Қазақстан Республикасында мүлікке салық салу: құрылу негіздері және жетілдіру жолдары

 

6 кесте - «Атамекен» АҚ бойынша жылжымайтын мүлікке салынатын       салықтың мөлшері (2006 жылдың нарықтық бағасы бойынша)

 

Жылжымайтын объектілердің атаулары	Ғимарат ауданы, м²	Ғимарат тың нарықтық құны, теңге	Жер учаскісінің ауданы, м²	Жер учаскісінің нарықтық құны, теңге
Жер учаскісі, барлығы	-	-	2896	12512280
Әкімшілік-басқару ғимараты	351	4076600	-	-
Өндіріс ғимараты	1168	6879520	-	-
Көмекші цех ғимараты	410	2110900	-	-
Гараж	860	3489600	-	-
Ғимарат пен жердің жалпы құны, теңге	16556620
Жылжымайтын мүлікке салық сомасы, теңге (1,5 %) ставкасымен	248349,3
Ескерту – кесте тәуелсіз сарапшылар мәліметтерінің негізінде жасалынды

 

5 және 6 кестелердің мәліметтерін салыстыратын болсақ, онда біз «Атамекен» акционерлік қоғамында 2006 жылы мүлік және жер салығының сомасы 85257 теңге 28 тиын болатын болса, ал жылжымайтын мүлікке салынатын біріктірілген салық сомасы 248349 теңге 30 тиын болатынын көреміз. Яғни бұл жерде жылжымайтын мүлікке салынатын салық сомасы арқылы жергілікті бюджеттің кірісі 2,91 есеге көбейеді, демек бұл нарықтық баға негізінде жүзеге асырылатын жылжымайтын мүлікке салық салу жүйесінің тиімді екенін дәлелдей түседі.

Әрине, біз ұсынып отырған жылжымайтын мүлікке салық салу жүйесінің мемлекет үшін артықышылығы және оның тиімділігімен қатар, қарапайым тұрғындар үшін оның ауыртпалығы да бар.

Атап айтатын болсақ, қазіргі таңда жылжымайтын мүліктердің  нарықтық бағаларының шамадан тыс жоғары болуы, салық сомасын да жоғарылатып жібереді. Соған сәйкес біздің ойымызша, тұрғындардың төлем қабілеттілігіне қарап, тұрғындардың арнайы санаттарына салық салудың жеңілдіктерін де қарастырған жөн. Сонымен қатар жеке тұлғалардың жылжымайтын мүліктеріне салық салу базасы болып нарықтық бағаның өзі емес, ал салық салу базасының коэффициентіне көбейтілген деңгейі болу қажет деп есептейміз.

Қазіргі таңда Қазақстан  экономикасының дамуымен байланысты жылжымайтын  мүлікке салық салу жүйесін енгізу біздің тұжырым бойынша төмендегі ұстамдардың негізінде жүзеге асырылу қажет деп санаймыз:

1. Жылжымайтын мүлікке  салық бойынша бюджетке түсетін  салық сомасы жеке және заңды  тұлғалардың мүлікі мен жеріне  салынатын салық сомаларымен  салыстырылуы тиіс;

2. Жеке тұлғалар үшін есептелген жаңа салық сомасы олардың қаржылық мүмкіндіктерінен асып кетпеуі керек;

3. Әлеуметтік жағынан  төмен немесе қорғалмаған тұрғындардың  топтары үшін жеңілдіктер берілуі  тиіс;

4. Нақты сектордағы  ұйымдарды (агроөнеркәсіп кешеніндегі)  ұйымдарды ынталандыру қажет.

Егер Қазақстан Республикасында  жылжымайтын мүлікке салынантын салық жүйесін ендіретін болсақ, онда жеке және заңды тұлғалардың  мүлік және жер салығы өзгертіледі. Соған байланысты жылжымайтын мүліктердің  пайдалану бағытына, оның түріне, одан алынатын пайданың мөлшеріне, орналасқан жеріне және басқа да артықшылықтар мен техникалық сипатына байланысты түзету коэффициеттері қолданылады.

Экономикаға қандай да бір жаңалықтарды немесе өзгертулерді енгізу барысында, алдыменен түсініспеушіліктер мен кемшіліктер кездесетіні анық. Сол сияқты, егер біз салық жүйесіне жылжымайтын мүлікке салынатын салықты енгізетін болсақ, онда біз кері-тартпа пікірлерден аулақ боламыз деп кепіл бере алмаймыз. Дегенмен де, қазіргі нарықтық баға саясатында, жылжымайтын мүлік нарығында, сонымен қатар тұрғындар мен заңды ұйымдардың әлеуметтік-экономикалық даму жағдайында мүлікке және жерге салынатын салық базасын сол күйінде қалдыру біздіңше, дұрыс емес деп білеміз. Сондықтан, біз жылжымайтын мүлікке салықты ендіру кезінде салық ауыртпалығын, соның ішінде белгілі бір жеңілдіктерді қажет ететін тұрғындардың топтарына ауыртпалықты күшейтпей, заңды ұйымдар үшін инвестициялық ортаны тұрақтандыра отырып, жылжымайтын мүлікке салынатын салық салу жүйесіне көшудің негізгі сатыларын ұсынып отырмыз және бұл сатыларды зерттеу жүргізген Қызылорда облысымен қатар республканың басқа облыстарын немесе қалаларын қоса алып, пилоттық сынақтан өткізу қажет деп есептейміз.

1. Жылжымайтын мүлікке  салық толық меншігінде жерлері,  ғимараттары мен құрылыс-жайлары бар ұйымдарға енгізіледі;

2. Жылжымайтын мүлікке  салық орта және қысқа мерзімді  жалдау келісім шартына отырған  ұйымдарға салынады;

3.  Жылжымайтын мүлікке  салық жеке тұлғалар үшін енгізіледі;

4.  Жылжымайтын мүлікке  салық басқа да барлық салық төлеушілерге енгізіледі.

Демек, жүргізілген зерттеулердің  нәтижесінде жылжымайтын мүлікке  салық салу жүйесіне біртіндеп көшудің  нәтижесінде төмендегі мақсатты міндеттерді шешуге мүмкіндік болады деп есептейміз:

- шаруашылық қызметтердің  шынайлығын (ашықтығын) қамтамасыз ете отырып, салықтың дұрыс есептелуін бақылауға және жылжымайтын мүліктің толық объектілік есебінің және оларды ағымдағы пайдаланудың негізінде салықтың уақытылы төленуін қамтамасыз етуге болады;

- жергілікті жерлерде  өкімет органдарының нарықтық айналымды дамытуға байланысты олардың қызығушылығын арттыруға, сондай-ақ жылжымайтын мүліктің нарықтық бағаларын жоғарылатуға мүкіндіктер пайда болып, жерді тиімді пайдаланудың жағдайларын арттырып, экономиканың нақты секторына инвестицияны жоғарылатуға болады;

- салықтық ауыртпалықты  жылжымайтын мүліктің нарықтық  бағасы арқылы  әділ түрде бөлудің  мүмкіндіктері қалыптасады;

- заңсыз операцияларды  жою және салықтан жалтаруды  қысқарту арқылы бюджеттік түсімдерді  көбейтіп, жылжымайтын мүліктердің табыстылық және фискальдық қуаттылығын жүзеге асыруға болады;

- жылжымайтын мүліктердің  нарықтық құндарының өсуіне байланысты  салықтық базаны ұлғайтудың нәтижесінде  инженерлік-әлеуметтік инфрақұрылымға  салған күрделі қаржының қайтарымдылығы  қамтамасыз етіледі.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Мүлікке салық салу жүйесіне жүргізілген зерттеулер келесі негізгі  қорытындылар мен ұсыныстарды жасауға  мүмкіндік береді:

1. Меншік қатынастары тарихи және экономикалық тұрғыдан дамыған сайын оның маңыздылығы артып, түрлі қоғамдық мәселелерді шешу кезінде тигізетін әсері терең де ауқымды бола бастайды. Осыған орай «мүлік» және «жылжымайтын мүлік» деген ұғымдарға экономикалық тұрғыдан және салық салу объектісі тұрғысынан мән-мағына беруге болады. Мүлікке салынатын салықтардың көптүрлілігі, оларды біріктіретін барынша ортақ белгілерді қарастыруды талап етеді. Атап айтсақ, біріншіден, олардың барлығы да тікелей салықтар қатарына жатады. Екіншіден, олардың төлеушілері болып мүлікті иеленуші тұлға табылады. Үшіншіден, бұл жерде мүлік табыс көзі ретінде емес, салық салу объектісі ретінде қаралады.
2. Дамыған нарықтық мемлекеттердің тәжірибесін талдау оларда мүлікке салық салудың кең тараған екі түрі - жылжымайтын мүлікке салынатын салық  және мүліктің бөлек түрлеріне салынатын салықтар қолданылатынын көрсетеді. Мүлік салығының негізіне жалгерлік ақы немесе мүліктің нарықтық құн алынады. Мүлікке салынатын салықты жинау мен оған билік ету жергілікті билік органдарына берілген. Бұл оларды салықты жинауға ынталандырады. Шет мемлекеттер заңдылықтарында салық жеңілдіктері көп жағдайда салық төлеушілерге емес, салық салу объектілеріне, яғни жылжымайтын мүлік түрлеріне беріледі.

3. Қолданыстағы мүлікке салық салу жүйесін зерттей келе, төмендегідей қорытындылар жасауға болады:

- заңды тұлғалардың  мүлкіне салынатын салық тек жылжымайтын мүліктен ғана емес, сол сияқты жылжымалы мүліктерден де алынады. Бұл өз кезегінде кәсіпорынға сырттан инвестиция тартуға кері әсерін тигізеді;

- жеке тұлғалардың  мүлкіне салынатын салық өте  төмен ставкалармен алынатындықтан  және салық жеңілдіктерінің де көптігінен, оны жинауға кететін шығын мөлшерін кей жағдайда өтемейді;

- жерге салынатын төлемдер  тұрақты емес, инвестициялық жобалардың  экономикалық тиімділігін есептеуге  қиындық туғызады және бәсекеге  жарамдылығына кері ықпал етеді;

- жаңадан салынған объектілердің көп бөлігіне мүлік салықтары салынбайды, себебі бұл объектілер әлі күнге дейін аяқталмаған құрылыс объектілері ретінде тіркелген;

- заңды және жеке  тұлғалардың мүлкіне салық салудағы  саралаудағы алшақтық, объектілерді  жеке тұлғаларға қайта рәсімдеу арқылы салықтан жалтаруға мүмкіндік береді.

Сонымен, қолданыстағы мүлікке  салық салу жүйесі ұлттық табысты  қайта бөлу мен бюджеттерге жеткілікті қаражаттың түсу мүмкіндігін шектеп, негізгі қорларды жаңартуды тежейді, сондай-ақ салық ауыртпалығын бөлу кезінде  әділеттілік қағидасын бұзады. Мүлікке салық салу жүйесін талдау көрсеткендей, заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салықты есептеудің қолданыстағы жүйесі жаңа экономикалық жағдайды ескере отырып, әрі қарай жетілдіруді қажет етеді.

4. Жылжымайтын мүлікке салынатын салықты Қазақстанда енгізудің алғышарттары бүгіннің өзінде байқалуда. Олардың негізгілерінің бірі республика аумағындағы барлық заңды және жеке тұлғалардың иелегіндегі мүліктерді салық салу мақсатында заңдастыру.

Мүлікті жария етудің мақсаты –  біріншіден, тиісті тәртіппен рәсімделмеген, екіншіден, жасырын айналымда жүрген жылжитын және жылжымайтын мүліктерді заңды есеп жүйесі мен жаңа экономикалық қатынасқа енгізу. Яғни, еліміздің  азаматтары мен заңды тұлғалары  мемлекеттің бір реттік жүргізген акциясы арқылы жасырын қалыптан жылжитын және жылжымайтын мүліктерін заңды айналымға шығара алады. Сонымен қатар жария етушілерді жекелеген бір жақты құқық бұзушылық жасағаны үшін жауапкершіліктен босату көзделді. Олар осыған байланысты өздерінің құқықтарын тиісті дәрежеде рәсімдейді. Екінші жағынан, бұл экономиканың тіркелген секторының дамуына оң әсерін тигізері сөзсіз.

Сондай-ақ жылжымайтын  мүлікке салық салу жүйесін Қазақстанда  енгізудің алғышарттарының келесісі ҚР Әділет Министрлігі жанынан «Халыққа қызмет көрсету орталықтарының» ашылуы. Бұл орталықтардың мақсаты халыққа уәкілетті органдармен көрсетілетін қызметтерді «бір терезе» қағидасы бойынша жүзеге асыру болып табылады, яғни халыққа қызмет көрсетуші органдарды бір орталыққа жинақтау. Бұл өз кезегінде уәкілетті органдар тарапынан жиі кездесетін сыбайластық пен жемқорлықты азайтудың бір жолы. Бүгінгі күні жылжымайтын мүлікке қатысты ақпараттар түрлі уәкілетті органдардан алынатындықтан, оларды «бір терезеге» жинақтау жылжымайтын мүлікке салынатын салықты енгізуді процесін жеделдетуге мүмкіндік береді.

Сонымен, қолданыстағы мүлік  салықтарын жаңа салықпен ауыстыру жылжымайтын  мүлікке салық салудың бірыңғай тәсілінің негізін қалауға, салық  салу мақсатында нақты нарықтық құн негізінде мүлікті бағалаудың әрекетті жүйесін құруға  мүмкіндік береді.

5. Мүлікке салық салу жүйесін жетілдіру барысында келесі ұсыныстарды атап көрсетуге болады:

- қолданыстағы мүлікке салынатын салықтар жүйесін жергілікті жылжымайтын мүлікке салынатын салықпен алмастырудың бірқатар артықшылықтары бар. Біріншіден, бұл салық барынша икемділігі төмен салық базасы бар және жергілікті бюджеттерді айтарлықтай салықтық түсіммен қамтамасыз ете алады. Екіншіден, бұл салықтан түскен түсімнің толығымен жергілікті бюджетте қалуы, алынған пайда қағидасына жауап береді. Үшіншіден, бұл салықты әкімшілдендіру мәліметтерді жинау, өңдеу және саралауды қамтиды. Бұл ақпараттардың барлығына жергілікті өзін-өзі басқару органдары әрқашан ала алады.

- Мемлекеттік бірыңғай  жылжымайтын мүлік кадастрын қалыптастыруды ұсынамыз. Қазақстанда бұл кадастр енгізілген жағдайда, жер, жер телімі және жылжымайтын мүлік жөніндегі ақпараттарды енгізу және жаңартып отыру, жылжымайтын меншік телімдерінің тіркеу картасын жасау, сату-сатып алу мәмілелерін тіркеу барлық жергілікті басқару органдарын базистік ақпаратпен қамтамасыз етіп отырған болар еді және бөлек аудандарда, сол сияқты жалпы елде барлық халық шаруашылығы кешенін дамыту бойынша шешім қабылдауға жағдай жасайды.

- Қазақстан аумағында бұл салықты жаппай енгізбес бұрын бірнеше қалаларда біз ұсынып отырған сатылар пилоттық жобаны жүзеге асырған жөн және таңдалған елді мекендерде қолданыстағы мүлік және жер салықтары уақытша тоқтатылуы қажет. Пилоттық жоба аталған аумақтарда бір жыл ғана жүзеге асырылмай, бірнеше жылдар бойы тәжірибе жүргізіліп, одан алынған нәтижеге тағы да бірнеше қалаларда сынақтар өткізілген жағдайда ғана, оның соңғы нәтижесі барынша тиімді болады.

 

Диссертация тақырыбы бойыншы жарияланған  еңбектер тізімі

 

1 Экономикасы дамыған елдерде мүлікке салық салудың тәжірибесі // Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, «Қазақстанның БСҰ-ға кіруі: жүйелік жағдайларын талдау, оң бағыты мен теріс салдары», (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, Алматы, 11-14 мамыр 2004 ж.) - 0,75 б.т.

2 Жергілікті бюджеттің  кірісін қалыптастыру көзі ретіндегі  мүлік салығының маңызы мен орны // Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдар жинағы, «Ұлттық экономиканың экономикалық өсуінің қазіргі мәселелері. Жаһандану және модернизациялау жағдайындағы мемлекеттік, аймақтық және салалық аспектілер», (Қазтұтынуодағының Қарағанды экономикалық университеті, Қарағанды, 2004ж.) -0,75 б.т.