Кәсіпкерліктің даму проблемалары

Жер   учаскесін      бағалау  қүны   бірыңғай   жер   салығын   есептеу   үшін   негіз      болып табылады.

Бірыңғай жер салығын  төлеу учаскесі орналасқан жер бойынша  тиісті    бюджетке екі мерзімде:

Төлеудің бірінші мерзімінде бірыңғай жер салығын төлеушілер ағымдағы төлемді бүдан бүрынғы  салық кезеңі үшін бірыңғай жер салығы бойынша декларацияда есептелген бірыңғай жер салығы жалпы сомасының белігінен кем емес мөлшерде төлейді. Шаруа (фермер) қожалықтары жер пайдалану қүқығында жер учаскесін иеленудің нақты кезеңі үшін бірыңғай жер салығын (салық салу объектісінің өзгеруін есепке ала отырып) есептейді жоне төлейді.

Жер учаскелерін  жалға  берген (алған) кезде  салық    салу  ерекшеліктері

1. Шаруа   қожалығы  жер учаскесін  басқа  шаруа   қожалығына  берген  кезде тараптардың  әрқайсысы  осындай жер учаскесі  бойътнша  бірыңғай жер   салығын   жалға беру    шартында    көрсетілген    жер    учаскесінің    нақты      пайдаланылуы      кезеңінің негізге ала отырып  есептейді және  төлейді.

Жалға     алушының пайдалану кезеңі жер учаскесін

Жалға алған  айдан  кейінгі айдан  бастап  белгіленеді.

Бұл орайда жер учаскесін жалға беруден алынған (алынуға тиісті) табыс бойынша шаруа қожалығын салықты жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен есептейді және төлейді.

2.  Шаруа   қожалығы  бірыңғай жер салығын  төлеуші   болып табылмайды салық төлеушіге   жер   учаскесін   жалға берген   кезде осындай жер учаскесі бойынша бірыңғай жер салығын есептеу мен телеу жоніндегі міндеттеме шаруа қожалығында қалады.

Жер учаскесін жалға  беруден альтнған табыс бойынша  шаруа қожалығы салықты жалпыға  бірдей белгіленген тәртіппен есептейді және телейді. Бүл орайда осындай жер учаскесі бойынша бірыңғай жер салығының төленген сомасы (есептелген шекте) салық салынатын табыс айқындалған кезде шегерілуге тиіс.

1.  Бірыңғай   жер  салығын толеушілер жыл сайын  ағымдағы салық кезеңінің 15 наурызнан     кешіктірілмейтін       мерзімде   жер   учаскелер   орналасқан   жердегі   салық органдарына     өткен     салық     кезеңі     үшін     бірыңғай        жер     салығы     бойынша декларация  тапсырады.

2.   Бірыңғай  жер  салығын  толеуші осът    арнаулы    салық   режимін    қолданған бірінші   жылдың    15  наурызынан  кешіктірілмейтін мерзімде мынандай қүжаттарды :

1)  ағымдағы  салық   кезеңі  үшін  бірыңғай жер   салығы  бойынша ағымдағы төлем  есебін;

2)  нотариат    немесе   селолық    атқарушы   органдар    куәландырған    жер пайдалануға қүқық беретін актінің (кейінгі жер пайдалану туралы шартты қоса алғанда, уақытша жер пайдалану шарттарының) көшірмесін тапсырады.

Жер пайдалану қүқығына актісі болмаған жағдайда бірыңғай жер  салығын төлеушілер жергілікті атқарушы органның жер пайдалану қүқығын беру туралы шешімін

табыс етеді. Кейінгі  жер пайдалану қүқығына акт алған  кезде салық төлеуші оны алған  кезден бастап отыз күн ішінде оның нотариат немесе селолық атқару органдар куәландырған кошірмесін салық комитетіне табыс етеді.

3) жер ресурстарын   басқару жоніндегі уәкілетті орган берген жер учаскесін (жер пайдалану қүқығын) бағалау қүнын анықтайтын актінің нотариат немесе   селолық атқарушы органдар куәландырған көшірмесін табыс   етеді. Акт   болмаған   жағдайда жер учаскелерін бағалау қүны жер   ресурстарын   басқару жөніндегі   уәкілетті орган берген деректер бойынша 1 гектар жердің аудан бойынша орташа бағалау қүнын негізге ала отырып анықталады;

4)  әлеуметтік салық  сомаларын есептеу үшін қажетті  деректерді міндетті түрде көрсете   отырып,  қызметкерлерді  салық   кезеңінде  жалдау туралы  моліметтер     табыс етеді.

3. Осы арнаулы салық  режимін тандап алған жаңадан  қүрылған салық төлеушілер бірыңғай  жер салығы бойынша ағымдағы  төлем есебі мен арнаулы салық  режимін қолдану қүқығына өтініш  бергенннен кейін отыз күнтізбелік күн ішінде осы баптың 2- тармағында аталған қүжаттарды табыс етеді.

•  Таратылған   немесе қайта   үйымдастырылған   кезде бірыңғай   жер салық  органына бергеннен кейін он бес  күн мерзімде еткен салық кезеңі үшін декларация  тапсыруға міндетті.

•  Бірыңғай жер салығы төлеушілер шаруа қожалығының басшысын жөне мүшелерін қоса алғанда, әрбір қызметкер үшін салық сомасын ай сайын есептеп отырады.

Бірыңғай жер салығын  төлеушілер бірыңғай жер салығы бойынша  декларация табыс ету үшін белгіленген  мерзімдерде:

1)  әлеуметтік салық бойынша декларация;

2)  төлем көзінде үсталатын жеке табыс салығы бойынша есепті;

3)   жинақтаушы  зейнетақы   қорларына  міндетті  зейнетақы   жарнеларын төлеу женіндегі есептілікті;

4)   жер     бетіндегі     көздерден   су  ресурстарын  пайдаланғаны  үшін төлемақы бойынша жэне қоршаған ортаны ластағаны   үшін төлемақы бойынша   декларацияны табыс етеді.

Жоғарыда түсінік беріп  откен кәсіпкерлік қызметтің  жекелеген түрлері бүгінгі күнде жаппай дамып келе жатқан көсіпкерлік түрлері болып табылады. Көбінше ол қалалык жерлерде дамыған, әсіресе Алматы сияқты ірі қалаларда олардан түсетін салықтық түсім молшері басқа елді мекендерге қарағанда жоғарырақ.

Қазақстан Республикасында  салықтар және басқа да толемдер Қазақстан  Республикасының «Салық жіне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2001 жылдың 12 маусымында қабылданған, іс жүзіне 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап енгізілетін Кодексі негізінде алынады.

Қазақстан Республикасындағы  салық зандары жоне бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртүтастығы және салық заңдарының жариялығы принциптеріне негізделеді.

Қазақстан Республикасының  салықтары және бюджетке төленетін  басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеуінің салық міндеттемелері туындарының орындалуының және толықтырылуының барлық негіздері мен тәртібін салық зандарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Қазақстан Республикасында  салынатын салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің бірі: шағын бизнес субъектілеріне арналған арнаулы салық режимі.

Арнаулы салық режимін  қолданатын жеке косіпкерлер арнаулы  салық режимі қолданылатын қызметінен түскен табыстарынан жеке табыс салығы бойынша декларация табыс етпейді.

Қазақстан Республикасының  шегәнен тыс жерлерде төленген жеке табыс салығының сомалары Қазақстан  Республикасында салық төлеу  кезінде есепке жатқызылады.

Жеке табыс салығы бойынша декларация тапсырушы салық  толеушілер табыс салығын төлегенін  растамаған жағдайларда, жеке табыс салығын есептеу жеке табыс  салығы   төленгені   расталмаған   табыс   сомасына   салық   зандылығымен   белгіленген ставкаларды қолдану жолымен жүргізіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Кәсіпкерлікпен айналысатын  субъектілерден олардың бюджет кірістерін атқаратын рөлі түсетш салықтык түсшдер және құрудағы

 

Жоғарыда қарастырып өткеніміздей, Алматы облысы бойынша  шағын және орта бизнес субъектлері  жылдан жылға көбейіп келеді (1, 2 және 3 кестелер). Яғни, оларға салық  салудың да және сол арқылы аталған субъектлердің қызметтерін мемлекет тарапынан реттеп отырудың да қажеттілігі күннен - күнге артып келе жатыр.

Сонымен бірге жоғарыдағы, косіпкерлік қьтзметтің дамуын жан -жақты қарастырған кезде байқағанымыз, Алматы облысында да экономиканың басқа саласына қарағанда сауда саласында кәсіпкерлік қызмет даму үлесі, басқаларға қарағанда басымдау. Сонымен бірге, Алматы облысы ауыл шаруашылық онімдерін ондіруге бейімделген. Өндірістік сферада қызметін жүзеге асыратын кәсіпкерлер саны ең аз мөлшерді қүрайды, шамамен 2-3ө-ға тең болып отыр.

Енді, соңғы жылғы Алматы облысы бойынша косіпкерлік қызметтің  даму тенденциясын және олардан түсетін  салықтық түсімдердің бюджет кірісін  толтырудағы ролін қарастыратын болсақ, онда келесі кестелерден анығырақ байқауға болады.

 

Кесте 5 Шағын кэсіпкерлік субъектлерінің өсу серпіні 2003-2004жж.*

 

Шағын кәсіпкерлік	субъектлері, оның ішінде	2003 жыл	2004 жыл
Тіркелгендері		51680	56961
Нақты қызмет жасайтындар		48562	52510

* Алматы облыстық  СК мәліметтері бойынша

Кестеден байқап отырғанымыздай, былтырғы жылмен салыстырғанда кәсіпкерлік  субъектлерінің бірлігі 5281 бірлікке өскені көрініп түр, бүл да болса мемлекеттің  шағын және орта бизнес субъектлеріне  жан-жақты жағымды, оның ішінде салық  салу механизмідерінің бүрынғымен салыстырғанда оңайлатылғандығынан және басқа да жағдай туғызып отыруынан деуге болады.

Сонымен қатар, 5-кестеде  келтірілген субъектлердің ішінде бюджетпен есеп айырысудың түрлеріне  қарай шағын кәсіпкерлер түрлі  категорияларға бөлінеді.(6-кесте, 1-сурет)

 

Кесте 6

Алматы облысы бойынша шағын кәсіпкерлікпен айналысатын  субъектлер саны, 2004ж.*

 

Шағын кәсіпкерлік субъектлері	Субъектлер саны	Жалпы кәсіпкерлер санындағы  үлесі ө-бен
Жалпыға ортақ тәртіппен  қызметін жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлер	1272	3,0
Оңайлатылған декларация негізінде қызметін жүзеге асыратындар	6229	11,0
Патент негізінде бюджетпен  есеп айырысатын жеке кәсіпкерлер	9202	16,0
Біржолғы талон негізіде жүмыс жасайтындар	522	1,0
Шаруа қожалықтары	34354	60,0
ШКС — занды түлғалар	5382	9,0

* Алматы облыстық СК мәліметтерінен

Кестедегі молметтерді  диаграммадан анықтап көруге болады

(1-сурет). Кесте мен диаграммадан байқағанысмыздай облыстағы кәсіпкерлікпен айналысатын субъектлердің басым бөлігін патен негізінде қызметін жүзеге асыратын жеке кәсіпкерлердің үлес салмағы басым болып келеді, сонымен бірге, бір ыңғай жер салығын төлейтін шаруа қожалықтарының да салыстырмалы түрде сан жағынан басқа кәсіпкерлерден жоғары болып түрғанын байқауға болады.

Бюджетпен есеп айырысу түрлеріне байланысты шагын кәсіпкерлік субъектлерінің үлесі, 2004ж*

*6-кесте негізінде  жасалган.

Кесте   мен   соның   негізінде   жасалған   диаграммадан   байқап   оытрғанымыздай

 

 

 

Алматы облысында шағын  кәсіпкерлік субъектлері түрлерінің барлық түрлеріне жуығы бар, оның ішінде кобірек үлеске ие болып отырғаны, әрине облыстың климаттық жағдайы мен экономикалық даму бағыттарының ерекшеліктеріне қарай, жеке кәсіпкерлердің ішінде шаруа қожалықтары жақсы дамыған. Ол, сонымен қатар биылға ауыл жылы деп аталып отырған кезеңмен тұспа-тұс келіп, мемлекет тарапынан бүл салаға қолдау көрсетіліп отырғанан айғақтайы.

Содан кейінгі орында, оңайлатылған декларация негізінде  жіне патент бойынша қызмет жасайтындар  үлесі көбірек. Ол, занды да себебі, көптеген шағын бизнес субъектлеріне аталған режимдердің тиімді жағы көп, мысалға есеп айырысудың қарапйымдылығы, салықтық ауыртпалықтың төмендігі, салық төлеушілерге түсінуге оңай болуы және т.б.

Сонымен, 01.01.2005 жылғы  жағдай бойынша Алматы облысында жалпы жеке кәсіпкерлік қызметпен айнальгсатын тіркелген субъектлер саны 56961 бірлікті қүрап отыр, олардың ішінде нақты жүмыс жасайтын шағын кәсіпкерлікпен айналысатын субъектлер саны 52510 бірлікті қүрайды. Сонымен бірге олардан түскен салықтық түсімдер осы жылдың басында 2747786,7 мың теңгені қүрап отыр. Бүл дегеніміз жалпы Алматы облысы бойынша салықтық түсімдердің 5,8 ө-ын қүрап отыр, ал жергілікті бюджеттегі түсімдердің 15,3ө -ын қүраған. 

Ал, былтырғы жылғы мәлімет  бойынша, жагтпы тіркелген косіпкерлердің саны 51680 бірлік болған да, олардың ішінде нақты жүмыс істеп түрған субъектлер саны 48562 бірлік болған. Ал, олардан түскен салықтық түсімдер 2914187,9мың теңгені қүраған, ол сәйкесінше жалпы бюджеттік түсімдердің 7,9ө-ын, ал жергілікті бюджет түсімдеріндегі үлесі 20,3ө-ға теңестірілген.

2005 жылғы қаңтар айында  тіркелген кәсіпкерлік субъектлерінің  ішіндегі 5382 заңды түлғалар болып  табылады, оның ішіндегі нақты  қызметпен айналысып отырғандарының  саны 3274 бірлікті қүрайды, олардан түскен салықтық түсім 2083350,1 мың теңгені қүрап отыр (7-кесте).