Қаржының мақсатты жұмсалуы

      Кірістер  құрамы мен құрылымы нақты  әлеуметтік-экономикалық және тарихи  жағдайларда жүзеге асырылатын  мемлекеттік бюджет және салық  саясатын жүргізудің бағыттарына  байланысты болады. Бұл кезде мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланылады. Нарықтық қатынастарға көшкенге дейін КСРО-ның мемлекеттік бюджеттің кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделіп келеді. Ол бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90% құрады және негізінен екі төлемнен – айналым салығы мен пайдадан алынатын төлемдерден тұрды. Бұл жүйе 1930 жылдан 1990 жылға дейін өмір сүрді. 1990 жылдары енгізілген өндірістік қорлар, еңбек ресурстары және басқалары үшін ақы түріндегі пайдадан алынатын нормативті төлемдер қолданылып жүрген төлемдер жүйесін өзгерпеді және жеке кәсіпорындар қызметінің жеке-дара нәтижелеріне бағытталып отырды.

      Дағдыдағыдай, кірістердің көзі салықтар немесе оларға бара-бар төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасың мемлекеттік бюджеті кірістерінің құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен айқындалады. Бюджет жүйесі туралы заңға сәйкес бюджеттің құрылымы мыналардан тұрады :

• түсімдерден;
• кірістерден;
• алынған ресми трансферттерден;
• бұрын бюджеттен берілген кредиттер бойынша негізгі борышты өтеуден;
• шығыстардан және кредит беруден;
• кредит беруден;
• бюджет тапшылығынан;
• өз кезегінде кірістерден;
• салықтық түсімдерден;
• капитал мен жасалатын операциялардан алынатын кірістер бойынша.

  Бюджеттік түсімдердің  бұл үш категориясы алынған ресми трансферттер бөлігімен, яғни тауарларды немесе қызметтер көрсетуден сатып алуға, кредиттер беруге немесе өтелмеген борышты төлеуге байланысты емес тегін және қайтарылмайтын төлемдерден толықтырылады. Бюджеттен берілген кредиттерді өтеу санаты бюджеттік кредиттер бойынша мемлекеттік шарушылық жүргізуші субьектілер тарапынан ақшалай қаражаттардың түсуі болып табылады. Бюджеттің шығыстар бөлігі фунционалдық топтардың шығыстарын қаржыландыруға жұмсалады.

Мемлекттік борыштық қызмет ету жөніндегі шығыстар «борышқа қызмет ету» функционалдық тобы бойынша бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің мемлекеттік мекемелерінің - әкімдер аппаратын және кіші бағдарламалар – қарыздар бойынша сыйақылар төлеу және қарыздарды орналастырғаны үшін комиссиялық сыйақылар төлеу бойынша Қаржы министірлігін бөле отырып жүргізеді. Кейін бюджетке өтеу түрінде қайтаруға жататын, басқа экономикалық бірліктерді несиелендіруге арналған қаражаттар тиісті бөлікте – функционалдық топ болып табылатын несиелендіруді көрсетіледі. Бюджет тапшылығы шығыстар мен бюджеттен қайтарымды негізде бөлінген кредиттер ауқымының бюджетке түсетін түсімдердің жалпы сомасынан асып түсуін қамтып көрсетеді. Бекітілген республикалық бюджет тапшылығының көлемі ұлттық валютамен және жалпы ішкі өнімге пайызбен, ал облыстық бюджеттер, Астана және Алматы қалалары бюджеттерінің тапшылығы ұлттық валютамен көрсетіледі. Ал бюджет профициті – бұл бюджетке түсетін кірістер мен ресми трансферттер түсімдерінің және бұрын бюджеттен берілген кредиттер бойынша негізгі борышты өтеудің жалпы сомасының жылпы шығыстардың және қайтарымдық негізде бөлінетін кредиттердің ауқымынан асып түсуі. Бекітілген бюджет профицитінің көлемі де ұлттық валютамен немесе жалпы ішкі өнімге пайызбен есептеледі. Мемлекеттік бюджеттің соңғы бөлігі – бюджет тапшылығын қаржыландыру ішкі және сыртқы мемлекеттік борышты өтеу жөніндегі шығыстарды қамтып көрсетеді. Оның қос арналымы бар :

1. тапшылық болған жағдайда – ішкі көздерден және сыртқы қарыздардан қаражаттар тарту;
2. профицитті кезінде – жоспардан тыс түсімдерді, бірінші кезекте мемлекеттік міндеттемелерді өтеуге немесе бірінші кезектегі бюджеттік бағдарламаларды қосымша қаржыландыруға пайдалану.

Кірістер мен шығыстардың  егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы  бюджеттік сыныптамамен айқындалады. Қаржы Министірлігі бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптама – функционалдық, ведомствалық және экономикалық сипаттамалар бойынша бюджетке түсетін түсімдер мен бюджеттен жұмсалатын шығыстардың топтастырылуын белгілейтін нормативтік құқықтық акт. Ол кірістердің сыныптамасымен тұрады. Бірыңғай бюжеттік сыныптама бюджеттің мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік дамуының жоспарларымен, болжамдарымен және бағдарламаларымен, министрліктер мен ведомствалардың, ұйымдар мен мекемелердің қаржы жоспарларымен тығыз байланысын қамтамасыз етеді, жеке сметалар мен қаржы жоспарларын құрама сметалар мен жоспарларға біріктіруге мүмкіндік береді, құрама жоспарлар мен бюджеттің жазбаша тізбесі арасындағы үйлесуді қамтамасыз етеді.

1996 жылға дейінгі бюджеттік  сыныптама мынадай бөліктерді  қамтыды: бөлім, параграф, бап,  тарау. Алайда ұзақ уақыт қолданылып  келген сыныптама бюджет қаражаттарын жобалаудың, оған есеп жүргізудің және бақылаудың, сондай-ақ бюджет процесін жүзеге асырудың қазіргі заман талаптарына сай болудан қалды. Сондықтан 1996 жылдан бастап ол жаңа, халықаралық стандартқа сәкес келетін сыныптамамен ауыстырылды. Жаңа бюджеттік сыныптамаға сәйкес кірістер енді төрт бөлікке жіктелетін болды, олар: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік. Мысалы : бюджеттің кірістері мына санаттардан қамтиды : салық түсімдері, салыққа жатпайтын түсімдер, капиталмен жасалатын операциялардан алынатын кірістер, алынған ресми трансферттер, бюджеттен берілген кредиттерді өтеу, жалпы қаржыландыру, бюджеттің қаражаттары қалдықтарының қозғалысы. Қалған бөліктер кірістерді кіріс көздерін неғұрлым тәптіштеу ретінде сипаттайды. Мысалы : салық түсімдеріндегі сынып – салық тобын, ішкі сынап – салық түрін, ерекшелік – нақты салық төлеушіні немесе салық объектісін білідіреді.

Шығыстарда функционалдық, экономикалық және ведомствалық сыныптама  қарастырылған. Функционалдық сыныптама  қызмет түрлерінің, шаралардың және бюджет қатынастары қатысушыларының кең көлемді сипаттамасы болып табылады. Функционалдық сыныптамаға байланысты шығыстар бес бөлімге бөлінеді: функционалдық топ, ішкі функция, мемлекеттік мекеме-бағдарламалардың әкімшісі, бағдарлама, ішкі бағдарлама. Аталған деңгейлердің ұштастырылуы шығыстардың функционалдық сыныптамасының кодын құрайды. Шығыстардың экономикалық сыныптамасы оларды экономикалық белгілері бойынша төрт бөлімге бөледі: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік. Санат мыналарды қамтиды: ағымдағы шығыстар, күрделі шығыстар, кредит беру, қаржыландыру. Сынып, ішкі ішкі және ерекшелік шығыстардың арналымы мен сипатын нақтылай түседі, мысалы : ағымдағы шығыстарда, тауарлар мен қызметтер көрсетуге жұмсалатын шығыстар – жұмысшылар мен қызметшілердің жалақысы – жұмысшылар мен қызметшілердің негізгі жалақысы.

Бюджеттің атқарылуы  кезінде екі сыныптаманың негізгі  бөлімшілердің қамтитын тоғыспалы  сыныптама түріндегі функционалдық  және экономикалық сыныптамалардың  ұштастырылуы пайдаланылады. Ведомствалық сыныптама бойынша шығыстардың атқарылуы мен бюджеттік несиелендіру әкімшілер бойынша бюджет бағдарламаларының, мысалы, Қазақстан Республикасының Президентінің Әкімшілігі, Парламенттің шарушылық басқармасы, Премьер-министрдің Кеңсесі, облыстар мен Астана және Алматы қалаларының әкімдері, министірліктер, комитеттер, агенттіктер, Қазақстан Республикасының басқа ведомствалары мен службалары бойынша топтастыруды білдіреді.

Бюджеттік жоспарлау  – мемлекетің қаржы саясатының талаптарына  бағындырылған қаржылық жоспарлаудың маңызды құрамды бөлігі. Мұндай жоспарлаудың экономикалық мәні елдің жалпы ұлттық әлеуметтік-экономикалық дамуы негізінде түрлі деңгейдегі бюджеттерді жасау мен оларды атқарылуы процесінде бюджет жүйесінің буындары арасында қоғамдық өнімнің құны мен ұлттық табысты бөлу және қайта бөлуде болып отыр. Бюджеттік жоспарлау барысында қаржы елдің дамуының мемлекеттік бағдарламасының экономикалық және сапалық көрсеткіштеріне және табиғи, материал, еңбек және қаржы ресурстарына белсенді ықпал жасайды. Бюджеттік жоспарлаудың бірлігі мыналарға негізделеді :

1. республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын бюджеттік бағдарламалардың тізбесін қалыптастыруға;
2. заңнамалық актілер мен кірістерді республикалық және жергілікті арасында бөлу нормативтерін, облыстық өкілді органдардың шешімдерімен – кірісті облыстық бюджет пен аудандар бюджеттерінің арасында бөлудің тұрақты нормативтерін белгілеуге;
3. заңнамалық актілермен республикалық бюджеттен облыстық бюджеттерге берілетін субвенциялардың және облыстық бюджеттерден, Астана жыне Алматы қалаларының бюджеттерінен республикалық бюджетке берілетін бюджеттік алынымдардың ұзақ мерзімді мөлшерін, облыстық өкілді органдардың шешімдерімен облыстық бюджеттен аудандардың бюджеттеріне берілетін субвенциялардың және аудандардың бюджеттерінен облыстық бюджетке берілетін бюджеттік алынымдардың ұзақ мерзімді мөлшерін белгілеуге;
4. Қаржы министрлігімен келісе отырып, облыстар мен Астана және Алматы қалаларының бюжеттеріне түсетін түсімдер сомасын анықтауға;
5. тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда және жергілікті бюджет туралы жергілікті өкілді органдардың шешімдеріне облыстардың, Астана және Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдарының тиісті қаржы жылының аяғындағы борышының лимитін белгілеуге;
6. Үкімет белгілейтін тәртіп пен жергілікті атқарушы органдар тарататын қарыздар жөніндегі сыйақының шекті мөлшерін белгілеуге.

      Қазақстан  Республикасының экономикасы басынан  кешіріп отырған нарықтық қатынастарға  көшу кезеңі оның бюджетінің  мазмұнына, кірістері мен шығыстарына  айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе оның шығыстарының абсолютті және тез өсуі оған тән сипат болып отыр. Бұл инфляциялық процестерден және егеменді мемлекеттің функцияларының кеңеюінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету қажеттігінен туып отыр.

Бюджеттің кірістері – бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан, алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің, сондай-ақ капиталмен жасалатын операциялардан түсетін крістердің көлемі. Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы» заңына сәйкес республикалық бюджетке түсетін түсімдер мыналарды қамтиды :

1) республикалық бюджеттің  крістерін, олар мыналардан тұрады:

а) салықтар, алымдар және басқа да міндетті төлемдердің түсімдеріне.

ә) салыққа жатпайтын түсімдерден республикалық мемлекеттік кәсіпорындар пайдасының үлесі; Ұлттық банк кірісінен алынатын түсім; Үкіметтің депозиттері бойынша алынған сыйақылар; республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге тиесілі мүліктерді сатудан түсетін түсімдер; республикалық меншік болып табылатын акциялар бумаларына түсетін дивиденттер; мемлекеттік лотореядан алынатын кірістер; жер қойнауы туралы ақпаратты пайдалануға бергені үшін төлемдер; республикалық бюджеттен кредиттер берілу үшін алынған сыйақылар; республикалық меншікті мүлікті жалға беруден алынатын түсімдер; тәркіленген мүлікті, белгілегеннен кейін тәртіппен республикалық меншікке өтеусіз өткен мүлікті сатудан алынатын түсімдер, соның ішінде мемлекеттің пайдасына бас тартудан кеден режімінде ресімделген тауарлар мен көлік құралдары; Қазақстан Республикасы азаматтарының төлқұжаттары мен жеке күәліктер бергені үшін төлем; мемлекетке өткен мүлікті, заңсыз алынған мүлікті өз еркімен тапсырудан немесе оны өндіріп алудан немесе мемлекеттік функцияларды орындауға үәкілетті тұлғаларға немесе оларға теңестірілген тұлғаларға заңсыз көрсетілетін қызметтердің құнын өндіріп алудан алынатын сомалардың түсімдері; өнімдерді лицензиясыз әкеткені үшін төленетін айыппұл сомаларының түсімдері; лицензиялық тәртіп белгіленген казино, тотализаторлар мен ойын бизнесі қызметтерінен алынған кірістерді қоспағанда, өзіне лицензиялық тәртіп белгіленген лицензиясыз қызметтен алынған кірістерден түсетін түсімдер; атқарушы санкция; басқа да салыққа жатпайтын түсімдер.

 б) капиталмен жүргізілетін  операциялардан алынатын кірістерден : мемлекеттік резервтерден алынған тауарлар үшін берешекті өтеуден және мемлекеттік қордан астық сатудан алынатын түсімдерден;                                                      

2) мына төменгілердің алынған ресми трансферттерді (гранттарды): заңды және жеке тұлғалардан немесе шет мемлекеттерден; бюджеттік алынымдардан;

3) республикалық бюджеттен  бұрын берілген кредиттер бойынша  негізгі борышты өтеуден.

Қазақстан Республикасының 2009 жылғы мемлекеттік бюджет кірістерінің құрамы мен құрылымы мына мәліметтермен сипатталады :

Мемлекеттік бюджет кірістерінің көлемі мен құрылымы

1. кесте

      Кестеден  көрініп тұрғандай, кірістердің  негізін салықтық түсімдер құрап  отыр (қосылғанқұнға салынатын салық,  корпорациялық табыс салығы, әлеуметтік  салық, жеке табыс салығы және  тағы басқа). Мемлекеттік бюджет кірістерінің басқа көзі – салыққа жатпайтын түсімдер. Республикалық бюджеттің қаражаттары: жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсетуді (заң шығарушы және басқа функцияларға кірмей қалған өзге де органдары, қаржы және салық-бюджет саясатын, сыртқы экономиалық қызметті, іргелі зерттеулерді және басқаларын); қорғаныс қабілетін қамтасыз етуде; қауіпсіздікті қамтамасыз етуді; республикалық деңгейдегі жалпы орта, кәсіптік және қосымша білімді; республикалық деңгейдегі азаматтарға тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін; заң актілерін сәйкес республикалық бюджеттен арнаулы мемлекеттік жәрдемақыларды, арнаулы мемлекеттік жәрдемақыларды, зейнеткерлерді, Ұлы Отан соғысының қатысушылары мен мүгедектерін, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушыларды жерлеуге берілетін жәрдемақыларды; республикалық деңгейдегі әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік көмек саласындағы қызметті; республикалық деңгейдегі мәдениет, спорт және ақпарат саласындағы қызметтерді; ауыл орман су және балық шаруашылығының басым бағдарламаларын; көші-қон саласындағы қызметті; қоршаған табиғи ортаны қорғау жөнінде республикалық жеңгейде жүргізілетін шараларды; республикалық деңгейдегі өнеркәсіп, көлік және құрылыс обьектілері саласындағы арнайы бағдарламаларды; фельдьегерлік байланысты; республикалық деңгейдегі жобалау іздестіру жұмыстарын; республикалық маңызы бар жол жүйесін пайдалануды, салуды және жаңғыртуды; гидрометеорологиялық мониторингті; үкіметтік борышқа қызмет көрсету жөніндегі шығыстарды; мемлекеттік кепілдіктер бойынша міндеттемелерді орындауды; жергілікті бюджеттерге республикалық бюджеттен берілетін ресми трансферттерді және басқа республикалық бағдарламаларды қаржыландыруға жұмсалады.