Кәсіпорында еңбекті мөлшерлеу

Jпт.д=Jпт.г:Jвр.г

Мұндағы: Jпт.д-еңбек өнімділігінің орта күндік индексі;

                Jпт.г-еңбек өнімділігінің орта жылдық индексі;

               Jвр.г-жұмыс уақытының толық күндік қорын жақсы қолдану   

                           индексі.

 Jпт.час=Jпт.д:Jвр.с

Мұндағы: Jпт.час-еңбек өнімдлігінің орта сағаттық индексі;

                Jпт.д-еңбек өнімділігінің орта күндік индексі;

               Jвр.с-жұмыс уақытының ішкі ауысымдық қорын жақсы

                          қолдану индексі.

Jвр.г=Jвр.д:Jвр.с

Мұндағы: Jвр.д-толық ауысымдық жұмыс уақытының индексі

Бұдан: Jпт.час=Jпт.г:Jвр.г

Осыдан еңбек өнімділігінің  өсуін есептейік (орта сағаттық, орта күндік, орта жылдық шығу көлемі).

3. кесте. Еңбек өнімділігі.

Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Базистік жыл	Есепті жыл
Нормативті-таза өнім	мың тг	23939,4	26093,64
Жұмысшылардың саны	адам	8700	8700
Жұмыс жылының орташа ұзақтығы	күн	230,38	234,95
Жұмыс күнінің орташа ұзақтығы	сағ	7,52	7,67

 

Орта сағаттық өнім шығару=[26093,64L8700·234,95·7,67)] : [23939,4L8700·230,38·7,52)]=1,05

Орта күндік өнім шығару=[26093,64L8700·234,95)] : [23939,4L8700·230,38)]=1,07

Орта жылдық өнім шығару=(26093,64:8700): (23939,4:8700)=1,09

Көріп отырғанымыздай орта сағаттық өнім шығарудың өсуі 5%-ке артты, бұл жұмыс күшінің 5%-ке артуы негізінде  болды. Еңбек күші өнімділігінің  өсуі және ауысымдық уақыт қорын жақсы толық пайдаланудан өнім шығару 7%-ке, яғни тағы да 2 пунктке өсті. Толық ауысымдық уақыт қорын жақсы пайдалану нәтижесінде орташа өнім шығару 9,65%-ке артқан.

Сонымен 1 және 2 кесте  бойынша, берілген формулалар бойынша  келесідей тұжырым жасауға болады:

1. өнім өндірісінің еңбек сыйымдылығының қысқаруы туралы. Шын мәнінде еңбек сыйымдылығы (1-1:1,0617)·100=5,81%-ке азайған. Нәтижесінде орта сағаттық өнім шығару 6,17%-ке өсті.
2. ішкі ауысымдық уақытты жақсы пайдаланудың арқасында орта күндік өнім шығаруды 8,24%-ке дейін жоғарылатуға мүмкіндік берді.
3. жұмыс уақытысының толық күнін жақсы пайдаланудың арқасында орта жылдық өнім шығаруды 9%-ке дейін жоғарылатуға мүмкіндік берді.
4. еңбек өнімділігінің жалпы 9%-ке өсуі еңбек сыйымдылығының 6,17%-ке қысқаруынан, еңбек сыйымдылығының 2,67%-ке, яғни (1,0617·1,0267)=1,09 төмендеу базасындағы жұмыс уақытының жақсы пайдаланылуынан қамтамасыз етілді.

Орта күндік және орта сағаттық өнімділік көрсеткіштерін өндіріс көлемінің абсолютті  мәнін қолдану арқылы жұмысшылардың  еңбегін, жұмысшылардың және жұмыс уақытының санын басқа әдіспен де есептеу мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Еңбек өнімділігін көп факторлы талдау және болжау.

Көптеген кәсіпорындарда экономикалық талдау жасаған кезде  көбінесе топтық факторлар бойынша  еңбек өнімділігінің өсуін талдау әдістемесін қолданады. Бұл талдаудың мәні белгілі бір фактор немесе топ факторлар алынып, олардың еңбек өнімділігінің өсуіне әсерін жұмыс күшінің қатысты үнемі арқылы есептейді.

Факторлар бойынша еңбек  өнімділігінің талдауы жалпы  түрде жүргізіледі. Ал ішкі өндірістік резервтердің топтары бойынша еңбек өнімділігін талдау нақты болады. Сондықтан да екеуін де қолдану талдауды терең жүргізуге және техникалық, технологиялық, ұйымдастырушылық, психофизиологиялық, әлеуметтік шараларды құрастыру үшін қажетті ақпаратты алуға мүмкіндік береді.

Еңбек өнімділігінің  көрсеткіштері еңбек үрдісінің  тек сандық жағын көрсетеді. Демек, оны сапалы бағалау үшін, жеке және ұжымдық еңбек нәтижелерін бағалауға  мүмкіндік беретін арнайы талдау қажет. Экономикалық тәжірибеде еңбектің сапалы нәтижесін талдау үшін негізгі екі жағы бары. Бірінші жағдайда жеке жұмысшының немесе ұжымның белгілі қиындық бойынша жұмысты орындаудың әлеуетті мүмкіндіктері бағаланады. Бұнда жұмыскерлерді аттестациялау және жұмыс орындарын аттестациялау әдісі қолданылады. Екінші жағдайда өндірілген жұмыс бойынша бағаланады. Еңбек сапасы, еңбек қызметінің нәтижесіне тәуелді еңбек үрдісінің жиынтық қасиеттері деп түсіндіріледі. Бірнеше кәсіпорындарда еңбектің сапалы нәтижесін бағалауда көп факторлы талдау негізінде жүргізіледі. Факторлар негізінде: сапа категориясы бойынша өндірілген өнімнің сапасы, өнімді тұтынудан түскен пікірлер саны, өндірістің ырғағы, өнім ақауларының қысқаруы т.б. алынады.

Әрбір факторлардың әсері  баллмен немесе индекспен бағаланады. Әрбір фактордың жалпы еңбек нәтижесіндегі үлесі есептелінеді. Әрбір индекстің максималды мәні бірге тең. Демек, жеке факторлардың еңбек нәтижесінің сапасындағы үлесі бірден аз санмен белгіленеді.

Нарықтық экономика  жағдайында кәсіпорынның еңбек көрсеткіштерін жобалау өндірілген өнім құрылымының және көлемінің жылжуымен байланыстылығы өте маңызды.

Бұндай болжамдарды  тапсырыс портфеліне байланысты, ал тұрақты  өндіріс кезінде бір жылға  құру керек. Кадрлар, еңбек, еңбекақы бойынша  болжамдарды құрмай-ақ өндірісті басқару қиын. Осыған байланысты кәсіпорынның экономикалық қызметі нарық конъюктурасының өзгеруіне оперативті жауап беруі керек. Еңбек өнімділігін болжау, орташа өнім шығару деңгейі мен базистік жылмен салыстыруда өнім өндірісінің еңбек сыйымдылығын (және де бұл кезде натуралды көрсеткіштерді құндық көрсеткіштерге қарағанда пайдалану жөнді болады) қалыптастыру ретінде көрсетіледі. Көтерме бағалардың, өндіріс номенклатурасының, өнімнің жеке түрлері көлемінің тез өзгеруі еңбек өнімділігінің өсуін құндық нормативтер негізінде дәлді болжау мүмкін емес. Демек, нарық конъюктурасының өзгеруі кезінде, еңбек өнімділігінің натуралды көрсеткіштері алынуы тиіс.

Еңбек өнімділігі өсуінің  мүмкіндігінің барлық экономикалық дәлелдеудің мағынасы: еңбек өнімділігінің  базалық деңгейі бойынша ӨӨП-дың санын және жоспарланатын өнім өндірісінің көлемін анықтау, содан кейін белгілі бір фактордың әсерінен мүмкін болатын еңбек үнемділігін анықтайды. Еңбек үнемділігінің мүмкін көрсеткіші еңбекті адам-жыл сомасында көретіледі.

Өнім өндірісінің көлемі ӨӨП-ң саны және еңбек өнімділігі арасында тікелей байланыс бар екенін біле отырып, өнім өндірісінің көлеміне жұмыс күшінің қатысты үнемінің әсерін еңбек өнімділігінің өсу көрсеткіштері арқылы есепке алуға болады. Жұмыс күшінің қатысты үнемі қандай мөлшерде өссе, еңбек өнімділігі де соншаға өседі. Мысалы, жұмыс күшінің қатысты үнемі ӨӨП шартты санынан 10% құраса, онда өнім өндірудің сол өлемінде еңбек өнмділігі 11,11% өседі ((10·100)L100-10)).

Еңбек өнімділігінің  өсуін болжамдаған кезде келесі факторлар жіктелуін қолдану орынды:         

1. өндірістегі құрылымдық өзгерістер:

• жалпы өнім көлеміндегі жеке өнім түрлерінің немесе өндірістің үлес салмағының өзгерісі.

2. өндірістің техникалық деңгейін жоғарылату:

• өндірістік үрдістердің кешенді механизациясы мен автоматизациясы, озат технологияны ендіру;

• қызмет жасап отырған жабдықтардың механизациясы;
• бұйымдардың құрастырушылық және технологиялық сипаттамаларын өзгеруі, өнімнің сапасын жоғарылату;
• материалды, отынды, энергияны қолдануды жақсарту;
• шикізаттың, материалдың, отынның, энергияның қолданылып жүрген түрлерінің тиімді жаңа түрлерін енгізу немесе ауыстыру.

3. басқаруды, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру:

• өндірісті басқаруды жетілдіру;
• қызмет көрсету нормалары мен аймақтарын көбейту;
• жұмыс уақытының жоғалуын қысқарту;
• ақаудың залалын қысқарту;
• нормалар мен өнім шығаруды орындамайтын жұмысшылар санын азайту.

4. өнім өндірісінің көлемін өзгерту:

• өндірістегі жеке өнім түрлерінің үлес салмағын өзгерту.

5. жаңа кәсіпорындарды енгізу және меңгеру.

Еңбек өнімділігінің өсуі бойынша барлық экономикалық есептемелер үшін ең маңызды көрсеткіші-базистік деңгейі бойынша алынған және өндірістің болжамданған көлемі бойынша ӨӨП-ң шартты саны болып табылады.

Мысал. Базистік кезеңдегі кәсіпорындағы ӨӨП-ң саны (1 кесте) 10260 адам. Өндірістің көлемін 1,01%-ке жоғарылату көзделген. Бұл жағдайда ӨӨП-ң шартты саны базистік кезеңдегі еңбек өнімділігінің деңгейі бойынша 10363,6 адам құрайды (10260·1,0101).

Еңбек өнімділігінің  деңгейіне өндірістегі құрылымдық өзгерістер әсерін тигізеді. Олардың әсерін есептеу үшін келесі формула қолданылады:

           m

Эчр=∑ ЧРбКо – ЧРус

            1

Мұндағы: Эчр - ӨӨП санының қатысты үнемі;

                  ЧРб –базистік кезеңдегі жеке құрылымдық бөлімшелердегі  

                          ӨӨП-ң саны, адам (m-құрылымдық бөлімшелердің саны);

                  Ко -өнім өндіру көлемінің ұлғаю коэффициенті (болжам  

                         бойынша);

                  ЧРус –жалпы кәсіпорын бойынша есептелінген ӨӨП-ң 

                              шартты саны.  

Формуланың мәні бойынша  жұмыс күшінің үнемі құрылымдық бөлімшелердің әртүрі бойынша өндіріс  көлемінің өсімшесінің әртүрлі  деңгеймен шартталған. Егер де барлық құрылымдық бөлімшелер бойынша өндіріс  көлемінің өсуі бірдей болса, онда жалпы завод бойынша персоналдың саны мен барлық құрылымдық бөлімшелер сомасы бойынша сәйкес болар еді. Бірақ жеке цехтар бойынша өндіріс көлемінің өсу темптері әртүрлі болғандықтан, жалпы завод бойынша есептелінген персоналдың шартты саны және цех бойынша персоналдың шартты саны бір-бірінен айрықша болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.Еңбек өнімділігін  жоғарылату.

1. Еңбек өнімділігін жоғарылатудың жолдары.

Өнімділік анықтамасының  мазмұнынан, яғни шығарылған өнім көлемінің  шығындарға қатынасынан, ол төрт жағдайда жоғарылауы мүмкін:

• өнім көлемі өсіп, ал шығындар төмендеген кезде (классикалық жағдай);
• өнім көлемі шығындарға қарағанда тез өссе;
• өнім көлемі сол қалпында, ал шығындар төмендеген кезде;
• өнім көлемі шығындарға қарағанда аз темппен төмендеген кезде.

Еңбек өнімділігінің  өсуін қамтамасыз ететін басқарушылық стратегия осы жағдайлардан таңдалуы керек. Бірлестіктерде, кәсіпорындарда еңбек өнімділігінің деңгейі бір ӨӨП-ң орта тізімдік жұмысшыға келетін тауарлы өнімнің бағасымен анықталынады. Еңбек өнімділігінің көрсеткіштері абсолютті мәнде, ал оның өсу темпі өткен және базистік жылға процент түрінде жоспарланады.

Жоспарлы кезеңдегі  еңбек өнімділігінің өсу темпі  өткен жылдың еңбек өнімділігін  келесі технико-экономикалық факторлардың әсер ету есебінен түзету әдісі арқылы орнатылады:

• өндірістің техникалық деңгейін жоғарылату, соның ішінде жаңа техникалық үрдістерді, өнімділігі жоғары машиналар мен құрал-жабдықтарды енгізу, қол еңбегін механизациялау;
• басқаруды, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру, соның ішінде өндірісті басқаруды жетілдіру, еңбекті ғылыми ұйымдастыруды ендіру, жұмыс уақытын жоғалуын қысқарту;
• өндірістің құрылымы мен көлемінің өзгеруі, соның ішінде өндіріс көлемінің өсуімен байланысты ӨӨП санының қатысты азаюы;
• жалпы өнім көлеміндегі өндірістің немесе өнімнің жеке түрлерінің үлес салмағының өзгеруі;
• салалық факторлар, соның ішінде шикізат сапасының және өнім шығуының жоғарылауы;
• жаңа цехтер мен учаскілерді енгізу және меңгеру.

Өндірістің спецификасына  байланысты еңбек өнімділігінің  өсуін есептегенде басқа да салалық  факторлар есепке алынуы мүмкін. Еңбек өнімділігінің жоғарылауын мынандай жолдар арқылы қол жеткізуге болады:

1. кәсіпорынның өндірістік қуатын толық пайдалану есебінен өнім шығаруын көбейту, өйткені өндіріс көлемін көбейту арқылы жұмыс уақытысы шығындарының тек өзгермелі бөлігі ғана көбейеді, ал тұрақтысы өзгеріссіз қалады. Нәтижесінде өнім бірлігі шығаруға кеткен уақыт шығыны азаяды.
2. интенсификациялау жолымен өндіріс үшін еңбек шығындарын қысқарту, өнім сапасын көтеру, өндірісті кешенді механикаландыру мен автоматтандыруды енгізу, жетілдірілген өндіріс техникасы мен технологиясын енгізу, өндірісті жақсы ұйымдастыру арқылы жұмыс уақытының жоғалуын төмендету.

Бұл жағдайда өнім өлемінің шығуы мен еңбек шығындары  қатынасының өзгеруі жоғарыда атап өткендей төрт жағдайда болуы мүмкін және де олар сол кездегі экономикалық жағдайға байланысты таңдалуы керек.

Стратегиялық саясаттың  таңдалған жағдайында, тәуелсіз орта сағаттық өнім шығаруының жоғарылауының  резервтері былай табылады: