Экономикалық мәтіндерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару мәселелері

Формалды-семантикалық дәрежеде  ШТ(шыққан тіл) және АТ (аударма тіл) терминдерін салыстыру кезіндегі  шыққан алшақтықтар, үш негізгі түрмен көрсетілді: -морфо-синтаксистік құрылымдағы айырмашылықтар; -лексикалық құрамдағы алшақтықтар; -ШТ және АТ терминдерінің лексико-грамматикалық  құрылымдағы алщақтықтар.

  ШТ және АТ терминдерінің лексико-грамматикалық  құрылыдағы алшақтықтары мына түрлерге  бөлінеді:

  ШТ және АТ терминдерінің құрылымындағы компоненттердің, бірінің түрлі сөз таптары тән болуы, тілдердің грамматикалық қатарымен және әр тілде мағынасының  тарихи қалыптасқан ерекшеліктерімен түсініледі. 

Тілдердің грамматикалық қатарындағы алшақтықтар ағылшын теминдерінің  морфо-синтаксистік құрылымындағы алшақтықтардың негізгі себебі болады,  олар екі немесе одан да көп зат есімдерден және олардың орысша баламатерінен тұрады. Грамматикалық құрылымда «зат есім +зат есім» (N+N), орыс терминдерінде ағылшын терминдерінің өнімді араласуы, «сын есім + зат есім» (Adi +N):  consumer demand – потребительский спрос – тұтынушылық  сұраныс;  credit rating – кредитный рейтинг – кредиттік рейтинг;   interest income – процентный доход – проценттік кіріс;  investment policy – инвкстиционная политика – қаржы құюшылық  саясат;  market  capitalization – рыночная капитализация – нарықтық капитализация;   reserve account – резервный счет – резервті шот;      subscriber base – абонентская база – абоненттік база; tax basis – налоговая база – салықтық база.[7]

Морфо– синтаксистік құрылымдағы ағылшын, қазақ терминдерінің алшақтығы, лексикалық құрамда айырмашылықтар жасау мүмкін: parent company -  материнская компания – аналық компания (зат есімнің сын есіммен ауыстырылуы семантикада, оның компоненттерімен өзгерілуімен байланысты емес). «Уақытша баламаны» ағылшын термминдері қаржылық есепке біздің бөлген жалпы терминдер санының  9,4% құрайды. 

Баламасыз терминдер құрамынының аудармасын қорытындылағанда, келесі заңдылықтар шығады:

1. Баламасыз терминологияны аударғанда ШТдан АТға түсіндірме аудару қолданылуы мүмкін:

Holding gain -   доход от увеличения  стоймости активов – активтің  құнын көтергеннен  түскен кіріс;

Listed company – компания, акции которой продаются на фондовой бирже – акциялары қор биржасында сатылған компания;

Purchase commitments – объязательства по оплате размещенных заказов – қондырылған заказдарды төлеу міндеті;

Stoch option plan – программа льготного  приобретения  персоналом акций  компании – компания акцияларын  жеңілдік бағдарламасы бойынша қызметкерлердің сатып алуы.

Жазбаша аударма, терминдердің мағыналарын дәл беруге мүмкіншілік береді, бірақ көпкомпонентті сөзтіркесі АТ мәтініндегі сәйкес сөйлемнің синтаксистік құрылымын қиындатады.

2.  Аударма кезінде баламасыз  терминдердің басым көпшілігі, кәлкі әдісінде қолданылуы мүмкін:  temporary difference – временная разница – уақытша айырмашылық;     identifiable assets – идентифицируемые активы – теңестірілетін активтер;    unrealized gain -  нереализованная прибыль – іске асырылмаған кіріс.

     3. Кәлкілеу кезінде  грамматикалық және лексикалық  трансформация қолданылады:

Dilituve effect –  эффект разводнения (зат  есім – сын есім) –  ажыратылу эффектісі.

Translation risk -  трансляционный риск (зат есім –сын есім) – хабар  тарату қаупі.

Valiation allowanceт- оценочный резерв –  бағалайтын резерв.

4.  Баламасыз  құрұлу терминдерін ШТ кәлкілеу кезінде,  лексико   – грамматикалық трансформация қолданылуы мүмкін – атап айтқанда терминоэлементтердің бірінің декомпрессиясы:

Customer acceptance –  приемлемость товара для покупателя – тұтынушы үшін қабылдауға болатын товар.

Sale – leaseback transaction – сделка по  продаже имущества на возвратного  лизинга – қайтарылатын лизингке  мүлік сатып алу жөнінде келісім.                         

Termination income benefit -  денежноеи пособие, выплачиваемое по истечении срока действия договора – келісім шарт мерзімі біткеннен кейін төленетін   көмек ақша.

Қазіргі  ағылшын тілінде жаңа сөздер пайда болуына көптеген әдістер бар, олардың қатарына жаңа сөз сөзөнімділігі, сөзқұру, конверсиялық (өзгерту), қысқарту, адьективизациялық, субстиантивтік (бір есімнің екінші есімге айналуы), кері сөз құрылымы,  лексико- семантикалық тәсіл, дыбыстардың кезектесуі және  сөздегі екпіннің ауыстырылуы   (фонологиялық тәсәл) және т.б. Бірақ, аталған тәсілдердің барлығы да  бірдей қолданыла бермейді және әрқайсысының өзіндік  сөзқұрылым процесіндег салмақтары бірдей емес.  Жаңа сөзөнімділігі мен сөзқұрылым сияқты тәсілдер жаңа сөзқұрылымының негізгісі болып табылады. 

          Экономикалық  мәтіндерді ағылшын тілінен қазақ  тіліне аудару мәселелері, экономикалық  мәтіндеріні  ағылшын және қазақ  тілдеріндегі лексикалық құрамы  және олардың аударма баламасына  әсері теориялық әдістер негізінде  көрсетілгендей газет, журналдар, әдебиеттерден алынып, осы тарауда қаралды.

 

 

2.2. Ағылшын және қазақ  тілдеріндегі экономикалық терминдерді  құраушы компоненттердің бірінің  грамматикалық өзгерісін талдау.

 

Көп жағдайларда және теорияда және тәжірибеде лексикалық құрамдағы қазақ (ағылшын терминдері сияқты)  терминдерінің болуы мүмкін, бірақ әртүрлі морво – синтаксистік құрылымда, оларды құраушы компоненттердің бірінің грамматикалық өзгерісін талдау, осы жұмыста алған мақсаттарды зерттеуге көмектеседі. Сонымен орыс құрмалас терминдерінде бірдей кеңінен ұсынылған және  сын есіммен сипатталған келісілген анықтамалар,  және септіктегі зат есіммен сипатталған толықтырулар. Мұндай жағдайларда, варианттардың бірі едәуір тұрақты болып келеді және тілде  термин ретінде бекітіледі, бірақ кейде грамматикалық құрылым онша қатаң болмайды және аударманың көпварианттылығын мүмкін етеді: market factor -  нарықтық фактор – рыночный фактор, және  нарық фокторы болыпта аударылады.

Алшақтықтардың  бұл түрлерін, біз зат есімнің байланыстарымен  құрылған  ағылшын терминдерінің аудармасында байқаймыз.

Екі зат есімнен немесе зат есіммен және топтардан  тұратын,  терминдердің ішкі формаларын салыстырғанда,  мына айырмашылықтар байқалады:

1.  Зат есімді анықтайтын септік  форманың өзгерісі (атау септіктің ілік септік формасына ауысуы), қазақ тіліне аударылғанда  тартылыс формасын алуы:

      risk figure – показатель риска – тәуекел көрсеткіш;  capital market – рынок капитала – капитал нарығы;   tax rate – ставка налога – салық ставкасы;                       purchase price - цена приобретения–  сатып алу құны.

2.  Зат есімді анықтайтын септік формасының өзгеруі (ШТ термині құрылымындағы зат есімнің жалпы септігі – АТ термині құрылымында зат есімнің  ) және     қосымшаны енгізу:

Income tax – налог на прибыль – кіріске салынатын салық;

Sales tax – налог с продаж – акциялар эмиссиясы;

market position – положение на рынке – нарықтағы жағдай;

3. Түрі өзгеруі  ( единс. число және мн. число) септік формаларының өзгеруімен бірге (сонымен қатар предл. енуімен):

order inflow – поступление заказов – тапсырыстардың түсуі;

share issue -  эмиссия акций – акциялар эмиссиясы;

share turnover – оборот акций –акциялар айналымы;

share subscription -  подписка на акции – акцияларға жазылу;

profit and loss account –  отчет о прибылях и убытках – кіріс пен шығындар себебі.[8]

Екі зат еісмнен тұратын, қосымшамен байланысты   of (N of N) терминдер, орыс тілінде «зат есім + ілік септіктегі зат есім»  және  қазақ тілінде «зат есім   + зат есім» :  principles of consolidation – принципы консолидации– консалидация принциптері;   Board of Directors – совет директоров – директорлар кеңесі.

Терминдер құрамындағы,  екі зат есімді  байланыстырушы,   қазақ тілінде  сәйкес  беріледі: dividend per share – дивиденд на акцию – акцияға дивиденд; және т.б.

Жанама септіктегі «зат есім + зат есім» морфо–синтаксистік құрылым орыс терминдерінің құрұлуында жеткілікті өнімді; осы құрылымның көмегімен және  Adj +N құрылымы ағылшын терминдері  мағынасында N + N құрылымымен беріледі. 

 ИЯ және АТ  балама тіл  терминдерінің  көп кездесетін морфо –  синтаксистік құрылымының алшақтықтары қаралды; басқа түрлері жекеленген жағдайлармен көрсетілді және біз қарап отырған тіларалық сәйкестіктерге тән болып саналмайды.

Ағылшын, қазақ тілдерінің экономикалық терминдерін  аударуда қазіргі кездегі аффикстердің өзіндік сипаты, олар  қатаң түрде терминделіп  және нақты ғылыми–техникалық ортаға бекітілген  (мысалы,  muson– қарапайым бөлшек,  histosol–ылғал топырақ, nudnik–жазушылық стиль,  ecological  –экологиялық,  mini - bikini ).

Бұл модельдің сөздері, көбінесе неформалды  жағдайларда кездеседі. Қанша жерден өзекті модель болғанымен, ол жаңа болып есептелмейді, олардың күрделі сөздерге қатыстылығ және герундиалдық формасы ертедегі ағылшын кезеңіне шығады. 

Моделде буындық етістіктің көмегімен құрылатын сансыз көп таптарды сөздер құрайды.

V+PP

Осы моделмен құрұлған сөздердің қолданлуы, формалдық емес қатынас жағдайының шеңберімен шектелген. 

Metod- әдіс, тәсіл.

Be –in – достық кездесу;

a write  - off – қолданыстан шыққан;

lie –in – қарсылық демонстрациясының  жатын түрі;

a pay out -  төлеу.

Көптеген сөзқұру моделдері, неологизмнен сөзқұру элементтерін алып тастаудың нәтижесі,  сонымен, аффикстер өздерінің мәнін кеңейтеді немесе  оны өзгертеді,   мысалы: aholic, сөзтіркесінен  алынып тасталған  norkoholic   кең таралған alckoholic сөзінен), өзінің мағынасын кеңейтіп және бірнәрсені білдіретіндігін көрсетеді: bookaholik, chocoholic, coffeholik,  осы принциппен келесі сөзқұру бірліктері кеңейтіліп және өзгертілді  -super-, counter-, anti-, - ism. Айтылғандардан терминологиялық жүйені салыстырмалы түрде  зерттеу,  ағылшын, қазақ тілдерінің экономикалық терминдерін аударуда,  семантикалық жазбаның мағынасымен  қоса алғанда  және  баламасыз терминдерді аударудың әдістерін қарастыру керек. Аудармашылық тәжірибеде, көптеген терминологиялық бірліктерді аудару үшін  транслитерация және транскрипция  қолданылады. Ескере кету керек, бұл тәсіл, бір жағынан терминологиялық жүйені интернационалдайды, екінші жағынан бұл тәсілдің салдары  негізсіз  ауыстырып алу,  терминелогиялық жүйеде толықтай қозғалысқа әкелуі мүмкін. Сонымен  аударма  процедурасында, басқа тілдің   терминологиялық бірліктерін беруде,  нақты аудармалық процедура қарастыру қажет. Жаңа сөзтіркестері мен сөзқұрылымның  көмегімен 88% жаңа сөздер құрылады (3000 зерттелген сздердің ішінде). [9]

          Ағылшын  және қазақ тілдеріндегі экономикалық  терминдерді құраушы компоненттердің  бірінің грамматикалық өзгерісін  талдау жан-жақты мысалдармен  көрсетіліп, аударма ісін  зерттеуші ғалымдардың ғылыми жұмыстарынан тәжірибелік әдістер, олардың түрлері қаралып, қолданылды. 

2.3. Экономикалық мәтіндерді  аударудағы көпмағыналық пен  көпнұсқалық.

 

 

Ағылшын құрамдас терминдерін және олардың  қазақ баламаларын салыстырғанда,  лексикалық мағынада ядролық немесе компоненттерін анықтайтын алшақтықтар байқалады. 

Көп таралған тенденция, ағылшын құрамдас терминдерінде кең қалыптағы семантика  ядролық компоненттерінің қолданылуы болып табылады. Терминдердің құрұлуы  негізі ретінде көп таралған семантика  зат есімдерін ағылшын тілі көп пайдаланады.    Мысалы: item - компонентінің мағынасын бергенде лексикалық айырмашылық болатыны анық:  non – distributable items (таралмаған мақалалар) – нераспределяемая прибыль деп ауаударылу керек – бөлінбейтін кіріс. 

Extraordinary items (төтенше мақалалар) –  чрезвычайные \внереализационные доходы и расходы - өткізуден тыс кіріс пен шығындар.

 ШТ және АТ құрамдас терминдерінің ядролық емес компоненттерінің лексикалық мағынадағы алшақтықтары,  және де  ШТ және АТ мағынасындағы  номинациялардың түрлі дәстүлерімен түсіндіріледі:

book value  ( сөзбе - сөз: кітаптың құны- есеп –қисап кітабы бойынша құны) – балансовая стоймость - тепе-теңдік құн;

cash in hand (сөзбе - сөз: қолдағы ақшалар) – денежные средства в кассе – кассадағы ақша;

guilty exposure (сөзбе - сөз: ата-аналар компаниясы) – материнская компанИЯ -  аналық компания;  

eguity exposure (сөзбе - сөз: капитал құнының өзгеру қапі) – фондовый риск – фондтық тәуекел;[10]

Аударма сәйкессіздігінің осы түрінің себебі, ШТ және  АТ терминдерінің  құрамында әртүрлі тілдер бірліктері дәстүрлерінің қолданылуы болып табылады, келесі мысал  осыны көрсетеді:  егер ағылшын тілінде   short – trem lia bilities  (қысқа мерзімді  міндеттер) және current liabilities (сөзбе - сөз: ағымды міндетер) термин  – стнонимдер бірлескен болса, олардың әрқайсысы есеп қисап балансын жасағанда  қолданылады, ал орыс тілінде екі терминде қысқа мерзімді міндеттер деп аударылады. Бұл  алшақтаықтар  аз кездесетін мағыналардың түсінігіне ШТ және АТ терминдерімен кедергі болмайды. 

Бұл бөлімдегі біздің зерттейтініміз – қаржы есебіндегі ағылшын терминдерінің  көпмағыналылық және варианттық  сәйкестіктері. Көпмағыналылық,  ШТ тернмині түрлі мағыналы болғанда байқалады, әртүрлі орыс баламатерімен  беріледі, және  ШТ терминінің  кездескен бір мағынасын АТға бергенде бірнеше  түрлі терминдер қолданылуы мүмкін.

Бірнеше баламаны  көпмағыналы терминдер. Терминологияға кіріспеде, терминологияның көпмағыналылығына біркелкі баға қойылмады. 

Мұндай терминдердің көбі  – бір сөзді терминдер account, contingenci, delivtuy,  retum, term , және т.б.

rate –  \курс\ 2 ставка –бағам;

fixed rate – а) фиксированный курс, б) фиксированная\твердая ставка процента – тұрақты  (өзгермейтін)  бағам;

floating rate -  а) плавающий курс,  б) плавающая ставка процента – тұрақсыз (өзгермелі) бағам.

Кең мағыналы семантика, терминдердің көпмағыналылығының  алдыңғы шарттары болып табылады.  Арнайы мағынаны білдіретін териндік жүйеде пайда болған, жалпылай қолданыстағы сөздер қатарына  енгеннен кейін ,  көпмағыналылық, терминдерге тән болмайды.

Бірақ, көбінесе  жеке сөзді терминдер,  басында жалпы қолданыста болған, немесе жалпы қолданыстағы  сөздер негізінде мағынаға ие болған. Терминдердің арнайы  орны, терминдер  жүйесінде  тілдік бірліктің бастапқы жалпы қолданыстағы мағынасымен басқа мәтіндерде де қолданылады:  addition - 1. прибавление;  2. прирост; увеличение (за период) -өсім;   structure - 1. структура;  2. организационная структура – құрылым;   loss -  1.потери;    2.убыток;  -  шығын.  Кейбір жағдайларда көпмағыналылықтың себебі,  терминдердің кең мағыналы семантиканың жалпықолданыстағы көпмағыналық сөздерінен шыққан. Мысал ретінде көпмағыналы ағылшын термині amount   сөзін алайық, қаржылық есеп беру мәтінін аударғанда бірнеше орыс  баламатері сәйкес келеді: 1. сумма;  величина;  2. объем.  Ағылшын тілінің семантикасы өте кең таралған және түрлі контексте онытүсіндіру үшін түрлі орыс терминдері қолданылады: