Кәсіпкерліктің даму проблемалары

Демек,   өнеркәсіп   өндірісіндегі  кәсіпкерлік   өте   баяу   болғанымен   де,  даму деңгейін сақтауда.                                                                                                        

Өндірістегі шағын косіпкерліктегі  субъектлердің алғашқы қалыптасып дамуында инвестициялық және қаржы несие жүйесі арқылы қолдау көрсетудің маңызы зор. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды қаржылық кемек арқылы жүзеге асыру барысында жыл сайын аталған мақсатқа қарастырылған қаржыландыру (ассигнование) шеңберінде берілген республикалық және жергілікті қаражатымен қатар, 1998 жылдан бастап Астана, Алматы, Қарағанды ; Шымкент қалаларының кейбір банктері (Казкомерцбанк, Халықтық банк, Цесна банк, банк центр кредит, Алматы сауда қаржьт банкы) еуропалық даму жөне реконструкция банкысының заемдары бойынша шағын бизнесті қолдау бағдарламасын жүзеге асыруда.

 Өнеркәсіптік қүрал  жабдықтарға бағытталған қүрделі  қаржы салымына салық жеңілдіктері  азайтылғанмен, жеке түлғаларға  берілетін жеңілдіктер артқан.

Басқа да ор түрлі салық  жеңілдіктеріне байланысты шектеу қойылды. Бүл бағдарламаның теориялық негізі болып американдық экономист А. Лаффердің, кейіннен лаффер қисығы деген атпен танымал болған теориясы саналады.

 

Лаффер қисығы

 

Мұндағы, К- салық ставкасы; У-бюджет кірісі; К.- сальгқ ставкасы өткен ставкасы өткен жағдайда У —&вджет кірісіде артады. Бірақ салық ставкасының оңтайлы молшері Кі-меміекеттік б^өджет кіріфнің У максимальды молшерін У_гқамтамасыз етеді, яғни қалыпты аймсЯй^ГОдан әрі салықтардың әсуі еңбе», өндіріс, кәсіпкерлікке деген ынтаны төмендетеді, демек 100ө салық салу жүзеге асырылған жағдайда мемлекеттік бюджет кірісі 0 -ге тең болады.

Салықтың төмендеуінінің нәтижесі болып экономикалық өрлеу  мен мемлекет кірісінің өсуі саналады. Ал, Лаффердің түжырымы бойынша, көлеңкелі  экономика және салық жүйесі кері байланысты. Салықтардың осуі колеңкелі экономика мөлшері занды және заңсыз табысты салықтан жасыруфы, табыстың басым бөлігін декларацияда көрсетпеуін арттырады.Керісінше, салықтардың төмендеуі экономиканың дамуына ықпал етеді. Демек мемлекет кірісі салық базасының үлғаюынан емес, салық ставкаларының өсуі есебінен артады. Бүл теорияның кейбір аспектілерін Америка Қүрма Штаттары Үкіметі XX ғасырдың 20-60 жылдары салық рефомасын өткізу барысында, кейінірек, жаңа ондеулерді ескере отырып, 80 жылдары қолданды. Демск, Лаффер түжырымы еркін нарық механизмінің қалыпты іс орекеті жағдайында тиімді болып табылады.

       Осы  тұста занды бір сурақ туады салық салудың оңтайлы деңгейін қалай анықтауға болады? Әр түрлі ғылыми әдебиеттерде алуан түрлі пікірлер келтіріліп, салық төлеуші өз табысының 30-50ө салық түрінде мемлекетке беруге жағдайы келеді деп түжырымдайды. Біздің ойымызша, бүл қисынсыз түжырым. Ойткені салық толегеннен кейін қалған табысы өндірістің көлемін ұлғайтуға, техникалық базаны нығайтуға тағы басқа мүқтаждықтарды шешу барысында жетуі тиіс.

                   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                                               

1.3 Кәсіпкерлік қызметті салықтык реттеу мемлекеттік реттеудің негізі ретінде

 

Мемлекеттік реттеудің  экономикалық қажеттігі туралы моселенің  теориялық негізін көрнекті ағылшын  экономисті Дж.М. Кейнестің (1883-1946ж) 1936 жылы жарық корген "Общая теория занятости, процена и денег" еңбегі салды. Кейінірек жарық көрген Лаффердің бюджеттік концепциясы мемлекеттің еркін, тоуелсіз косіпкерлер мен ондірушілердің шаруашылық қызметін реттеуге мүмкіндік берді.

Мемлекеттің экономиканы  реттеу оның эконмикаға араласуын білдіреді. Нарықтық экономиканың қалыпты қызмет ету үшін мсмлекеттік және нарық реттсу механизмдері өз ара тығызды байланыста болу керек.

Шведтік тәжірибеде дәлелдегендей  аралас экономикада нарықтық және мемлекеттік реттеу механизмдері үйлесімді қолдану қоғамның саяси және макроэкономикалы түрақтылығын қамтамассыз етуге, олеуметтік экономикалық мәселелерді үқыпты шешуге жағдай дасауға болады.

Мемлекет экономикаға  нарықтық механизм ксрі осср берген тұста міндстті түрде араласады яғни мемлекеттің экономиканы реттеуі кез келгсн коғамдык жүйсні басқарудың ажырамас бөлігі болып саналады.

Қазіргі танда экономиканың реттеудің накты анық жолы жоқ  десектс, коптеген дамыған елдер  үшін де негізгі түжырымдаманың оз ара қосындысы негізіндегі реттсу одісін қолданады. Атап айтқанда: ор түрлі нүсқадағы кейнсиандық ұсыныс экономикасы теориясы, монераизм. Ал, неоклассикалық ағымды мсмлекеттік рсттеудің негізі ретінде алғанмен де, оны ғалымдар кенсиандықтан болмейді. Осы теорияларға қысқаша нақты тоқталып отейік:

Кейнсиандық теорияның негізін қалаушы, корнекті ағылшын экономисті. мемлеке қайраткері, прогресивті немесе үдемелі слык, жүйссі ондірішілінің қүрделі қаожы сальшына қатысты тоекелгс баруын ынталандырады.

     Кейнсиандық  тсория мемлекеттік рсттсудің  басты макроэкономикалык. бағыттарына негізделеді. Аталған теорияға сойкес, салықтар экономикалык жүйсде "қалыптасқан икемділік механизмі" ретінде орскст етеді. Үдемелі салықтар экономиканың тендестірілуіне ықпал етсе, салык, түсімдерінің томендеуі бюджет кірісін азайтып, экономиканың түрақсыздығын өршетеді. Мүндай жағдайда салықтар "кдлыптасқан реттеуші" ретінде орскст етеді; экономикалық орлеу ксзіндс салықтық түсімдерге қарағанда салық салынатын табыс баяу оссс дағдарыс кезіндс салыктар табысқа қарағанда тез азаяды нотижесінде қоғамдағы олеуметтік жагдайдың сарыстылмалы түрде түрақтылығы сақталады. Аталған тсорияны ағылшын Үкіметі 1-ші дүнисжүзілік соғыс алдында, яғни мемлекеттің барлық күші оскери онсркосіп ондірісінс бағытталған түста тиімді қолдана білді. Ғылыми техникалық орлсу түсінда экономиканы реттеудің кейнсиандық жүйесі экономикалық даму талабына сай болмағандықтан орі мына томендегі себептсрге байланысты тоқталады: біріншіден, ондіріс барысында инфляция тұрақтылығы сипатқа ие бола бастағандықтан, ресурстарға дсгсн сүранысты емес үсынысты жандандыратын қозғаушы күш кажет болды; екіншіден экономикалық ынтымақтастықтың дамуына байланысты ор бір мемлекеттің сыртқы нарыоктан тоуслділігі артып мемлекеттің сүранысты ынталандыруы шетелдік инвсстпцііягн оц осер етті. Сондықтан ксйнсиандык, түжырымдаманы нсоклассикалық тсория алмастырады.

Неоклассикалық теория еркін босекелестікке, экономикалық түрактылыкха негізделеді бүл екі түжырьшдаманың айырмашылығы мемлсксттік реттсу одістсрінің ор түрлігіндс. Неоклассикалык, модсльдың окілі ағылшын экономисі Дж. Мит. экономикалық процессті реттеуге мслекетті жанама түрде к.атыстырады бюджст жонс салық саясатын сскремей, ақша -несие саясатына басым назар аударады.

Бірақ бүл скі негізгі  ағымның бір біріне қарамақайшы  кслстін түстарда бар. Кейнсиандық мектсптің окілдері (Дж.М Кейнс, А.Хансен, Ф.Ноймарк жонс т.б.)мелекеттің экономикаға белсенді араласу идеясын жақтап салықтарды мемлекеттің экономикалық саясатының негізі қүралы ретінде қарастырады.

Неоклассикалық мектептің  өкілдері (А.Маршалл, М.Уэйденбаум, А.Лаффер және т.б.) мемлекеттің экономиканы реттеуі шектеулі мөлшерде болғанын қалайды, ал салықтарды тек фискальдық қүрал ретінде қарастырып кәсіпкерліктің еркіндігін насихаттады.

Өз кезегінде неоклассикалық теориядан екі бағыт: ұсыныс экономикасы теориясының манеторизм теориясы кеңінен таралады.

Экономикалық процестердің мемлекет тарапынан реттелуі кез  келген қоғамдық жүйенің басқару  элементі болып табылады. Мемлекеттің  экономикаға рараласыу дәрежесі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихы кезеңінде шешетін міндеттеріне және мақсаттарына байланысты реттеудің формалары мен әдістері анықталады.

Экономикалық процестердің мемлдекеттік тарапынан ретттелуі  кез келген қоғамдық жүйенің басқару  элемнті болып табылады,. Мелекеттің араласу дәріжісі қоғамның дамуының әр бір нақты тарихы кезеңінде  шешетін міндеттеріне және мақсаттарына байланысты: реттеудің формалары мен әдістері де осылар арқылы анықталады.

Жоспарлы экономикалық жағдайларында реттеу жалпылық сипат  алып, дамудың тек басты пропорциялары  ғана емес басқарудың ең теменгі шаруашылық есеп буындарына дейінгі барлық деңгейлерін  қамтиді. Шешімдер қабылдау дербестігі жоспарлы тапсырмалар жоғарыда белгіленген нормалар, нормативтер, лимиттер, бағалар, шығарылатын өнімдердің молшері аркылы болар болмас ауқымға дейін шектеледі.

Сөйтіп тауар-ақша қатынастары  мен оларға сәйкес экономикалық зандардың  соз жүзіндегі іс-қимыл жағдайында шаруашылық омір шаруашылықтар субъектілерінің экономикалық мүдделері, ресуртсар пайдалану мүмкіндіктері косіпкерлік тиәуекел және соған байланысты үжымдар мен олардың қызметкерлеріне келтірілген материалдық шығындар ескрілмей бүйрықшыл кеуденсоқ әдістері мен реттеліп отырды. Бұл жүйеде қаржының рөліне жөнді мән берілмеді, оның қызметі ақшалай қаражаттар жинап, оларды беруге нұсқау - бұйрықтарға сәйкес қайта бөлуге сайып отырады.

Нарық қатынастары бүл  үлгіні жоққа шығарады. Оның орнына экономикалық соның ішінде қаржы формалары мен әдістері арқылы жанама реттеу жүйесі келді. Дүниежүзілік практика қүрамъгнда: салықтар ставкалары салық салу жоніндегі санкцияларымен жеңілдіктері, амортизация нормалары, кәсіпорындарының қорларына қаражат бөлу нормативтері, әлеуметтік қамсыздандыру нормативтері, бюджетті қаржыландыру колемі (дотация, субвенция, субсидия) бар реттеу жүйелерін жасап шықты. Бүған қосымша реттемелер: ақшалай (вальта курсы, ақша имиссиясы), несиелік (несиеге төленетін проценттер), орталық (мелекеттік, үлттық) банкінің есептік ставкасы мен резервты талаптары, баға (кесімді баға деңгейі, кеесінді және еркін бағаның арақатынасы, рентабельділіктің реттелуі деңгейі).

Аталған реттемелер экономиканың белгіленген бағытта дамуын үйлестіріп отыруға арналған. Олар қүрделі байланыста іс қимыл жасайды. Мемлекет қаржы, баға, ақша-несие саясатының бағытын анықтағанда, қоғамның экономикалық және әлеметтік мүдделерге қимыл ету формалары мен одістері қолдану ағымдағы жоне болашақтағы мақсат- міндеттерге байланысты.

Республика аймақтарының экономикальтқ дамуының әркелкілігі  мен ондірістегі орналастыру  тиімділігі айырмашылықтар бойынша  белгілі бір олеуметтік деңгейі  жоне аймақтың әрі қарай экономикалық дамуын қамтасыз ету үшін қаржы ресуртстарын қайта бөліске салуды қажет етеді, қайта бөлудің ауқымы мен дорежесі мынадай факторлармен айқындалады:

қаржы ресурстарының  болуы;

аймақтың әлеуметтік инфорқүрылымының даму деңгейі;

аймақтарда   орналасқан   шаруашылық   органдарының      өзін-өзі   қаржыландыру мүмкіндіктері.

Қазақстан экономикасының шикізаттық бағытта болуы жағдайындағы мемлекеттік бюджеттің кірісін  арттырудың жолы аралас ондірісті дамыту болып табылады. Яғни халық тұтынатын тауарлар мен қызмет түрлерінің ауқымын кеңейту үшін түтыну тауарлары ондірісін дамыту қажет. Халық шаруашылығының бүгінгі күрылымында мемлекеттік бюджетке таза табыс кобінесе екі жолмен: шикізат өндіру оны бастапқы өндеу салалары бойынша түседі, ондеудің келесі кезендерінде таза табыстар едәуір бөлігі республикадан тыс дерлердегі ақырғы өнімдерді ондірушілерден алынады.

Аралас ондірістің дамытудың  қажеттігінің тағы бір себебі: экономиканың қазірдегідей туралау жағдайында дүниежүзілік тожірибе салықтар түтынуға қайта бағдарлауды  үсынады, яғни жанама салықтарға баса назар аударылады, Сонда тікелей салықтардың (пайда, мүлік, жер, табыс салықтарының) үлесі кемуге тиіс.

Мемлекет тарапынан  жоне нарықтың озін-өзі реттеуі экономикадағы  ахуалға байланысты екенін дүниежүзі  тожірибесін коріп отыр. Ондіріс  қүлдырап, инфляция қарқындап, жүмыссыздқ көбейген кезде мемлекеттің ролін артып, әлеуметтік-экономикалық ахуал жақсарған шақта мемлекетің ықпалын азайтып, нарықтың реттеуші күштері қозғалысқа келеді.

Экономика дағдарысына  байланысты бізде мемлсксттік қүрылымдардың  экономикалық процестерге ықпалын арттыру қажст. Экономиканы түрақтандыру үшін бюджет тапшылығын жою, түтыну секторының теңгерілімділігін қалпына кслтіру, халықшаруашылығы пропорциялары мен қүрылымдарын дүрыстау жоніндс біртүтас шаралари кешенін әзірлеу керск. Бүл жағдайда сойкестендірілген салық псн бюджст саясатын жүргізуге рналған макроэкономикалық жоспарлардың ролі орасан зор, микрожоспарлаудың қаржы саласындағы міндеті халық шаруашылығындағы барлық кірістер мен шығыстардың теңестірілгенін корсетстінін жиынтық қаржы балансын қүру болып табылады. Жиынтық қаржы балансы мемлекеттің қаржы ресурстары қозғалысын қадағалап, бүл процескс нарық немесе окімшілік сипатындағы түзетулер енгізуге мүмкіндік береді. Соның ішінде, сонғысы отпелі кезендегі микроэкономикада — шаруашылық жүргізудің бастапқы буындарында басым жүреді.

Қаржылық реттетуде  салық арқылы реттеудің маңызы зор. Нарық экономикасында салықтар түбегейлі  қайта қүрушы ролін аткарады. Олар барлық деңгейдегі бюджетті қалыптастырудың  басты козі, әлеуметтк кепілдіктерді  қамтамассыз ету қүралы жергілікті өзін озі басқарудың қаржылық негізі болып қана қоймай, сонымен бірге мемлекеттің, шаруашылық субъектілерімсн халықтың каржылык. мүмкіндіктері мүддслерін теңестіру қызметін де атқарады.