Экономикалық мәтіндерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару мәселелері

 

Amount термині контексте	Терминнің аудармасы контексте
~ of production and sales	өндіріс пен  жүзеге асыру көлемі
~ s of assets	Активтің көлемі
~ s of revenues	Табыстың көлемі
~ s payable under the agreement	Келісім шарт бойынша төлеу сомасы
~ s receivable  under the agreement	Келісім шарт бойынша төлеу сомасы
To recognize the ~ as income	Соманы кіріс көзі деп түсіну
To reflect ~ s in financial statements	Қаржылық есепте соманы көрсету

 

 

Аmount терминдер құрылымынан шыққан,  орыс баламаінде де түрлі бірліктенр қолданылады. Сонымен термин,  жалпы қолданыстағы тілдер бірліктері, аудармада кең көлемді семантикадай  жиі қолданылады.[11]

Бір  нақты мағынадан  пайда болған , басқа бір нақты мағынаның негізінде, кең тараған көпмағыналы терминде пайда болған. Метаномикалық қатынастың, мына келесі түрлерін атап көрсетуге болады:

1. Жалпы – жеке :  conversion -  конвертациялық ШТ / перевод (единиц); 2. конвертациялық ШТ /обмен валют –конвертациялық  ШТ / айырбас;   structure – 1. структура; 2. организационная структура құрылым;  turnover – 1. оборот; 2. товароаборот – тауар айналымы.

Экономика терминдерін ағылшын, қазақ тілдеріне аударғанда жалпы мағына негізінде,  бір-бірімен қатысы жоқ,  нақты жекеленген мағыналар пайда болуы мүмкін  : unit – единица продукции; 2. организационная единица; подразделение («бірлік» жалпы семасы)ө- өнім бірлігі.

Жекеленгген жағдайларда ғана екінші мағынаның пайда болуына терминнің құрылымының эллипсі көмектеседі:

Group – 1. топ. 2. компания тобы ( Group of companies сөзінен);

Board- 1. орган управления; совет; департамент; 2. совет директоров -басқару ұйымы; (board of Directors).

2. Бөлім-бүтін 

Record-  1. запись, 2. Р 1. документация;- құжат.

Operation- 1. (хозяиственная) деятельность, вид (хозяиственной) деятельности, 2. хозяиственная операция-шаруашылық операция.

3. Қимыл, қимыл  процесі-нәтижесі:

Building – 1. стройтельство, 2. здание –құрылыс.

Performance- 1. выполнение, 2. результат; показатель деятельности;- нәтиже.

4. Қимыл, қимыл процесі-орындаушы, еxchange – 1. обмен (валют), 2. биржа, - айналым.[12]

management – 1. управление (процесс, функция ), 2. руководство (орган управления), - басқару.

Термин беріп тұрған мағына,  экономикаға, менеджментке, қаржы саласына  және т.б.  түрлі нақты мамандықтарға жатуы мүмкін. Салааралық полимесияның көрнекі  мысалы ретінде, біздіңше,  басқа мағыналы  болатын provision: 1. резерв- резерв; 2. обеспечение – қамтамасыз ету; 3. положение (договор) – шарт (бөлімі).  Бірінші мағынады термин бухгелтерлік есеп мағынасын білдіреді;  соңғы мағынада ол заң термині ретінде болып тұр.  Бірақ та барлық кіатап көрсеткен  мағыналырымыздың  бәрі қаржы есебінің мәтінінде өзектелінеді.  Терминнің қолдану ерекшелігін  әрбір мағынада бақылауға , контекст мүмкіндік береді.

Термин жүйесіндегі  көпмағыналы терминдерге  тән,   мағыналардың анализі, терминдер құрылымын аударғанда , мағынаның  дәлдәгән  қамтамасыз ету үшін қажет,  терминдердің пайда болуына негіз болатын  белгілі сөздер (ключевые слова)  түрлі мағыналары. Осы жағдайды, t  мына мағылалардағы ассoun термині жақсы суреттейді: 1.(бухгелтерский) счет, 2. отчет – 1. шот, 2. есеп шот;

Құрамында ассoun элементі бар , термин құрамдарының бөлімі, бірінші мағына негізінде құрылған: ассounts payable – кредиторская задолженность – төленуге тиіс шоттар; ассounts receivable – дебиторская задолженность – қабылдауға тиіс шоттор;  reserve ассount –резервный счет, резервті шот.Басқа құрамдас терминдер екінші мағына негізінде  құрылған: profit and loss ассount -  отчет о прибылях и убытках- кіріс пен шығындар есебі;     statutory ассounts- установленная законодательством отчетность-заңмен бекітілген есеп айырысу.

АТ терминінің синонимімен  негізделген, варианттардың сәйкестігі, белгілі (ключевых) және құрамдас терминдердің мағынасын бергенде  байқалады.  Сонымен, ағылшын терминдері орыс және қазақ тілдеріне аударылғанда екі (үш) сәйкестік береді.

ШТ терминінің мағынасын  АТ терминіні аударғанда, жекелі немесе аблолютті синанимдер болаты, бірнеше терминдер қолданылуы мүмкін.

Қазіргі кезде  аударма негізі өзіндік ғылыми жұмыс ретінде, сонымен бірге аудармалық практика, мәдениет аралық коммуникация теориясына,  анғұрлым кең, ғаламдық  пәнге айналуда. Аударма ісі сөйлеу ісінің ерекше түрі ретінде, мәдениет аралық коммуникацияның жалпай қабылдаудағы  құрал және негізгілерінің бірі болып табылады. Аударма ісінің маңызды шындықтарының бірі,  әрбір нақты мәтінге байланысты баламатік мәселелердің шешімі  болып табылады. Осылай тұжырымдаманың формальды сәйкестігі келесідей  тұжырымдалады: вербалды түсінуге болатынның бәрі беріледі.  Аударылмайтын және қиын аударылатын элемнттер, өзгертіледі, және мәтіннің ешқандай аударуға келмейтін элементтері ғана қалдырылады. Нормативті-мағыналы сәйкестік тұжырымдамасының авторлары, аудармашы екі талапқа сүйене жұмыс істеулері керек :  мәтіннің маңызды элементтерінің мағынасын беру және аудару тілінің нормаларын сақтаулары керек  дегенді айтады. Бұл жағдайда баламатілік,  ақпаратты берудің толықтығы және  аудару тілінің нормаларының  тең қатынасы.  Экономика  терминдерін ағылшын, қазақ тілдеріне толққанды аударма тұжырымдамасының  авторлары, аударма мен мәтінді дәл аударып айтып беру , аударманың тіптен  түрлі типтері деп есепдейді.  Олар,  аударма  кезінде  мәтіннің мазмұн мағынасын нақты беруге тырысу керек,  және ақпаратты беру  процесі мәтін түпнұсқасындағы  жолмен берілуіне жетуге ұмтылулары керек.[13]

Көрсетілген фактолар, терминдердің  баламасыз немесе ішінара баламалы бірліктері жиі кездеседі деп қаралуына әкеледі.  Лексикалық дәрежеде, баламасіз ұғымы қарастырылып және  көрсетілген,  оның себептері болып:

1. халық өмірінде жоқтығы,

2. тепе-теңдіктің жоқтығы,

3. лексико-стилистикалық сипаттамасының  бөлектігі.

Терминологияда жиі кездесетін, алдыңғы  екі себеп,  тепе-теңдіктің жоқтығының ерекшелігі. Мысал ретінде, қазақ және ағылшын  энонмикалық терминологиясын сәйкестендіру әрекеті, терминдердің дыбысы жағынан кейде ұқсас болатын және функционалды-тепе-теңдік  лексикалық мағынаның принципиалды сәйкессіздігін анықтайтын. Мұндай принципиалды алшақтықты, кез келген гуманитарлық ғылымда, қоғамды өмірді зерттейтін, ұлттық-мәдени ерекшеліктермен байланысты табуға болады. Ал, бірақ көбінесе, терминологиялық бірліктердің көбісі  интернационалды лексика және интернационалдық морфем,  осыған байланысты  терминологиялық тепе-теңдік иллюзиясы жиі білініп отырады. Мұндай жағдайлар аударма кезінде  күрделі қателіктер жіберуге әкеледі.

Мысалы, басқалар  конверсия, лексико-сементикалық тәсіл, жаңа сөздерді аз көлемде құрайды, және сөзқұрылымының тарихи тәсілдерінің қатарына өткендігімен, үшіншіге жатқызуға болатыын тәсілдер,   сөздерде дыбыстардың кездесуі мен екпіннің ауыстырылуы, аз өнімді және қазіргі кезде  дерлік қолданылмайды.  Осыған байланысты бөліп көрсету керек:

- аз өнімді аффикстер;

- «абсолюттік өнімділік» бұл  өнімді аффикс, сөзқұру тәсілінің  сөзқұру элементі ретінде, осы  ортада өзінің қолданылуында  минималды шектеулі. 

Өнімділік, әртүрлі тілдік бірліктің  басты сипаттамаларының  бірі болып табылады. Өнімділік сөзқұру моделінің  салмағы басым болады.  Өнімділік жаңа сөзқұрұлуында орталық механизмнің жұмысын атқарады, сөзқұру моделінің сипатында басым салмаққа ие.  Сөзқұруды өнімділік мағынасы,  моделдерден басқа, аффикстерге де, сөзқұру элементтерінің негізіне және де сөзқұру тәсілдеріне де таралады,  «өнімділік» сөзінің өзінің семантикасы өте кең көлемде.

Мүмкін, осы факт, зерттеушілердің арасында, осы мағынаның жекеленген аспектілері мен оның негізгі сипаты жайлы бірдей пікір жоқ екндігінің себебі  шығар. 

Сөpтіркес негізіндегі  «өнімділік» синонимдік термин екенін атап өту маңызды  - «сөзқұрулық белсенділік», ол сөздердің құрылулық қабілеті,  мысалы,  сөзқұру элементі  мен жаңа сөзжасаудың.   Модель, аффикс жаңа сөздер құруда белсенді негізі болуы мүмкін және керісінше  пассивті, бұлардың  көмегімен  жаңа сөздер аз көлемде  құрұлады  немесе тіптен құрұлмайды.

Л.Гилберт аудама ісінде, сөзқұру тәсілінің өнімділігі ретінде неологизмдер жіктеуін түбегейлі ұсынды.[14] 

Ол сөзқұру тәсілі бойынша  неологизмнің  мына топтарын бөлуді ұсынады:

1.  Жеке дыбыстардан  немесе  дыбыстардың өзіндік конфигурациясынан құрылатын, фонологиялық неологизм. Аударма ісінің мұндай жаңашылдығында , жасандылық байқалады.  Дыбыстардың мұндай үйлесімділігі, грек немесе латын тілдерінің морфемімен сыйысады.

Мұндай сөздердің мысалы,  соңғы онжылдықта жасалған талшықтар полимері сөздері болады: polysterol, nylon, ets. Немесе, физика, химия, оптикада және т.б.өолданылып жүрген терминдер.

Polychromatic – көптүсті.

Monochromatic – біртүсті.

Мұндай неологизмдер, фонологиялық неологизм деп аталады.

Бұл  топқа одағайда  туындаған сөздер кіреді.

zizz  (қысқа түс) – ұйықтап жатқанда  шығатын дыбыс имитациясы;

to buzz  (телефон соғу) – телефон  тетігінің жұмысының дыбыс иммитацИЯсы.

Көріп тұрғанымыздай, керіодағайлық неологизмнің негізі – дыбыстардың және дыбысқа еліктеудің имплекациясы. 

Сонымен қатар, осы топқа жаңаодағай түрлері шартты түрде кіреді:

Comparatively – салыстырмалы.

Rational –рационалды.

Skill [skil]n –  1) практикалық  тәжірибе, 2)істей білу

To ensure [in ] v –қамтамасыз ету.

 Supplier [sәplaiә]n – жабдықтаушы.

To embrace [imbreis]v - қамту

Ауысып алу, бұл топтың неологизмі, күияі неологизмге жатады.  Олардың жалпы тенденциясы болып, ағылшын тіліне ұқсамайтын  фонетикалық дистрибуция жатады.  Оларда салдар болмайды, олар ағылшын тіліне  жанаспайтын морфологиялық бөліну.

1. Шындығында ауысып алу.  Бұл аударма ісінің бұлағының – негізгі тілі – француз тілі. Ауысып алу өсуінің жаңа тенденциясы, ол  африка және азия елдері тілдері,  әсіресе жапон тілдерінен ауысып алудың өсуі болып табылады.  Бұл  категориядағы сөзтіркестер  мәдениет аумағында  көбінесе кездеседі:

To appear -Пайда болу

Predetermine – алдын ала білу.

Perform - орындау

Күнделікті тұрмыс:

petit dejeuner – азғантай таңғы ас.

ryokan – риокан (дәстүрлі жапон  стиліедегі қонақ үиі).

Ғылым және техника және т.б.

2. Бұл топқа тағылық тәсіл  жатады – олар азғана жаңашылдықпен  ерекшеленетін, мысалы: dolue vita ,  perestroika, glasnost ағылшын тілі бірлігіндегі  ықпалсыздар немесе әлсіз ықпалды.

3. Үшінші топқа – ксенизм  жатады.  Бұлар шындықты,  елдің  тұрмыс ерекшелігін, тілдің өзіне  тән емес неологизмдер, мысалы:

Maximum – максималды.

Measure-өлшеу, категория.

Ксенизм, барлық ауысып алынған сөздердің  14% құрайды және тағылықтан гөрі жаңа сөздер  көп.[16]

4.  Төртінші топты – кәлкі  құрайды (басқа тілдің үлгісінен  сөз жасау).   Соңғы 25 жылда,  ағылшын тілінде кәлкінің мөлшері  бірден азайып кетті. Аударма ісінде жаңа сөзтіркестер пайда болды.  Заботкина қалданылып жүрген сөзтіркес кәлкісінің үш түрін көрсетті:

Dialogue jf the death ( фр.тілінің dialogue des sourds )  – сөзталқы, мұнда қатысушылар  бір–бірінің дәлеліне назар аудармайды.

Gliding time (  неміс сөзінен glietzeit) –  жылжымалы график;

Photonovel (исп.тілінен Photonovela) – фотороман, роман, фотосуреттерден тұратындиалог қоспасы бар  комикс стилінде.

II . Тілдік жүйедегі үлгілерден, және осы жүйедегі морфемнен  құралған морфологиялық  неологизм.  Мұнда бірнеше топты мысалға алады:

1. Аффиксалдық нелогизм. Аффиксалды бірлік, Кэнонның мәліметтері бойынша  барлық жаңа құралған сөздердің 24% құрайды, және болар болмас дәрежеде күрделі сөздерге жол береді.  Жаңа сөздер құруда қолданылып жүрген аффикстердің саны, және олардың дистрибуциясы қазіргі уақытта өте бай әрі әртүрлі. Жаңа сөздер құрудағы, соңғы 25 жылда  103 жұрнақ, 127 осымша (префикс) және жартылай қосымшалар қолданылады. Әрине, жаңа аффикстер мен  жартылай аффикстердің көмегімен құрылған бірліктер, жаңа сөздерде аздаған ғана  мөлшерде болады.  Олар көп емес: -on, -ase, -nik, mansship, eco-, mini-, maxi-, mega-, cine-, - oholic, -gate, -natcher, dtal-a-, flexi-, apses-.

2.  Қосымша сөз.  Соңғы онжылда  қосымша сөз ролі айтарлықтай  өсті. Ал, моделдің мөлшері, сол күйінде  қалды. Анағұрлым кең тараған  модельдер: N + N ->N   немесе  A+N->N, болып табылады.  Мысалы:

High – rise – көпқабатты үй.

Cloth – cap – жұмысшы.

Ratflink – сатқын.

Hard – line – ымырасыз көзқарас.

Meet-төлеу.

Сөздердің көлемі көбеюде, оның бірінші компоненті – өзіндік аты.  

Reaganomics– рейганомика, Рейганның  саясаты, оның  басқару стилін ұстану. Келесі модель жоғары дәрежелі өнімділіктің иесі болып табылады.

Part II  + А

Laid – back - әлсірегендік.

Ағылшын, қазақ тілдеріндегі экономикалық терминдерді аударуда, компонентті комбинациялық құрылымның  тенденциясы күшейді. 500 дей бірлік (Заботкинаның мәліметі бойынша күрделі сөздің 12%) үш компоненттен тұрады:

Middle – of- the –read – орташа,

Head – to –head – қоян–қолтық күресу,

Easy – to –use – жайлы, қолданыста жеңіл,