Каржылы бакылау

Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай әдістері пайдаланылады:

• тексеріс (барлық құжаттар бойынша барлық бөлімшелердің қызметін тексеру);
• инспекция (кәсіпорынның қаржылық жай-күйін орнында дүркіндік тексеру);
• қадағалау (кәсіпорынның қаржы – қаражаттың жай-күйімен жалпы танысу),
• тексеру (құжаттаманы, есепке алуды және есептемені шоттық тексеру);
• қарап шығу;
• қаржы жоспарларының жобалары;
• өтінімдері;
• қаржы – шаруашылық қызметі туралы есептерді қарау;
• баяндамаларды тыңдау;
• лауазымды адамдардың ақпараттары және басқалары.

Бұл әдістердің әрқайсысы аралық міндеттерді шешуге жағдай жасайтын тым көп жекеленген әдістерге бөлінеді. Мысалы, құжаттық тексерісте құжаттарды ыңғайласпа тексеру, ақша қаражаттары мен материалдық құндылықтарды түгендеу, сандық есепке алуды қалпына келтіру, бақылау мақсатында салыстыру және басқалары.

Аталған жалпы әдістер  түрлі объектілерге бақылау жүргізудің әдістемелерінде, ережелерінде нақтыланады.

Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары  өзінің жұмысын жоспарлап бойынша  жүргізді. Жоспарлар тексерулер мен  тексерістердің белгіленген мезгілділігін ескере отырып құрылады. Жоспарларда бақылаудың объектілері, тексерудің немесе тексерістің тақырыбы, бастау мен аяқтаудың уақыты, атқарушылардың саны мен олардың құрамы және т.б. белгіленеді. Аудит органдары өзінің жұмысын келісімшарттар негізінде жүргізеді.

Тексерулердің тікелей  предметі табыс, қосылған құнға салынатын  салық, пайдалылық, өзіндік құн, айналыс  шығындары, әр түрлі мақсаттар мен  қорларға аударылатын аударымдар сияқты қаржылық (құндық) көрсеткіштер болып  табылады. Бұл көрсеткіштердің жинақталмалы сипаты болады, сондықтан олардың орындалуын, динамикасын, тенденцияларын бақылау бірлестіктердің, кәсіпорындардың, мекемелердің, өндірістік, шаруашылық және коммерциялық қызметінің барлық жақтарын, сондай-ақ қаржы – кредит өзара байланыстарының механизмін қамтиды.

Ақшаны пайдаланумен, ал кей жағдайларда онсыз да (баспа-бас айырбас мәмілелері, т.б.) жасалынатын іс-жүзіндегі барлық операциялар қаржылық бақылаудың сферасы болып табылады.

Алдын ала және ағымдағы бақылауды жүзеге асырудың негізгі әдісі көзбен шолып визуалды тексеру болып табылады. Мұндай тексерулерге актілер, анықтамалар жасалынбайды. Бүкіл іс тиым салу және тоқтату туралы жазбаша немесе ауызша жарлық, бұйрық беруге саяды.

Кейінгі қаржылық бақылау бірнеше  әдіспен жүзеге асырылады. Оларға жататындары:

• тексеру
• экономикалық талдау
• тексеріс ревизия.

Шоттық тексеру –  бұл бухгалтерлік есептердің, баланстардың, салық есеп-қисаптарының ақиқаттығын  тексеру.

Тақырыптық тексеру  – бұл бақылауға жататын объектінің шаруашылық – қаржы жұмысының жеке жақтары мен учаскелерін зерделеу, мысалы, жалақыдан ұстап қалудың дұрыстығын тексеру; шығындарды өнімнің өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығын тексеру және т.б.

Экономикалық талдау – бұл объектінің шаруашылық –  қаржы қызметіне баға беру; қызметтің түрлі нәтижелерін анықтау және осының негізінде экономикалық жағдайды жақсартудың жолдары мен факторларын негіздеу.

Экономикалық талдауды шаруашылық органдардың өздері де, сонымен бірге бақылаудың сыртқы органдары – банктер, қаржы, аудит фирмалары да жүргізіледі.

Тексерулер мен қарап шығуды бақылау органдары шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің белгілі бір мәселелері бойынша  немесе жұмыс орнында қаржылық қызметтің  жеке жағымен учаскесімен танысу жолымен бір мәселе тақырып бойынша жүргізеді. Сондықтан тексерулер негізінен тақырыптық болып келеді.

Қаржылық бақылаудың негізгі әдісі – тексеріс –  кейінгі келесі бақылаудың кешенді  әдісі және өткен белгілі бір  кезендегі шаруашылық жүргізуші  субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметінің барлық  жақтары мен учаскелерін мұқиат зерделеу, терең тексеру, оны неғұрлым толық  қарап шығу. Тексерісті әр түрлі органдар жүргізеді. Тексеріс бұл органдардың жоспары бойынша да, сондай-ақ басқа құзырлы органдар – жоғарғы, тергеу органдарының нұсқауы бойынша да жүргізілуі мүмкін.

Тексеру объектісі бойынша құжаттық, нақтылы, толық жаппай, іріктемелі ішінара  тексеріс болып ажыратылады. Ұйымдық  белгісі бойынша олар жоспарлы және жоспардан тыс, кешенді болуы  мүмкін.

Құжаттық тексерісті жүргізген кезде есептер, сметалар ғана емес, сондай-ақ құжаттар, әсіресе бастапқы ақша құжаттары (шоттар, төлем тізімдемелері, ордерлер, чектер, бағалы қағаздар) тексеріледі.

Нақтылы тексеріс құжаттарды ғана емес, сонымен бірге қолда бар ақшаны, материалдық құндылықтарды да тексереді.

Толық тексеріс деп белгілі бір  кезендегі шаруашылық жүргізуші  субъектілердің бүкіл қызметін тексеруді  айтады.

Іріктемелі тексеріс кезінде бақылау қаржы-шаруашылық қызметінің әйтеуір бір жағына (мысалы, іссапардың шығындарын, әр түрлі нысаналы шығындар мен шығыстарды тексеру) бағытталады.

Тақырыптық тексерістер бір  үлгідегі бірнеше кәсіпорындарда, мекемелерде  немесе бірнеше министрліктер мен  ведомстволарда қаржы-шаруашылық қызметінің жеке мәселелері бойынша жүргізіледі. Олар сонымен бірге шаруашылық жүргізуші субъектілердің белгілі бір учаскелерінің мән-жайын тексеруге және бұл мәселе бойынша көлемді материал алуға, оны талдауға, тұжырым жасауға, жұмысты жақсарту жөнінде ұсыныстар әзірлеуге мүмкіндік береді.

Тексерістердің тәсілдері: материалдық құндылықтарды түгендеу, кассадағы нақтылық ақшаны тексеру, тексерілетін объект қызметінің жоспарлы, нормативтік және ыңғайласпа тексерулер.

Әрбір тексеріс пен тексеру мұқиат әзірленуі тиіс, өйткені олардың  сапасы осыған байланысты болады. Бұл  үшін қажетті заңдарды, қаулыларды, жарлықтарды оқып-біліп, зерделейді; бұларға тексеріс пен тексерудің материалдарымен, анықталған бұзушылықты жоюдың нәтижиелерімен танысады; ақпарат органдарының сын материалдарын, өндірістік қызметтердің ерекшеліктерін зерделейді және т.б.

Әзірлік жұмысының негізінде тексеріс немесе тексерудің бағдарламасы, оның негізінде тексеріс пен тексерудің жұмыс жоспары жасалады.

Тексеріс немесе тексеруді  жүргізудің бүкіл процесі бірнеше  кезендерден тұрады: өкілділіктерді көрсету; тексерілетін объектінің жауапты  қызметкерлерімен  ұйымдық кеңес  өткізу; түгендеуді жүргізу; тексерілетін объектімен, оның қызметінің технологиясымен жеке өзінің танысуы; шаруашылық қызметті алдын ала талдау; тікелей құжаттық тексеріс немесе тексеру; тексеріс немесе тексерудің материалдарын жүйеге келтіру; акт немесе анықтама жасау; ашылған кемшіліктердің жойылуын тексеру.

Тексеріс немесе тексеруді  жүргізудің нәтижелігі көбінесе жасалынған актінің сапасына байланысты болады. Тексеріс актісі анықтамасы – бұл қаржы-шаруашылық қызметінде жіберілген бұзушылықтың жай тізбесі емес, бұл тексерілетін объект жұмысының сапасы, заңдылығы, мақсаты, сәйкестігі туралы дұрыс түйіндердің жинағы болып табылатын құжат. Оның негізінде ашылған бұзушылықты жою мақсатында нақтылы ұсыныстар, ұйғарымдар жасалынады, кінәлі адамдарға шара қолданылады.

 

ІІІ Бөлім. Қаржылық бақылауды ұйымдастыру

3.1. Қаржылық бақылаудың  шетелдік тәжірибесі 

 

Кәсіпорындарда және ұлттық шаруашылық саласында қаржыны басқаруды кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің қаржы бөлімдері мен службалары, сондай-ақ сақталып отырған министрліктер мен ведомстволардың қаржы бөлімдері мен басқармалары жүзеге асрып отырады.

Нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайындағы қаржыны басқару қаржы бойынша басқару шешімдерін негіздеуді, бүтінде нашар пайдаланып жүрген әдістерді іске асыруды, басқару функцияларының – реттеудің, қаржы рыногын қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржы ресурстарын есепбін тауап пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бұл жағдайда нарықтық экономикаға көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге әлеуметтік жағынан бағдарланған нарықтық экономика жағдайында көп жылдар бойы өмір сүріп отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін ескерген жөн.

Экономиканы басқаруды  қайта құру жаңа қаржы саясатын жасап, жүзеге асыруды, қаржыны басқарудың қағидалы жаңа әдістеріне көшуді талап  етті. Бұл әдістер экономикаға  қаржының реттеуші ықпалын күшейтуді  қамтамасыз етуі, қоғамдық өндірістің тиімділігін өсіруге, әлеуметтік саланы дамытуға мүмкіндік туғызуы тиіс.

Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің қаржысын басқарудың қолданылып жүрген жүйесінің айтарлықтай кемшіліктері бар. Олардың бастыларына мыналарды  жатқызуға болады.

Біріншіден, өкіметтік операцияларды қамтудың толық еместігі.

Қазіргі кезде өкіметтік  операциялардың едәуір бөлігі, биліктің аймақтық және жергілікті органдарының барлық операциялары Қаржы министрлігі  тарапынан болатын тиімді бақылаудан тыс қалып қояды. Ең алдымен бұл  толып жатқан бюджеттен тыс  қорлардың қаражаттарын, шетелдік субсидиялар мен нәтижелерді пайдалану жөніндегі операцияларға, шетел валютасындағы бюджет операцияларына, сондай-ақ мезгілі өткен сыртқы берешекке қызмет ету жөніндегі операцияларға қатысты.

Екіншіден,  түсімдерді уақытылы алуға жеткілікті бақылау жасамау.

Қаржы министрлігі, Экономика  және бюджеттік жоспарлау министрлігі  бұл проблемаларды ойдағыдай  шеше алатыны, мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасында салықтық түсімдерді, шығыстарды түзету жүйесіндегі икемділікті бөлуге бақылауды жолға қояры сөзсіз.

Үшіншіден, мемлеенттік  бюджет тапшылығын қаржыландыру жүйесінің  кемшіліктері.

Бұрынғы КСРО – да мемлекеттік  бюджеттің тапшылығын қаржыландырудың  дәстүрлі көзі ұзақ жылдар бойы Мемлекеттік  банктік пайыссыз кредиттері, сондай – ақ Жинақ банктеріндегі халықтың салымдары болып келді. Қазіргі кезде бұл көздерді пайдалану қиын мәселе болып қалды.

Дамыған нарықтық экономикасы  бар елдерде бюджеттен басқа  жалпымемлекеттік бағдарламаларды  қаржымен  қамтамасыз ету, сондай-ақ барлық бюджеттен тыс қорлардың бюджеттері түрінде басқа да орталықтандырылған қаржы жоспарлары жасалды. Жұртқа мәлім, көптеген елдерде әлеуметтік, табиғатты қорғау сипатындағы немесе басқа арналымдардың маңызды шараларын қаржыландырудың арнаулы көздері ретінде қалыптастырылды. Бюджеттен тыс қорлар, әдеттегідей, жалпымемлекеттік қаржы жүйесінің дербес буыны болып табылады, айрықша көздері есебінен құрылады және өзінің ресурстарын функциялық міндеттерді орындауға  жұмсайды. Сондықтан олардың қаржы жоспарлары ағымдағы жылға түсетін барлық түсімдер мен шығындарды анықтайтын құндық баланстар болып келеді.

Мемлекеттің қаржысы  мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси функцияларын орындау үшін оны қажетті ақша ресурстармен қамтамасыз ететін елдің қаржы жүйесінің маңызды сферасы болып табылады және олар экономика мен социумдағы сан алуан өзара байланыстарды қамтитын мемлекеттік сектордың өндірістік және әлеуметтік қатынастардағы іс-қимылымен байланысты.

Экономикалық мәні жағынан  мемлекеттің қаржысы мемлекеттің, оның кәсіпорындарының қаржы ресурстарын қалыптасрып, алынған қаражаттарды мемлекет пен оның кәсіпорындарының функцияларын орындауға пайдалану үшін қоғамдық өнімнің құны мен ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлумен байланысты болатын ақша қатыаснтарын білдіреді.

Мемлекет (өзінің билік пен басқару органдары арқылы) , бір жағынан, жеке кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер, азаматтар, басқа жағынан, бұл сферадағы ақша қатынастарының субъектілері  болып табылады.

Ішкі ұлттық өнімнің  өсуімен салыстырғанда мемлекеттің шығыстары көлемінің озыңқы қарқынмен өсуі мемлекеттің қаржыларына тән сипат болып табылады. Бұл құбылыс ХІХ ғасырдағы неміс экономисі Вагнер заңы – «Өспелі мемлекеттік белсенділік заңы» ретінде белгілі. Бұл заңға сәйкес өнеркәсіп саласы дамыған елдерде мемлекеттің шығындары өндіріс көлеміне қарағанда жылдамырақ өсуі тиіс. А. Вагнер мемлекеттік белсенділіктің өсуін үш фактормен байланыстырады:

1. экономика дамуының нәтижесінде экономикалық тірліктің күрделенуімен және еңбек бөлінісінің тереңдеуімен; бұл мемлекет тарапынан тиімді және ұтымды экономиканы, құқық тәртібін, заң қызметтерін кеңейтуді қолданудың қажеттігіне жеткізеді;
2. техника мен технология дамуы капиталды майда фирмалардың алдында артықшылықтары бар акционерлік компаниялар немесе мемлекеттік корпорациялар қамтамасыз ете алады; мемлекет монополиялардың қызметін реттеу үшін техникалық шарттар бойынша олар құрылатын өндірістерге қатысуы тиіс;
3. көрсетілген қызметтерден болатын пайда экономикалық бағалауға төзбейтін білім беру және денсаулық сақтау сфераларында мемлекет белсенділікке күшейтеді.

 

 Вагнердің заңы  нарықтық шаруашылықтың белгілі  бір шектеулілігін және экономикалық  процестерді мемлекеттік реттеудің  қажеттігін дәлелдейді.  

 

Қорытынды 

 

Қорыта айтқанда, қаржы  жүйесін құрайтын жеке элементтердің орны мен рөлі бірдей емес. Бастапқы элемент жүйесінің басқа элементтерінің арасында  алдыңғы орынды алады, өйткені жүйе элементтері мен буындардың өзара байланысындағыоның рөлі айқындаушы болып табылады. Бұл – бірінші кезекте мемлекеттік бюджетпен көрінетін мемлекеттің қаржысы.

Мемлекеттің қаржысы  – қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін  бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекеттік  пен оның шаруашылық субъектілерінің  қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен  және мемлекеттің қаржысы өзіне мемлекеттік бюджетті, мемлекеттік бюджеттен тыс қорлары, мемлекеттік кредитті кіріктіреді.