« АДАЛ» АҚ-ның экономикалық сипаттамасы

Кәсіпорынның шаруашылық байланыстары оның өндіріс тиімділігіне үлкен әсер етеді, және де ерекше ролді берілген кәсіпорында материалдармен, шикізаттармен, энергиямен, іріктеуші бұйымдармен,   аспаптармен,   құралдармен,  құрылғылармен,   әртүрлі қызметтермен,    яғни    өндірісті    жүзеге    асыруға    қажетті    барлық заттармен қамтамассыз ету бойынша байланыстар орнайды.

Шығарылған өнімнің жоғары сапасын сақтап қалу үшін жеткізілетін материалдар мен іріктеуші бұйымдардың сапасын тұрақты түрде бақылап отыру керек.

Кәсіпорында еңбекақы төлеуді жетілдіру үшін біріншіден кәсіпорының табысы, тиімділігі жоғары болу керек. Содан кейін ғана еңбекақы өседі деп айта аламыз. 2003-2004 жылдары таза табыс, тиімділік көбейді. Өнімнің өзіндік құны, өткізілген өнімнің 1 теңге өткізілген өнімге шығын кеміді. Бұлардың барлығы еңбекақының өсуіне оң әсерін тигізді.

Егер   2005    және   2006    жж   кәсіпорында   осындай    өзгерістер байқалатын   болса,   онда   кәсіпорын   еңбекақы   жоғарлайды.   Оны 2003-2004 жж мәліметтерге сүйене отырып болжай аламыз. 14-кесте. Еңбекақы қорын болжау.

Көрсеткіш	2004ж.	2005ж.	2006ж. болжам	2005ж% 2004ж-ға	2006ж% 2005ж-ға
Өндіріс рентабельділігі, %	8,6	9,4	11,3	109	120
Таза табыс, мың теңге	17354	23609	35306	136	149

Көріп отырғанымыздай жылдан жылға кәсіпорын рентабельділігі 9% және 20% өсіп тұр. Осының есебінен таза табыстың да өсуі байқалды.

Осы көрсеткішке сүйене отырып еңбекақы қорының және жұмысшылардың еңбекақы қорының қаншалықты өзгеретініне көңіл аударайық.

 

7-сурет. Еңбекақы қорын болжау

 

Суретке қарап отырсақ еңбекақы қорының өсу айқын көрінеді. Бұл кәсіпорын үшін өте тиімді және оң көрсеткіш. Егер еңбекақы қоры өссе, онда жұмысшылардың жалақысы да өседі.

Ал біз жоғарыда айтып кеткендей бұның барлығы тиімділікке байланысты.

"Адал" АҚ-ның іс-әрекетінің  тиімділігін қамтаммассыз ету  үшін келесі  шараларды жүргізу  рационалды болады:

1.    Кәсіпорынның   техникалық   деңгейін  жоғарлату.    Бұл   топқа           келесі    шаралар    жатады:    қолданылатын техника мен өндіріс  технологиясын жетілдіру, пайдаланылған  шикізат, материал және іріктеуші  бұйымдардың сапасын жақсарту өндірістік   процесті автоматтандыру және механизациялау, өнім сапасын жоғарлату. Өндірістің  техникалық  деңгейін  жоғарлату  арқылы тек қана материалдық шығындардың  үнемделуі  ғаңа емес, сонымен  қатар өнім өндірісінің еңбек сыйымдылығының азаюын қамтамасыз етеді, яғни  өнімнің бір  бірлігіне кететін жалақы шығыны  азаяды.  Егер жұмысшы шығарым шамасын техникалық жетілудің есебінен емес,  ал өзінің квалификациясының жоғарлауы есебінен өсіретін болса, онда шығырымның нормалары және бұйымның бағалары қарастырылмайды. Жалақы еңбек өнімділігімен бірдей пропорцияда жоғарлайды.Еңбек    өнімділігінің  өсуі өнім шығарылымын көбейтеді, ал өнім шығарылымымен бірге кәсіпорынның пайдасы көбейеді.

2.     Өндірісті және еңбекті  ұйымдастыруды жетілдіру. Бұл шаралардың құрамына кіреді: өндіріс специализациясын дамыту, оның ұйымдастырылуы мен қызмет көрсетілуін жақсарту, еңбекті ұйымдастыруды жақсарту, өндірісті басқаруды жетілдіру, негізгі қорларды пайдалануды жақсарту, материалдық-техникалық қамтамассыз етуді және материалдық ресурстарды пайдалануды жақсарту, көлік шығындарын азайту.

3.  Негізгі құралдарды пайдалануды  жақсарту. Негізгі құралдарды пайдалануды  жақсарту, ең алдымен календарлық  кезеңнің ішінде құрылғының жұмыс  уақытын жоғарылатуға тәуелді, ол құрылғыға қарауды жақсарту жолымен, уақтылы және сапалы жөндеу жүргізумен, тиісті технологиялық тәртіпті сақтаумен жекелеген учаскелер мен цехтардың өндірістік қуаттылығының сәйкес келмеуін жою жолымен жүзеге асырылады.

4.  Өндірілетін өнімнің көлемі  мен құрылымын өзгерту. Өндіріс көлемінің өсу нәтижесінде шартты-тұрақты шығындардың және амортизациялық аударымдардың үнемделуі, сонымен қатар шығарылатын өнімнің құрылымының өзгеруімен және оның сапасын жоғарлатумен байланысты шығындардың өзгеруі жүзеге асырылады.

5.  Маркетинг қызметі сферасын дұрыс ұйымдастыру тауарлық өнімді өткізу процесінде алынатын пайдаға тікелей әсер етеді. Өндірілетін өнімге сауатты жарнама беру әрқашан тұтынушыларға күтілетін әсер береді.

«Адал» кәсіпорнының алдында мынадай міндеттер тұр: сапалы өнім өндіру, өндірісте материалдарды толығырақ және дұрысырақ пайдалану,       негізгі       құралдар       мен       өндірістік       қуаттардың пайдаланылуын     жақсарту,     кәсіпорынның     техникалық    деңгейін жоғарлату және, әрине өз өнімін ары қарай өткізу.

Кәсіпорынның жұмысының тиімділік көрсеткіштерін есептеу және талдау жыл сайын оның технико-экономикалық және қаржылық көрсеткіштерінің қалай жақсарғанын көрсетеді. «Арыстан» ЖШС нарықтық экономика жағдайында қызмет етіп тұр және оның ары қарай дамуға барлық алғышартары бар деп сеніммен айтуға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Еңбек ақы - Бұл жұмысшының және оның отбасы мүшелерінің физикалық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыра отырып, жұмыс күшінің ұдайы өндірісін қамтамассыз ететін тұтыну заттары мен қызметтердің құнына сәйкес келетін жұмыс күшінің бағасы.

Қазақстан Республикасында еңбек ақы төлеудің сәйкестігін талдау керектігі туындайды, соның ішінде, республиканың салалары мен аймақтарында.

Мемлекеттің жалақыны аймақтық деңгейде реттеу саясаты территориялық айырмашылықтар мен аймақтық коэффициенттерді белгілеуді анықтаудан тұратыны белгілі, ол негізгі жалақыны толықтырып, әділетті еңбек ақы қағидасын қамтамассыз етеді. Ал жұмыс берушілер мен жұмысшылар рөлі, олар әлеуметтік серіктестік қағидасы негізінде жалақы проблемаларын шешу үшін оларды территориялық өзгешеліктерін біріктіруде жатыр. 2005 жылдағы еңбек ақының жоғары деңгейі Маңғыстау облысында байқалған (44369). Еңбек ақы төлеу бойынша айтарлықтай бөлінетін Атырау облысы (48338 тенге) және Астана, Алматы қалалары (33002 теңге және 32622 теңге). Еңбек ақының төмен деңгейі аймақтарға Ақмола облысы (14954 теңге) және Алматы облысы (15933теңге) жатады.

       Салалық  аспектіде  еңбек  ақы  төлеу  өзгешелігінің  талдауы  тағы  да

республикада еңбек ақы көлемінің өзгешеліктерінің тенденциясының күшеюін көрсетеді.

1998-2005 жылдары ҚР-да орташа еңбек  ақының 77%-ға өсуі байқалады, сонымен  қатар осы кезеңде тауар және  ақылы қызметтердің тұтыну бағасы 46%-ға өскен. Бұндай еңбек ақы және баға өсімінің қатынасы еңбек ақының сатып алу қабілеттілігін 27,5%-ға өсіреді.

Орташа және минималды еңбекақы деңгейінің динамикасын, 1998-2005 жылдар өмір сүру минимумының мөлшерін талдау, орташа және минималды еңбек ақы арасындағы, орташа еңбекақы мен өмір сүру минимумы арасындағы алшақтық жыл сайын өсіп барады, 2005 жылы бұл көрсеткіштер сәйкесінде 5,13 және 3,43-ке дейін жетті.

Мемлекеттен минималды еңбек ақы мөлшерін белгілеу кедейлікті жоюға кері әсер етеді. Сондықтан, мемлекетке еңбек ақыны белгілеу жүйесіне мемлекеттік әсер ету шараларына, олардың экономикалық тиімділігіне кері әсер етуін есепке ала отырып, өте мұқият қарау керек.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы жолдауында еңбек ақы төлеуге үлкен мән берілген. Онда Қазақстан Республикасындағы барлық бюджет саласында жұмыс істейтін қызметкерлердің, яғни мұғалімдердің, дәрігерлердің жалақысы көбейетіні туралы айтылған. Сонымен қатар минималды жалақының көбейетінін жеткізген. 2005 жылы бұл айтылғанның бәрі жүзеге асты, минималды жалақы 9200 теңгеге жетті.

Қазіргі кезде еңбек ақыны белгілеудің бүкіл жүйесі жеке жұмыс беруші қарамағында. Сондықтан еңбек ақы саласындағы үрдістер стихиялы сипатта жүреді, ол еңбек ақы жұмыс күшінің бағасы ретінде өзінің негізгі - ұдайы өндірістік, ынталандырушы және реттеуші функцияларын орындауды қойды.

Еңбек ақының ынталандырушы функциясын дұрыс түсіну үшін оның жұмысшыларға әсер ету күшінің жолдары мен әдістерін анықтау үшін келесі жағдайларды көңілге алудың маңызы зор.

Еңбек ақы төлеуге пайдаланылатын, өндірілген өнімдегі үлесті көбейту

мәселесі  ұжымдық шартта  еңбек  ақының  әрбір  өскен  пайыздық  өсімінің                                                                                                                   көрсеткіштерін   белгілеу  жолымен   де   табысты   шешілуі   мүмкін.   Аталған көрсеткіштердің артықшылықтары, олардың өндіріс тиімділігінің өсуі негізінде қосымша өндірілген құнның қай бөлігі жұмысшылардың тұтыну деңгейін жоғарлатуға бағытталғанын санмен анықтай отырып, өндірілген өнімдегі еңбек ақы төлеудің үлесін көтеру мәселесін шешуге жол беретіндігінде.

ҚР-сы мен РФ-сы экономикасының көптеген факторларының, атап айтқанда, экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы, жұмыссыздықтың болуы, әлеуметтік еңбек қатынастарын реттеудің қолданылмайтын жүйесі екі республикаға да еңбек ақыны жоғарыда келтірілген бағыттар бойынша ұйымдастыруға жол береді.

Дамыған елдердің тәжірибесі еңбек ақыны ұйымдастырудың саласындағы мәселелерді шешудің әдістерін көрсетуі мүмкін.

 

 

ҚР-да еңбек ақы азаматтардың игіліктерінің негізгі көзі және  еңбек қызметінің ынтасы болу үшін, менің ойымша келесі міндеттерді шешу керек:

1) кепілденген минималды еңбек  ақыны нақты өмір сүру минимумының  деңгейіне дейін сатылап өсіруді  жүргізу, ал кейіннен минималды  тұтыну бюджетінің деңгейіне, содан кейін үнемді бюджет деңгейіне дейін жеткізу;

2) кәсіпорын табысын еңбек пен  капитал, кәсіпкер мен жұмысшы, пайда  мен еңбек ақы төлеу арасында  әділ бөлуді белгілеу;

3) сала, кәсіп және аймақ бойынша  минималды және орташа еңбек  ақы арасындағы қатынасты, өнеркәсіпте және әлеуметтік аядағы жұ-мысшылардың еңбек ақысын төлеудегі экономикалық және әлеуметтік  анықталмаған дифференциясын қысқарту;

4)еңбек ақы мөлшері мен құрылымында  инфляция қарқыны мен бағаның  өсу қарқынын, жұмысшының отбасы  құрамын, үй шығындарын, білім беру, медициналық қызмет көрсету, көлік және т.б. әлеуметтік  қызмет көрсету шығындарын есепке алу;

5)салық органдарының, жұмысшының  еңбек ақысын мемлекеттік бюджет  табысына айналдыруға жол беретін, қолданыстағы заңдардағы кері  әсерді жою, еңбеккер адамның еңбек ақысына тимеу керек.

Әлеуметтік  және  экономикалық  сұрақтарды  шешуде  үш  тараптың  -

үкіметтің, кәсіподақтың және жұмыс берушінің келісімі қажет. Бұл міндетті

қажеттілік бүгінгі нақтылық. Жүйені жұмыс жалпымен ортақ қабылданған халықаралық нормаларға және стандарттарға, ең алдымен адам құқығының жалпыға    бірдей    декларациясына, еңбекті    халықаралық    ұйымдастыру конвенцияларына негізделуі мүмкін үш жақты келіссөздегі басты міндеттердің бірі  -  бұл  кәсіпорындарда  және  салаларда  ондағы  нақты  экономикалық жағдайды есепке ала отырып еңбек ақыны өсірудің бағыттарын келістіру.

Өз елінің азаматы, негізгі салық төлеуші бола отырып, әрбір жұмысшы өзінің тікелей жеке меншігі болып табылатын жұмыс күшінің нарықтық құнына сәйкес еңбек ақыны дер кезінде және толық алуға құқылы.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІ

 

1. «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақсатанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» ҚР-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан 2006жыл,2 наурыз
2. Еңбек Кодексі (жоба) // Егемен Қазақстан 31.07.2004.
3. Асиржанова К.Б. Регулирование оплаты труда в Казахстане на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и импорты роста: Материалы международной научной практической конференции.
4. Алматы: Экономика2001 .
5. Бенке И. Совершенствование оплаты труда как источник развития сферы услуг // Экономика и статистика 2004
6. Демеубаева А.О. Организация оплаты труда в современных условиях // Вестник КазЭУ 2003 г,№6
7. Системы оплаты труда // Труд в Казахстане: проблемы, факты, коментарий 2003
8. Дурановская практическая часть к теме "Заработная плата" порядок начисления на примерах // Юридический консультант главного бухгалтера // 2004
9. ҚР-ғы мүгедектердің әлеуметтік қорғалмағандығы туралы Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" // Егемен Қазақстан - 2001 -наурыз
10. Әлеуметтік төлемдер бойынша ҚР кейбір заңдық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" // Егемен Қазақстан - 2001 - қаңтар
11. "ҚР халықтың жұмысбастылығы туралы" Заңы// Егемен Қазақстан - 2001 - қаңтар
12. "2006 жылға республикалық бюджет туралы" ҚР Заңы // Егемен