – 362 = 2758 сағ.

● пайдалы уақыт уақыт = 2758 – 847 = 1911 сағ.

Уақыт қорының жиынтығы құрал-жабдықтардың жұмыс уақытын  талдауға мүмкіндік береді. Клендарлы және номиналды уақыт қорларын салыстыру ауыстыру икоэффициентін жоғарылату есебінен, ал номиналды және тиімді – құрал-жабдықтарды жақсы пайдалану есебінен, жұмыс уақытында жөндеуге кететін уақыт шығынын қысқарту есебінен жақсы пайдалануды анықтауға мүмкіндік береді.

Талданып отырған  кәсіпорын бойынша құрал-жабдықтардың жұмыс уақыт қорлары туралы мәліметтер №6 кестеде көрсетілген:

 

 

Кесте №6

«Уақыт қорларының бастапқы мәліметтері»

Көрсеткіштер	Базистік жыл (2000)	Есептік жыл (2001)	% орындалуы	Абсолютті өзгеріс
1. Календарлы уақыт  қорлар	8760	8760	100
2. Номиналды уақыт  қорлар	3107	3120	100,4	13
3. Тиімді уақыт қорлар	2648	2758	104,2	110
4. Пайдалы уақыт қорлар	1744	1911	109,6	167
5. Жоспарлы уақыт қорлар	1723	1936	112,4	213

 

2001 жылы уақыт бойынша  құрал-жабдықтарды пайдалану коэффициенттері:

Календарлы уақыт қоры = 1911/8760 = 0,218

Номиналды уақыт  қоры = 1911/3120 = 0,613

Тиімді уақыт  қоры = 1911/2758 = 0,693

Жоспарлы уақыт  қоры = 1911/1936 = 0,987

Кестеде келтірілген мәліметтер бойынша былай қорытынды жасауға болады: базистік жылмен салыстырғанда нақты номиналды уақыт қоры 100,4% құрайды. Құрал-жабдықтар жұмысының календарлы (100%) және номиналды (100,4%) уақыт қорының проценттерінің әр түрлі болуы нақты жұмыс күндерінің саны және ауыстырылу коэффициенті ескерілгеннен сәл төмен болғанын көрсетеді. Базистік кезеңге тиімді уақыт қоры 104,2% құрады. Базистік жылда құрал-жабдықтарды жөндеуге 459 маш./сағ. (3107 - 2648) кеткен. Нақты есептік жылда жөндеуге 362 маш./сағ. (3120 - 2758) кеткен немесе алдыңғы жылға қарағанда 97 маш./сағ. кем болған.

Базистік жылда  құрал-жабдықтардың белгіленген көлемінде  оның тиімді жұмыс қоры 2648 ма./сағ. құрады. Ал өндіріс бойынша жоспарды орындауға  қажетті уақыт – 1723 маш./сағ. Сәйкесінше құрал-жабдықтардың белгіленген көлемінде кәсіпорынның 925 маш./сағ. (2648 - 1723) пайдаланбаған уақыты қалады. Бұл 1999 жылы құрал-жабдықтардың жоспардан тыс тұрып қалулары болған. Жоспар бойынша өнім шығаруға 1936 маш./сағ., демек, нәтижесінде 25 маш./сағ. (1911-1936) құрал-жабдықтардың тұрып қалулары болған. Бұдан басқа кәсіпорын 847 маш./сағ. (2758-1911) тиімді немесе мүмкін уақытын пайдаланбады. Осылайша тиімді пайдаланбаған және тіпті пайдаланбаған уақыттың толық көлемі (97+925+847)=1869 маш./сағ. құрады.

Бұл кәсіпорынның жіберіп алған мүмкіндіктеріне  айғақ болады. Кәсіпорынға құрал-жабдықтардың жұмыс уақытын тиімді пайдалану  үшін бақылауды күшейту қажет. Есептеуіш  техникалық қолдануына негізделетін автоматтандырылған жұмыс уақытын бақылайтын және есептейтін құралдар қолданған орынды.

Кәсіпрынның технологиялық  саясатын жасау үшін негізгі қорлардың  тиімді қолдану көрсеткіштерінің тереңдетілген  талдануы қажет және бірінші кезекте  қор қайтарым көрсеткішін.

Қор қайтарым деңгейінің жоғарылауына мыналар себепті болады:

● өндірісті механизациялау және автоматизациялау прогрессивті технологияны қолдану, әрекеттегі құрал-жабдықтардың модернизациясы;

●   құрал-жабдықтардың уақытын көбейту;

●  құрал-жабдықтардың жұмысының интенсивтілігін көтеру, соның ішінде техноологиялық процестердің талабына сай келетін шикізат және материалдардың сапалығын қамтамасыз ету жолымен және өнеркәсіптік-өндірістік персоналдың квалификациясын көтеру.

● негізгі қорлардың активті бөлігінің үлес салмағын көтеру, қозғалыстағы құрал-жабдықтардың үлесін көтеру.

Құрал-жабдықтарды  ішкі сменалық қолдану дәрежесі құрал-жабдықтардың жүктеу коэффициентін (К_жүкт.) сипаттайды, ол нақты жұмыс уақытының (Т_н) тиімді уақыт қорына (Т_қ) немесе номиналды уақыт қорына қатынасымен анықталады:

 

К_жүкт. = 1911/2742 = 0,697

 

Номиналды уақытты  пайдалану дәрежесі тиімді уақыт  қорының (Т_тиім.) номиналды уақыт қорына (Т_н) қатынасымен анықталады:

К'_р = Т_тиім./Т_н

К_р = 2680/2742 = 0,977

Қарастырылып жатқан көрсеткіштер құрал-жабдықтар және жұмыс уақытын пайдалану құрамы құрал-жабдықтарды пайдаланудың экстенсивті формасын сипаттайды.

Қор қайтарымның  факторлық жүйесінің себепті  байланысын талдау детерминирленген факторлық  үлгілерінің бірнеше түрлерін жасауға  мүмкіндік береді. Біздің мысалымызда  бірнешеуін келтірейік: негізгі қорлардың қорқайтарымының активті бөлігінен (Ф@)   тәуелді негізгі қорлардың қорқайтарым үлгісі және де қозғалыстағы машина және құрал-жабдықтар қорқайтарымынан (ФО_д) тәуелді негізгі қорлардың қор қайтарым үлгісі, негізгі қорлар құнының активті бөлігінің үлес салмағы (Д@) және активті бөліктің қозғалыстағы құрал-жабдықтардың үлес салмағы (Д_д).

ФО = ФО@ · Д@     (2.19)

ФО = ФО_д · Д@·Д_д                         (2.20)

Бұл формулаларды толық қор  қайтарым формуласын ұлғайту арқылы алуға болады:

ФО = Q/Fc@ · Fc@/Fc

ФО = 152617/23991· 23991/73855 = 2,07 тенге

мұндағы,

Q - кезең  ішінде өнім шығарылуы;

Fc@  - негізгі қорлардың активті бөлігінің ортажылдық құны

Fc - негізгі қорлардың ортажылдық құны

Құрал-жабдықтарды пайдалануды  толық ауыстыру деңгейін құрал-жабдықтарды  ауыстыру коэффициенті (К_ауыст,) сипаттайды:

 

К_ауыст, = Т_ауыст./Т_күн./N_қ.     (2.21)

К_ауыст, = 18625/305/31 = 1,97  (2001 жыл)

 

мұндығы,

Т_ауыст. - смена станоктарының жұмыс жасаған мөлшері;

Т_күн  - жұмыс күндер саны;

 N_қ.     - қозғалыстағы құрал-жабдықтар саны

Бұл коэффициент 2000 жылмен салыстырғанда істелетін  жұмыс көлемінің өсуі есебінен 0,62 өскен, ол 2000 жылы 1,35 құрады.

Құрал-жабдықтың  пайдалы жұмыс уақыты (Т_n):

 

Т_n  = Т_күн · К_ауыст. · t_ауыст. · К_жүкт.   (2.22)

 

2000 жыл:  Т_n  = 305·1,35·6,0·0,469 = 1158,7

2001 жыл:  Т_n  = 305·1,97·6,0·0,697 = 2512,8

2001 жылы құрал-жабдықтардың  пайдалы жұмыс уақыты 1354,1 сағ.  өсіп 2512,8 сағ. құрады.

Құрал-жабдық бірлігіне өнімнің ортасағаттық шығу көлемі (В_r), мың тенге:

В_r = Q/N_күн/T_n      (2.23)

 

2000 жыл:  В_r = 56997,8/26/1158,7 = 1,892

2001 жыл:  В_r = 152617/31/2512,8 = 1,952

2001 жылы құрал-жабдықтардың пайдалы жұмыс уақытын, қозғалыстағы құрал-жабдықтардың санын көтеру есебінен құрал-жабдық бірлігіне ортасағаттық өнім шығару көлемі 2000 жылмен салыстырғанда 0,067 мың  тенгеге өсіп 1,959 мың  тенгені құрады. Есептеу нәтижелерін №7 «Қор қайтарымды есептеу үшін бастапқы мәліметтер» кестесіне келтіреміз.

 

Кесте №7.

 

Қорқайтарымды есптеу үшін бастапқы мәліметтер

 

№	Көрсеткіштер	Басзистік кезең	Есептік кезең	Ауытқу	Өсу темпі
1.	Өнім көлемі (Q) мың тг.	56997,8	152617	95619	267,8
2.	Негізгі өндірістік қорлардың ортажылдық құны (Fc), мың тг.	66735	73855	7120	110,7
3.	Негізгі өндірістік қорлардың активті бөлігінің  ортажылдық құны (Fc@) мың тг.	16352	23991	7639	146,7
4.	Қозғалыстағы  құрал-жабдықтардың ортажылдық құны (Fcg) мың тг.	14300	21446	7146	149,9
5.	Негізгі қорлардың  активті бөлігінің үлес салмағы	24,5	32,5	+8	132,7
6.	Қорлардың активті  бөлігіндегі қозғалыстағы құрал-жабдықтардың үлес салмағы	87,5	89,4	+1,9	102,2
7.	Қозғалыстағы  құрал-жабдықтар бірлігінің саны	26	31	+5	119,2
8.	Қозғалыстағы  құрал-жабдықтар бірлігінің орташа құны, мың тг.	613,2	664,4	+51,2	108,3
9.	Жұмыс күндер саны, (Ткүн)	305	305	-	-
10.	Смена-станоктарының  жұмыс жасаған мөлшері, Тауыс.	10705	18625	+7920	173,9
11.	Ауыстыру коэффициенті, (Кауыст.)	1,35	1,97	+0,62	145,9
12.	Бір ауыстырудың  ұзақтығы, (tауыс.) сағ.	6,0	6,0	-	-
13.	Смена ішінде құрал-жабдықтарды  тиеу коэффициенті	0,469	0,697	+0,228	148,6
14.	Құрал-жабдықтардың пайдалы жұмыс уақыты	1158,7	2512,8	+1354,1	216,9
15.	Бір құрал-жабдыққа ортасағаттық өнім шығару көлемі (Вч)	1,892	1,959	+0,067	103,5
16.	Қозғалыстағы құрал-жабдықтардың қорқайтарымы, тг.	3,99	7,12	+3,13	178,4
17.	Негізгі қорлардың  қорқайтарымы, тг.	0,854	2,066	+1,212	241,9

 

№7 кестенің мәліметтерінен қозғалыстағы құрал-жабдықтардың қорқайтарымының факторлық үлгісі туралы талдауға болады, ол келесідей анықталады:

ФО_д = К_ауыст. · К_жүкт. · Т_күн  · t_ауыст. · В_r · 1/Ф_сд   (2.24)

ФО_д = 1,97 · 0,697_. · 305  · 6,0 · 1,959 · 1/21446 = 0,229 тенге,

яғни негізгі қорлардың  қорқайтарымының факторлық үлгісі құрал-жабдықтар құрамына, 1 сағат  пайдалы уақыт ішінде бір құрал-жабдықтың өнімділігін және уақытты пайдалану көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді.

ФО_д = Д_д  · Д@  · К_ауыст. ·  К_жүкт. · Т_күн  · t_ауыст. · В_r · 1/Ф_сд  (2.25)

ФО = 89,4 · 32,5 · 1,97 · 0,697 · 305 · 6,0 · 1,959 · 1/21446 = 666,9 м. тг  Факторлардың әсер ету есебін тізбектік амалмен жүргіземіз:

1. Негізгі қорлардың активті бөлігінің үлесін өзгерту есебінен қор қайтарым көрсеткішін өзгерту:

ΔФО(Д@) = Δ Д@ · Д_до · ФО_д     (2.26)

ΔФО(Д@) =0,08 · 0,875 · 3,990 = 0,2793 тенге

2. Қозғалыстағы құрал-жабдықтың қорқайтарымын өзгерту әсерінен негізгі қорлардың қорқайтарымын өзгерту:

ΔФО(Дд) = Δ Дд · Д_@1 · ФО_д      (2.27)

ΔФО(Дд) =0,019 · 0,325 · 3,990 = 0,0246 тенге

3. Қозғалыстағы құрал-жабдықтың қорқайтарымын өзгерту әсерінен негізгі қорлардың қорқайтарымын өзгерту:

ΔФО(ФОд) = Δ ФОд · Д_1@ · Д _1д     (2.28)

ΔФО(ФОд) =3,13 · 0,894 · 0,325 = 0,9094 тенге

Факторлардың  біріккен  әсері төмендегідей:

0,2793 + 0,0246 + 0,9094 = 1,213

Жасалған есептеулерден  қорқайтарым өсімі негізгі қорлардың  құрамындағы өзгертулердің оң мәніне ие сонымен қатар қозғалыстағы құрал-жабдықтардың қорқайтарым көрсеткішінің өсіміне әсер ететінін көріп отырмыз.

Ары қарай №7 кестенің мәліметтерінен қозғалыстағы құрал-жабдықтардың өзгерісіне әсер ететін факторларды есептеуімізге болады:

1.  ΔФО_д(К_ауыст.) = Δ К_ауыст. · К_то · Т_күно · t_{ауыст.о} · В_{r o} · 1/Ф_орт   (2.29)

ФО_д(К_ауыст.) = 0,62 · 0,469 · 305 · 6,0 · 1,892 · 1/613,2 = 1,6419 тенге 

2. Құрал-жабдықтарды тиеуді өзгерту әсерінен қорқайтарымды өзгерту (смена ішінде жұмыс уақытын тиімді пайдалану):

ΔФО_д(К_т.) = Δ К_т. · К_ауыст1 · Т_күн1 · 1/Ф_до       (2.30)

3.  Бір құрал-жабдықтың орта сағаттық өнімінің өзгеруі нәтижісінде қорқайтарым көрсеткішінің өзгеруі:

ΔФО_д(В_r) = Δ B_r · К_т1 · К_ауыст.1 · Т_күно · t_ауыст · 1/Ф_{орт .о}    (2.31)

ΔФО_д(В_r) = 0,067 · 0,697 · 1,97 · 305 · 6,0 · 1/14300 = 0,0118 тенге 

4. Бір құрал-жабдықтың  орташа құнының өзгеруі әсерінен  қорқайтарым көрсеткішінің өзгеруі: