Есту және тепе-теңдік мүшелерінің механизмі

Марат Оспанов  атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік медицина                  университеті

 

 

 

 

   

 

 

Тақырыбы: «Есту  және тепе-теңдік мүшелерінің механизмі»

                 

Мамандығы: Жалпы медицина

                  Дисциплина : Медициналық биофизика

                  Курс: 1______________________________________________

                

 

 

 

                                   

                                                                 

                                                                          Орындаған: (Ф.И.О) Серікқызы Р.

                                                                           Группа : 103А

                                                                          

                                                                      

                         

                                                       

                                            Ақтөбе 2013

Жоспар:

 

 

І.Кіріспе

ІІ.Негізгі бөлім

2.1.Есту мүшесінің құрылысы (сыртқы, ішкі, ортаңғы құлақ)

2.2. Кортиев мүшесі

2.3. Дыбыстың қаттылығы

2.4. Тербелістер амплитудасы

2.5.Дыбыстың биіктігі

2.6.Дыбыстың тембрі

2.7.Дыбыстың шуы

2.8.Дыбыстың таралу жолы

2.9. Тепе-теңдік сезімі

ІІІ.Қорытынды

ІҮ.Пайдаланылған  әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

      Сезім мүшелері (органы чувств, сенсорные органы); (organum sensuum, лат. organon — мүше, ағза; sensuum — қабылдау, сезу) — ішкі және сыртқы ортаның түрлі әсерлерін қабылдайтын сезім жүйесі талдағыштардың (анализаторлардың) шеткі бөлігі, яғни рецепторлар.

         Рецепторлар денеге әсер етуші тітіркендергіштердің белгілі бір нақты түрін ғана қабылдауға бейімделген. Олар денедегі орналасу орындарына байланысты:экстерорецепторлар және интерорецепторлар болып екіге бөлінеді. Экстерорецепторлар - организмге қоршаған сыртқы ортадан келетін тітіркендіргіш әсерлерін қабылдайды.

       Оған дәм сезімі, иіс сезімі, сипап сезу, көру, есту және тепе-теңдік сақтау рецепторлары жатады. Интерорецепторлар — ішкі мүшелерде, ұлпаларда, қан және лимфатамырлары қабырғаларында орналасып, осы мүшелерден келетін тітіркеністерді қабылдайтын сезімтал құрылымдар. Олар организмдегі зат алмасуды қамтамасыз ететін мүшелердің үйлесімді қызмет атқаруын реттейді.  

Интерорецепторлардың жеке арнайы түрі — проприорецепторлар. Олар тірек-қимыл аппараты мүшелеріне (қаңқа сүйектері, бұлшықеттер, буындар) әсер ететін тітіркендіргіштерді қабылдайды.

        Адамның сезім мүшесінің бірі, есту мүшесі, арқылы коршаған ортадан әр түрлі дыбыстарды қабылдап талдайды. Есту мүшесі дыбыстарды анықтап ажыратуға көмектеседі. Адамдармен сөз арқылы қарым-қатынас жасайды. Еңбек майданында да есту мүшесінің алатын орны ерекше. Есту мүшесі дыбыс пен тепе-теңдікті сезеді.

      Бұл жұмысымда  есту және тепе-теңдік мүшелерінің  механизмі, құрылысы туралы ақпарат  беремін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Құлақ (aurіs)адам мен жануарлардың есту органы.Анатомиялық құрылымына қарай құлақ сыртқы, ортаңғы және ішкі бөлімдерден тұрады.

Құлақ 3 бөлімнен тұрады: сыртқы, ортаңғы. және ішкі құлақ.

1. Сыртқы құлаққа құлақ қалқаны, мен сыртқы дыбыс жолы жатады. Құлақ қалқаны ауадағы дыбыс тербелістерін құлақтың ішіне бағыттайды. Сыртқы дыбыс жолдарының ішкі шеті жұқа, тығыз, керілген дабыл жарғағымен бітеді. Сыртқы дыбыс жолдары арқылы дыбыс толқындары дабыл жарғағына, содан соң ортаңғы құлаққа өтеді. Дабыл жарғағы сыртқы құлақты ортаңғы құлақтан бөліп тұрады.

 

Құлақтың құрылымы

 

2. Ортаңғы құлақ дабыл жарғағынан кейін басталады, ол самай сүйегінің ішінде орналасқан. Ортаңғы құлақтың ішінде ауа болады. Ортаңғы құлақ қуысы есту түтігі арқылы жұтқыншақпен жалғасады. Адам есінегенде, жұтынғанда есту түтігінің өзегі жұтқыншаққа ашылады, жай уақытта жабық болады. Ортаңғы құлақтың қуысында бірімен-бірі буын арқылы байланысқан 3 дыбыс сүйекшелері (балғашық, төс, үзеңгі) орналасқан. Үшеуін косқандағы салмағы шамамен 0,05 г. Сүйекшелердің сырты сілемейлі қабықшамен қапталған. Балғашық, төс, үзеңгі деген атаулар пішіндері осы заттарға ұқсайтындықтан қойылған. Балғашық сүйегінің жіңішке шеті дабыл жарғағымен бітісіп кеткен. Жуандау шеті буын арқылы төс сүйекшесімен, ол үзеңгі сүйекшесімен қозғалмалы байланысады. Бұл сүйекшелер ортаңғы құлақтың қуысы арқылы дыбыс толқынын өткізеді. Дабыл жарғағының тербелісі алдымен осы үш сүйекке, содан соң ішкі құлаққа беріледі. Ортаңғы құлақ куысындағы қысым атмосфера қысымымен бірдей. Қысым кенеттен төмендеп немесе жоғарылап кетсе, құлақ бітеліп уақытша естімей қалады (әсіресе бұл ұшқанда байқалады). Мұндай жағдайда жиі-жиі жұтыну керек. Адам жұтынғанда ортаңғы құлақ куысындағы қысым атмосферадағы ауа қысымымен теңеседі.
3.     Ішкі құлақ немесе шытырмақ (лабиринт), самайдың қайыршық сүйегінің ішінде жатады. Ол бірінің ішінде бірі орналасқан сүйекті және жарғақты шытырмақтан түзілген. Бұл екі қүрылымның арасыңда периаимфа, ал жарғақты лабиринтгің ішіңде эндолимфа (ішкі сүйық) болады.

Сүйекті лабиринт үш құрылымнан — сағадан (кіреберіс), иірімді түтіктен (ұлудан) және жартылай дөңгелек түтіктерден — тұрады. Саға мен иірімді түтік есту мүшесін қүрайды. Ал сағада орналасқан қапшықтар мен жартылай доңгелек түтіктер тепе-теңдік (вестибулалық) аппараты болып табылады. Демек, ішкі құлақта есту және тепе-тендік мүшелері орналасқан.

                Саға — кішқентай қуыс. Ол сопақша және деңгелек қапшықтарға бөлінеді. Сопақша қапшық жартылай дөңгелек түтіктермен, ал дөңгелек қапшық — иірімді түтікпен жалғасады.

            Иірімді түтік— орталық білікті бойлай спираль тәрізді екі айнальш жасай орналасқан иірімделген құрылым. Рейснер мембранасы мен негізгі мембрана арқылы ол үш жіңішке арнаға — сопақша тесіктен басталатын саға өзегіне, дөңгелек тесікпен жалғасатын дабыл өзегіне және иірімді түтік өзегіне бөлінеді. Алғашқы екі өзек иірімді түтіктің төбесінде бір-бірімен тар тесік — геликотрема арқылы жалғасады және олардың қуысы перилимфамен толған. Ал, иірімді түтік өзегі эндолимфамен толады да, мүнда дыбыс толқынын қабылдайтын Корти мүшесі орналасады.

            Корти мушесі — күрделі құрылым. Ол негізгі мембрананың ішкі беткейін бойлай орналасқан есту жасушалары мен сүйеніш жасушалардан қүралады. Есту жасушаларының ұшында жіңішке кірпікшелер болады. Олар дыбыс толқынының әсерін қабылдайды. Осы жасушалардың үстінде бір ұшы сүйекті тұлғаға жалғасқан, екінші ұшы бос жататын жабынды табақша орналасады.

Құлақ қалқаны қабылдаған дыбыс толқыны есту жолы арқылы дабыл  жарғағын тербелтеді. Бұл тербеліс есту сүйектерінің тізбегімен сопақша тесікке беріліп, саға өзегіндегі перилимфаны толқытады. Одан әрі толқын геликотрема арқылы дабыл өзегіндегі сұйыққа тарайды. Осы толқын әсерімен негізгі мембрана тербеліп, оған бекіген есту жасушаларының түктері жабынды мембранамен түйіседі де, бұл жасушаларда қозу пайда болады. Қозу үрдісі ұлу жуйкесінің ұштарынан есту жүйкесіне беріледі де, одан әрі есту жолымен сопақша ми, аралық ми арқылы үлкен ми сыңарларының самай бөлігінде орналасқан есту талдағышының қыртыстық бөліміне беріледі.

       Дыбыс қоздырғыш толқындарын сезу – күрделі құбылыс. Ауадағы дыбыс толқындары құлақ қалқанымен ұсталып, сыртқы дыбыс жолымен өтіп, дабыл жарғағын тербелісе келтіреді.Одан дабыл жарғағында пайда болған тербелісті ортаңғы құлақтың дыбыс сүйектері күшейтіп, оны сопақ тесіктің жарғақшасына жеткізеді. Сүйектер дабыл жарғағына қарағанда сопақ тесіктің жарғақшасының тербелу шегін азайтумен қатар, тербелудің күшін (шамамен 50есе) арттырады. Егер дыбыс өте жоғары болса, онда арнайы бұлшық еттер дабыл жарғағын және сопақ тесік жарғағының керілуін үлкейтеді. Осының нәтижесінде жарғақ тербеліп, оны жарылып кетуден сақтайды.

     Сопақ тесік  жарғағының тербелуі иірім түтіктің  сағасына жетеді. Мұнан пайда  болған тербелу ішкі құлақтағы  перилимфа мен эндолимфаны қозғалысқа  келтіреді. Осыдан кортиев мүшесінің  жарғақшасы қозғалысқа түседі, оның  үстіндегі есту түкті клеткалары – рецепторлар қозғалады да, оларда қозу туғызады. Бұл қозу үлкен ми сыңарлары қыртысындағы есту аймағына өткізгіш жүйке арқылы жеткенде дыбысты сеземіз. Дыбыстың қаттылығын, сипатын, күшін, жағымды не зиянды әсерін анықтай аламыз.

Дыбыс толқынының таралу жолы: Дыбыс толқыны —» дабыл жарғағының тербелісі —» есту сүйекшелерінің тербелісі —» ұлуденедегі сұйықтықтың тербелісі —» есту рецепторының тітіркенуі —» жүйке қозу толқынының пайда болуы.

        

Дыбыстың қаттылығы

Дыбыстың қаттылығы неге байланысты болатынын анықтау үшін камертонды пайдаланамыз. Камертон — доға тәрізді қысқа сапталған металл таяқша, оның көмегімен музыкалық дыбыс алуға болады.

Камертондардың немесе басқа гармоникалық тербеліс жасайтын денелердің шығаратын дыбыстары музыкалық дыбыстар деп аталады.

Камертонның бір тармағын таяқшамен  ұрсақ, белгілі бір дыбыс естиміз. Камертонның екі тармағы да тербеліп, қоршаған ауада дыбыс толқынын тудырады. Енді оның тармақтарының біріне инені  бекітейік, осыдан кейін оның ине  бекітілген тармағын қарайтылған әйнек  үстімен жүргізсек, дыбыс шығарып  тұрған камертонның гармоникалық (синусоидалық) тербелісінің графигін аламыз. Гармоникалық тербеліс —тербелістердің ең қарапайым  түрі болып табылады, сондықтан камертонның  гармоникалық дыбысын да қарапайым  дыбыс деп санаймыз. Әдетте, мектеп камертондары бірінші октаваның "ля" нотасына сәйкес келетін дыбыс шығарады.

Камертонды таяқшамен неғұрлым қаттырақ ұрсақ, ол соғұрлым қаттырақ дыбыс шығарады және камертонның  тармақтары едәуір үлкендеу амплитудамен тербелетін болады. Камертонды ақырын ұру — амплитудасы кіші тербеліс тудырады, бұл кезде бәсең дыбыс  шығады.

Демек, дыбыс қаттылығы  дыбыс шығаратын дененің тербелістер  амплитудасымен анықталады.

Тербелістер амплитудасы

Дыбыс көзінің шығаратын энергиясы  дененің тербелістер амплитудасымен анықталады. Демек, дыбыс қаттылығы  да тербеліс энергиясына байланысты болады. Алайда біз дыбыс туралы айтқанда, оларды энергия шамасымен  бағалауымыз өте қолайсыз. Біздің құлақ жарғағымызға жететін ең қатты  дыбыстардың (құлақты ауыртатын) энергиясы  адам қабылдай алатын ең бәсең дыбыстардың  энергиясынан он триллион есе артық  болады.

Оның үстіне, дыбыс қаттылығы  мен тербеліс энергиясы арасында тура пропорционалды байланыс жоқ. Өйткені  адам құлағы әртүрлі жиіліктегі дыбыстарды бірдей қабылдамайды. Дыбыстардың тербеліс энергиясы бірдей болған жағдайда, біз жиілігі 1000—5000 Гц аралығындағы дыбыстарды жақсырақ қабылдайды екенбіз. Сонымен қатар әр адам дыбыстарды түрліше қабылдайды. Мысалы, қандай да бір дыбысты бір адам қатты, ал екінші адам ақырын деп қабылдауы  мүмкін. Құлақ ішіндегі дабыл жарғағының дыбысты сезу қабілеттілігі жастың ұлғаюымен де кеми түседі. Бұл кезде  есту диапазонының төменгі шегі жоғарылап, жоғарғысы кемиді. Демек, қаттылық дыбыстың субьективті сипаттамасы болып  табылады.

Дыбыс қаттылығының деңгейін өлшеу  үшін логарифмдік шкала бекітілген. 16 Гц-тен 20 000 Гц-ке дейінгі адамдар  қабылдайтын дыбыстар диапазоны 0-ден 140 дБ-ге дейінгі шектегі логарифмдік  шкалада қамтылып беріледі. Децибел (дБ) — 1847—1922 жылдары өмір сүрген, телефонды  ойлап тапқан американдық өнертапқыш А. Бельдің құрметіне бел (Б) деп  аталған қаттылық бірлігінің ондық  үлесі, яғни 1 бел 10 децибелге тең.

Осылай, мысалы, ұшақ қозғалтқышы гуілінің энергиясы жапырақ сыбдырыныкінен 1012 есе көп, ал дыбыс қаттылығы  бойынша ұшақ қозғалтқышы гуілінікі 120 дБ, жапырақ 118 сыбдырыныкі 10 дБ шамасында  болады. 180дБ-ден артық болатын  дыбыс құлақ жарғағын зақымдауы  мүмкін.

Дыбыстың биіктігі

Дыбыстың биіктігі неге тәуелді  болатынын анықтау үшін екі камертон алып, оларды дыбыс шығаруға мәжбүр етеді. Егер олардың тербеліс графиктерін  салса, онда кішірек камертонның  тербеліс жиілігі үлкенірек камертондыкінен  көп болатынын байқауға болады. Демек, дыбыс биіктігі тербеліс жиілігімен анықталады.

Бұл қорытындыны дыбыс генераторынан (1), дыбыс зорайтқыштан (2) және осциллографтан тұратын құрылғының көмегімен де тексеруге болады. Дыбыс генераторындағы  айнымалы кернеудің жиілігін, яғни оған сәйкес дыбыс зорайтқыш шығаратын  дыбыс толқынының жиілігін өзгерту  арқылы әртүрлі биіктіктегі дыбысты  естуге болады. Белгілі бір жиіліктегі дыбыс толқының басқаша тон деп атайды. Сондықтан көбінесе дыбыс биіктігін дыбыс тоны деп айтады. Біз еститін дыбыстар тон биіктігімен ерекшеленетін болады. Жиілігі аз дыбысқа төмен тон, ал жиілігі жоғары дыбысқа биігірек тон сәйкес келеді.Сонымен, тон биіктігі тербеліс жиілігімен анықталады, яғни тербеліс жиілігі үлкен болса, тон да биігірек болады.

Адам дауысын тон биіктігі бойынша  бірнеше диапазонға бөледі: бас (80—150 Гц), баритон (110—149Гц), тенор (130—520Гц), дискант (260—1050 Гц), колоратуралық сопрано (1400 Гц-ке дейін).