Есту және тепе-теңдік мүшелерінің механизмі

Дыбыстың тембірі

Дыбыстың тағы да бір маңызды  сипаттамасы — оның бояуы немесе музыканттардың айтуынша, оның тембірі  болып табылады.

Тембр — адамның дауысына немесе аспаптың үніне өзіндік бояу беретін дыбыстың сапасы.

Дыбыстың тембрі бойынша біз  кімнің сөйлеп жатқанын немесе қандай аспапта ойнап жатқанын анықтай  аламыз, яғни дыбыс тембрі бойынша  дыбыс көзі анықталады. Мысалы, қаттылығы  да, жиілігі де бірдей дыбыстардың  әртүрлі музыкалық аспаптардағы үні түрліше шығады, бірдей нота түрліше орындалады.

Денелердің гармоникалық тербелістері синусоидалық толқындар деп аталатын толқындарды туғызады. Алайда нақты  дыбыстың белгілі бір жиілігі  бар тербеліс жасауы өте сирек  кездеседі.

Әдетте, дыбыс көзінің тербелісі  кезінде пайда болатын толқындардың пішіні күрделі болып келеді.

Бұл суретте көрсетілген микрофоннан (1), дыбыс зорайтқыштан (2) және осциллографтан (3) тұратын қондырғының көмегімен  әр-түрлі дыбыстардың осциллограммасын алуға болады. Егер микрофонның алдында тұрып, қандай да бір әуенді айтсақ, осциллографтың экранында күрделі, бірақ периодты қисықты байқауға болады (108 а, ә-сурет). Мұндай күрделі музыкалық дыбыс әр-түрлі жиіліктегі гармоникалық тербелістердің қосындысы түрінде қарастырылады.

Осындай күрделі дыбыстың ең төменгі  жиілігі негізгі жиілік, ал оған сәйкес келетін белгілі бір биіктіктегі дыбыс негізгі тон деп аталады. Күрделі дыбыстың биіктігі дәл осы негізгі тонның биіктігімен анықталады. Осы тон бойынша адамдардың даусы, аспаптардың дыбыстары жоғары немесе төмен болады.

Әдетте, негізгі тонға обвртондар немесе гармоникалар деп аталатын қосымша жиіліктер ілесе жүреді. Обертондардың жиілігі негізгі жиіліктен екі, үш және т.с.с. есе артық болады.

Жиілігі мен амплитудасы әртүрлі  қосымша толқындардың негізгі тонмен ілесе жүруі әрбір музыкалық  аспаптың ерекшелігін анықтайды. 109-суретте  әртүрлі екі аспапта орындалған бір нотаның тербелістері көрсетілген.

Негізгі тонға обертондар неғұрлым көбірек қосылған болса, әрбір обертонның күшіне байланысты дыбыс тембрі де соғұрлым әр алуан болып келеді. Әсіресе әншілердің даусы, скрипка  үні обертондарға бай.

Дыбыстың шуы

Әртүрлі шулардың музыкалық дыбыстардан  ерекшелігі сол — оларға қандай да бір белгілі тербеліс жиілігі  сәйкес келмейді.

Шу—әр түрлі жиіліктегі дыбыстардың  ретсіз қабаттасуы болып табылады.

Жапырақтың сыбдыры, өзен суының сылдыры, құстардың дауысы, судың сәл шалпылы  сияқты шулар адамға жағымды естіледі. Алайда дыбыстардың мұндай табиғи үнін үлкен елді мекендер мен қалаларда  өнеркәсіп, көлік және т.б. шулары басып  тастауда. Мысалы, өнеркәсіп шуының қаттылық деңгейі кейбір өндіріс  орындарында 90 дБ-ге жетеді және одан да жоғары болуы мүмкін. Тұрмыстық; техника  деп аталатын шулардың жаңа көздері  пайда бола бастаған біздің үйімізде де тыныштық жоқ.

Адамды қалыпты күйінен шығаратын  шу — кез шағылыстыратын жарықтан, улы газдан, күйіп қалудан туындайтын салдар сияқты зиянды әсер етеді.

Шуға бұрын көп көңіл бөлінбейтін, ол өркениет пен техника дамуымен ілесе жүретін салдар ретінде  түсінілетін. Алайда қазіргі кезде  шу адам денсаулығына кері әсерін тигізе бастады. Шу деңгейінің жоғары болуы  құлақтың дыбыс қабылдауын нашарлатады  және оның организмнің жүйке-психологиялық  әрекетіне тигізетін зияны өте  зор, оның байқаусыз әсері шу ауруына  әкелуі мүмкін.

Адамды шудың теріс ықпалынан  қорғау үшін денсаулық сақтау мекемелері шудың шекті деңгейінің сындық санитарлық нормаларын бекіткен. Осы нормаларға сәйкес шудың қаттылық деңгейі 30—40 дБ-ден артпауы тиіс.

       

        Тепе-теңдік сезімі. Көру мүшесінен кейін дененің кеңістіктегі тепе-теңдігін сақтайтын мүшеге вестибула рецепторы жатады. Барлық рецепторлар ішінде вестибула мүшесі-адам ұрығының ең алғашқы өсіп жетілетін рецептор. Әр вестибула мүшесі өз жағының бұлшық еттерінің ширығуын басқарып отырады. Сондықтан, мысалы, сол жақ құлақ вестибула мүшесі бұзылса, онда дененің екінші жағы басым болып, адам басы оң жаққа қарай бұрылады. Вестибула мүшесінің ұшқыштар жұмысында, ғарышқа ұшқанда салмақсыздық жағдайында, парашютпен секіргенде, таудағы спортта, суда жүзгенде, велосипед коньки тепкенде маңызы зор.

Вестибула – ішкі құлақта  орналасқан, өте күрделі құрылысты  мүше. Ол сағалық бөлімнен және үш жазықтықтан, өзара перпендикуляр орналасқан үш доға қуыстан құрылған. Доға қуыстары эндолимфамен толы. Сағалық эндолимфада  екі дорбашық-дөңгелек және сопақ  дорбашықтар болад. Ол дорбашықтарда  әктелген ұсақ тастар-статолиттер бар. Дөңгелек және сопақ дорбашықтар  түкті рецептор клеткаларына тиіп жатады. Басты бір жаққа қисайтқанда  немесе дене кеңістіктегі жылдамдығын  өзгерткенде, төмен тарту салмақ күшінің және күштің ортадан тебуінің өзгеруімен байланысты дорбашықтарда қозу пайда болады. Дененің еңкеюін дорбашықтардан басқа буынның сіңірлеріндегі рецепторлар, әсіресе мойын бұлшық еттері, терідегі рецепторлар жақсы сезеді. Доға қуыстары жылдамдықтан немесе бір кеңістіктегі баяу айналу қозғалысынан және бұрыштық жылдамдықтан қозады. Вестибула мүшесінің қозуы жоғары болса, бас айналады. Ұзақ уақыт дөңгеленгеннен кейін көз жыпылықтап, мезгіл-мезгіл тартады. Есту жүйкесі құрамына вестибула жүйкесі кіреді.  Есту жүйкесі сопақша мимен байланысты болғандықтан вестибула мүшесіне әсерін тигізеді. Оның тым күшті қозуынан жүрек жылдам немесе жай соғады, тыныс алу өзгереді, қан тамырлары тарылады немесе кеңейеді, қанның қысымы не жоғарылайды не төмендейді. Мұндай жағдай ұшақпен ұшқанда, теңізде жүзгенде, алтыбақан тепкенде, әр түрлі көлікпен жүргенде, кейбір дене шынықтыру жаттығуларын жасағанда байқалады. Осындай қолайсыз жағдайлардан үздіксіз жаттығу нәтижесінде құтылуға болады. Вестибула мүшесінің ең негізгі жаттығуы: басты шайқау, гимнастикамен, бокспен шұғылдану, суда жүзу, алтыбақан тебу, секіру суға секіру,т.б. Вестибула мүшесінің және вестибула анализаторы (ми қыртысындағы) аймағының жаттығуымен қатар үлкен ми сыңарлары қыртысындағы көру, тері және проприорецепторлық аймақтар да жаттығады. Мұндай жаттығулардың еңбек қабілетін дамытуда және спортта маңызы зор.

Құлаққаптар. Олардың есту қабілетіне әсері қандай?

Әуен  бір естіліп, бір естілмейді...Құлаққаптардың біздің есту қабілетімізге әсерін білу үшін, алдымен әр түрлі дыбыстарды қалай қабылдайтынымызды білуіміз керек. «Біздің есту қабілетіміз - бұл мидың белгілі бір орталықтары дыбыс ретінде қабылдайтын электр сигналдары» - дейді  м.ғ.д. және жоғары категориялы оториноларинголог, И.М. Сеченов атындағы құлақ, мұрын және тамақ ауруларының клиникасы ғалымдары. «Электр сигналдары ішкі құлақта кортиев органының сезімтал жасушаларының тербелістері арқылы жасап шығарылады (оларды кез келген шу жасайды), олар құлақ жарғағы және есту сүйектерінің тізбектері арқылы беріледі. Өте қатты ауытқулар (яғни қатты шу), сезімтал жасушалардың өлуіне әкеп соқтыруы мүмкін. Сол себепті есту қабілеті де төмендейді». Сондықтан өлеңдерді қатты шығарып тыңдау зиян. Және де құлаққап арқылы әуенмен рахаттану жай тыңдағаннан ауырырақ.            Дені сау, құлаққапты пайдалану арқылы өзіне қиянат жасамайтын адамдардың, есту қабілетінің жастық өзгерісі шамамен 30 жастан кейін басталады. Сонда да, аз мөлшерде өзгереді. Елеулі өзгерістер 55-60 жаста байқалады. 1979 жылға дейін мұндай нашарлау қарқыны Жер тұрғындарының 80%-на тән болған (қалған  20%-ы есту қабілетін бұрын-соңды ауырғандықтан немесе келеңсіз жағдайға байланысты жоғалтқандар). Алайда жиырмасыншы ғасырдың жетпісінші жылдарының соңына қарай Жапонияда шағын плеер ойлап табылған соң, құлақ мүкістігінің орын алуы көбейді. Өйткені құлаққап арқылы сүйікті әуендерді тәулік бойы тыңдауға мүмкіндік туды. «Табиғат құлақты қатты дыбыстардан сақтаудың арнайы механизмін алдын ала ойластырып қойған» - деп түсіндіреді жоғары категориялы оториноларинголог, м.ғ.д. Юрий Русецкий – «Бұл қатты тербеліс нәтижесінде қатайып, есту сүйектерінің қозғалысын шектейтін бұлшық еттер». Бірақ бұлшық еттердің қатты дыбыстарға қарсы қорғанысы бір сағаттан артық қатайғаннан кейін әлсірейді. Сондықтан адам 60 минут бойы үздіксіз құлаққапты пайдаланса, есту қабілетінің нашарлайтыны сөзсіз.

Не істеу керек?

Құлаққаптан біржола бас тартудың қажеті жоқ. Тек келесі сақтық шараларын сақтасаңыз болғаны:

• Құлаққапты 1 сағаттан артық уақыт қолданбаңыз. Жалпы, тәулігіне 2 сағаттан артық бұл құралмен әуен тыңдамаңыз.
• Дыбыстың ең жоғарғы шегі ретінде 80 децибелл белгіленген. Одан қатты шығып тұрған дыбыс есту қабілетіне кері әсер етеді. Өзіңіз үшін әуенді 60 децибелден асырмай тыңдауға тырысыңыз (бұл орташа плеердің барлық дыбысының 60 пайызы).  
• Тамшы пішінді құлаққаптан бас тартыңыз. Олардың дыбысы үлкен құлаққаптардан қаттырақ шығады (яғни зияны көп).
• Құлаққап арқылы ән тыңдап отырып, алкогольді ішімдік ішпеңіз – олар қатты дыбыстың есту қабілетіңізге әсерін арттырады.
• Қоғамдық көлік шуын естімеу үшін әуен дыбысын шығармаңыз. Айналадағы шу құлаққап арқылы да естілсе, ол 100 децибелді құрайды деп есептеледі. Ал дыбысты шығару арқылы сіз қауіпсіз шектен асып кетесіз.   

Алаңдау негіздері

Біз есту қабілетіміздің нашарлауын байқамаймыз. Бірақ ерекше қауіпті жағдайда ағзамыз бізге белгі береді. Сонымен, қауіпті белгілер:

1. Құлағыңыз жүйелі түрде шыңылдайды;

2. Айналадағы дыбыстар бәсең естіледі; 

3. Шулы кабинеттерде сөйлесіп тұрған адамды түсіне алмайсыз;

4. Жай шығып тұрған дыбыстар қатты естіледі. Мысалы, қаламның қағазды сызып жазып отырған секілді естілуі.

Өз денсаулығыңыз үшін жаман әдеттерден құтылыңыз.

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

          Қорыта келе, адам есту мүшесі  арқылы айналасындағы дыбысты  естиді. Адамның сөз сөйлеп, өзара  қарым-қатынас жасауында есту  мүшесінің маңызы зор. Есту  мүшесінен түскен ақпараттар  ішкі мүшелердің қызметіне әсер  етіп, оларды реттеуге қатысады. Адамды қауіптен сақтауда бұл  ақпараттардың маңызы үлкен. Есту  мүшесін дыбыс қоздырады. Дыбыс  есту мүшесінің рецепторлары  арқылы жүйке қозуына айналады. Одан соң қозу орталық жүйке  жүйесіне жеткізіледі, айналадағы  ортада болып жатқан жағдайларды  хабарлайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер

 

1. “Қазақ Энциклопедиясы”, VI-том
2. «Ақтөбе» облыстық қоғамдық-саяси газеті, 10 сәуір 2012ж
3. Медициналық биофизика мен медтехникалар бойынша лабораториялық практикум. Оқу құралы/Ү.А.Байзақ, Қ.Ж.Құдабаев. – Алматы:Эверо.2011ж-304б.
4. Медициналық биофизика. Оқулық.-Алматы:Қарасай,2008.-224б.
5. Интернет желісі