Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан

тартылған қаражаттар (бұл  кәсіпорынның қаржы рыногында –  бағалы қағаздар, несие капиталдары эәне т.б рыногында қалыптастыратын қаражаттары): акциялар мен облигацияларды сату; қарыз қаражаттары;

қаражаттарды қайта  бөлу тәртібімен алынатын көздер: жоғары инстанциялардан (министрліктерден, бюджеттен  алынатын) алынатын қаражаттар; сақтық өтеулері (сақтандыру – қаражаттарды қайта бөлу әдісі).

Мыналар макродеңгейдегі  қаржы ресурстарының негізгі  түрлері болып табылады: Халықаралық  валюта қорының және басқа халықаралық  ұйымдарының кредиттері, Ұлттық банктің  ішкі кредиттері; салықтар; бюджетке төленетін басқадай төлемдер; бюджеттен тыс қорларға аударылатын аударымдар және өзгедей түрлері.

Макродеңгейдегі қаржы  ресурстарының түрлеріне мыналар  жатады: шаруашылық жүргізуші субъектісінің  таза табысы – пайдасы; амортизациялық аударымдар; кредиттер; сақтық өтеулері; істен шыққан мүлікті сатудан түскен түсім-ақша; орнықты пассивтер; құрылыста ішкі ресурстарды жұмылдыру; серіктестіктер мен кооперативтер мүшелерінің үлестік және басқа жарналары; меншікті бағалы қағаздарды сатудан алынған табыстар; жоғары құрылымдардан аударылған қаржы ресурстары; бюджет субсидиялары және басқадайлары.

Қаржы ресурстары орталықтандырылған және орталықтандырылмаған болып бөлінеді.

Орталықтандырылған қаржы  ресурстары бюджет және макродеңгейдегі  ұдайы өндірістің қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.

Ұлттық шаруашылықты қаржыландырудың мынадай бюджеттік  әдістері болады:

1. Мемлекеттік күрделі жұмсалымдар  (бұл әдіс экономиканы жандандыру, өндірістің жаңа салаларын жасау  үшін пайдаланылады).

2. Мемлекеттік көтере сатып алу  (оның көмегімен жиынтық сұраным белгіленеді, мемлекет тауарлардың уақтылы өтуіне мүмкіндік туғызады).

3. Субсидиялар (өтеусіз берілетін  қаражаттар). Олардың мынажай түрлері  болады: демеуқаржы (залалдарды, берешектерді, мысалы, жалақы жөніндегі, жабуға  пайдаланылатын субсидиялардың түрі); субвенциялар (мақсаты шығындарға жұмсалатын субсидиялардың түрі); экспорттық сыйлықақылар (экспортталатын тауардың бағасын төмендету үшін пайдаланылатын субсидиялардың түрі).

4. Бірлескен кәсіпорындарға жұмсалатын  инвестициялар.

5. Мемлекет тарапынан болатын жеңілдікті несиелендіру.

Орталықтандырылмаған қаржы ресурстары шаруашылық жүргізуші субъектілерде  қалыптасады және өндірісті кеңейтуге, кәсіпорын қызметкерлерінің әлеуметтік-мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланылады.

Қаржы ресурстарын босатып алудың мынадай жағдайлары болады:

1) айналым қаражаттарының айналымдылығын  тездету;

2) өндірісті қысқарту;

3) тауар-материалдық құндылықтардың  босалқы қорларын қысқарту;

4) материал сыйымдылығын қысқарту;

5) меншікті қаражаттарды қарыз қаражаттарымен ауыстыру.

Ұдайыөндірістік процесті жандандырудың  маңызды аспектісі ғылыми-техникалық прогресс болып табылады. Оны қаржы  ресурстарының – орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ресурстары есебінен қамтамасыз ету – оларды пайдаланудың басым бағыттарының бірі.

Қаржы ресурстарының бір бөлігі резервтерді – көлденең пайда  болған қажеттіліктерді қаржыландыруды қалыптастыру үшін бөлінуі тиіс.

Ұдайы өндірістің мақсаттарын қамтамасыз етуден басқа қаржы ресурстарының  едәуір көлемі басқаруға, қорғанысқа, құқық тәртібін қорғауға, үкіметтік борышты төлеуге бағытталатынын білген жөн.

Жекешелендіруден, мемлекет меншігін сатудан түсетін түсімдер сияқты уақытша көздер болып табылатын  қаржы ресурстары олардың таусылуына қарай азаятын болады. Көздері жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері – роялти, бонустар болып келетін қаржы ресурстары артады.

Еңбекке ақы төлеудің, тұтыну қорларының одан әрі өсуі қаржы ресурстарының  құрамына тартылатын халық қаржыларының мөлшерінің өсуіне жеткізеді.

Мемлекеттің қаржы ресурстары көлемінің  динамикасы мен құрылымының тенденциялары  нарықтық қатынастарға көшу бағдарламаларын  жүзеге асырудың нәтижесінде қоғамдық өндірістің тиімділігін айтарлықтай  арттыру қаржы ресурстарын қалыптастырудың  қарқынын тездету және өсуі интенсивті факторлармен шарттасылған көздердің үлес салмағын көбейту бағытындағы олардың құрылымын жақсартуға жеткізетіндігін дәлелдейді.

Шаруашылық-қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар қаржы қорларын − белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы  тәжіребесінде кәсіпорындардың, жеке саланың немесе бүкіл ұлттық шаруашылықтың  өндірістік, шаруашылық және әлеуметтік қызметіндегі мақсат-міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар пайдаланылды. Өздерінің қызметтерінің орындалуына немесе экономикалық жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгертіліп, қайсы біреулері жеке бөлініп шықты. Ұзақ жылдар бойы кәсіпорындар мен ұйымдарды экономикалық ынталандыру қорлары − материалдық көтермелеу қоры, өндірістік дамыту қоры, әлеуметтік даму қоры, көпшілік қолды тауарлар қоры (халық тұтынатын тауарларды шығаруды және өндіріс қалдықтарынан жасалынған басқа бұйымдарды ынталандыру үшін) жұмыс істеді 1992 жылға дейін ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржыландыру және негізгі қорларды жаңарту үшін амортизациялық қор құрылды. Министрлік пен ведомстволарды жалпы салалық сипаттағы шығындарды қаржыландыру, ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен ұйымдарға қаржы көмегін көрсету үшін орталықтандырылған қорлар құрылды: ғылым мен техниканы дамытудың бірыңғай қоры, экономикалық ынталандыру қорлары бойынша орталықтандырылған қорлар мен резервтер, бағаны реттеу қоры және басқалары.

 Қаржы қорларында кәсіпорындар  мен ұйымдар мүлкінің қозғалысы  бұл ақпаратты өндіріс, шаруашылық-қаржы  және әлеуметтік қызметті басқаруда  пайдлану үшін толық немесе  ішінара түрде бейнеленеді. Жекелеген қорлардың қозғалысы қаржының көлемін, нысанын, пайдалану мөлшерін неғұрлым анық көрсетеді. Сондықтан кейбір қорлар бір мезгілде орындалуға белгіленген (жоспарланған), сондай-ақ іс жүзінде қол жеткен кәсіпорын қызметінің қаржылық көрсеткіштері де болып табылады немесе есеп-қисап үшін бастапқы мәліметтер ретінде қызмет етеді. Мысалы, белгілі бір кезеңде кәсіпорынның тұтыну қорын жұмсау ауқымы; кәсіпорынның бір қызметкеріне шаққандағы бұл мөлшер оның материалдық және әлеуметтік қажеттіліктерімен қанағаттандыру деңгейін көрсетеді.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыс істеуі үшін неғұрлым елеулілері мен маңыздылары мына қорлар болып табылады: жарғылық, резервтік капиталдар, қорлану қоры, тұтыну қоры, еңбек ақы төлеу қоры, валюталық, жөндеу қорлары. Құрылтайшылардың немесе кәсіпорындар ұжымдарының қарап шешуі бойынша басқа да мақсатты қаражат қорлары құрылуы мүмкін, мысалы, медициналық сақтандыру қоры, басқа шарашылық огандарымен болатын үлестік қоры және басқалары.

Жарғылық капитал мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген кәсіпорын (ұйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін сипаттап көрсетеді және алғашқыда, шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрғанда өндірістік капиталды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасалады.

Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп отырады: негізгі кпиталға жұмсалатын инвестициялар (күрделі  жұмсалым), таза табыс есебінен болатын айналым капиалының  өсімі, тауар-материалдық құндылықтарды бағалауға дейінгі және капиталдың басқа молықтырылуы нәтижесінде көбейеді; негізгі құралдарды шығару немесе беру, оның тозығын есетеу, зияндарды шығару, тауар-материалдық игіліктердің бағасын түсіру есебінен кемиді.

Кәсіпорындардың қарамағында  қалатын қаражаттардың негізінде, яғни салықтар мен басқа да төлемдерді төлегеннен кейін кәсіпорындар мен  ұйымдар кешенді қорларды − тұтыну қоры мен қорлану қорын құрады.

Тұтыну қоры мыналарды  кіріктіреді:

бүкіл қызметкердің (өндірістік және өндірістік емес) еңбегіне ақы төлеу шығындары;

ақшалай төлемдер, соның  ішінде жылдың қрытындысы бойынша сыйақылар;

еңбегі үшін ынталандырудың басқа түрлеріне жіберілетін  ақша және натуралдық нысандардағы қаражаттар;

материалдық көмек:

еңбек және әлеуметтік жеңілдіктерді  белгілеуге жұмсалатын қаражаттар;

қызметкерлердің акциялары  мен салымдары бойынша мүлікке  төленетін табыстар (дивиденттер, пайыздар);

оңтайландырғыштық ұсыныстар, өнер табу және жаңалық ашу үшін берілетін сыйақылардан бөлек басқа да жеке сипаттағы төлемдер.

Қорлану қоры:

кәсіпорынның қарамағында  қалатын табыс;

негізгі капиталды қалпына  келтіруге жұмсалатын амортизациялық аударымдар;

шығып қалған мүлікті  өткізуден түскен түсім-ақша;

банктердің несиелері;

басқа да көздер есебінен қалыптасады.

Қорлану қоры ұлғаймалы  ұдайы өндірісті қамтамасыз ету  шығындарын қаржыландыруға:

негізгі және айналым  капиталдарын молықтандыруға;

ғылыми-техникалық прогресті  дамытуға, жаңа өнімдерді игеруге;

табиғат қорғау шараларын  жүзеге асыруға;

өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға үлестік  қатысуға;

әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға қатысуға пайдаланылады.

Ірі кәсіпорындар мен  ұйымдар кешенді тұтыну мен қорлану  қорларының орнына көздері мен шығындарының мазмұны жағынан ұқсас мынадай жеке-жеке қорлар көздерін құрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы төлеу, өндірісті дамыту, әлеуметтік даму қорлары. /5, 145 б/

Ұдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз етуде  қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тәуекел қоры, сақтық қоры) маңызы зор. Нарыққа көшу жағдайында олардың маңыздылығы артпаса, кемімейді. Қаржы резервтерін шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері меншікті қаржы ресурстары есебінен басқару құрылымдары (нормативтік аударымдар негізінде), мамандандырылған сақтық ұйымдары (сақтандыру әдісі арқылы) және мемлекет (әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің қаржы қорлары) жасай алады. Оның мақсаты − шаруашылық-қаржы жағдайы нашарлаған кезде пайда болған қосымша шығындарды жауып, кәсіпорындардың қаржы жағдайын тұрақтандыруды қамтамасыз ету. Қор кәсіпорынның тұтыну, қорлану және басқа қорларына жіберілмес бұрын оның қарамағында қалатын табыс есебінен құралады (осы мақсаттар үшін олардың жеткіліктілігі жағдайында). 

Кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының есебінен мына көздерден қалыптасады:

экспорттық валюталық  түсім-ақшадан;

жарғылық капиталға  түсетін жарналардан;

банктердің, солардың ішінде шетел, басқа қаржы мекемелерінің  және шетелдік заңи тұлғалардың валюталық  несиелерінен;

ішкі валюта рыногында  өкілетті банктер мен айырбастау пунктері арқылы валюта сатып алу;

бейрезиденттер көрсететін қаржы көмегі (гранттар).

Өнімдерді, жұмыстар мен  қызметтерді экспортқа шығарудан  түскен валюталық түсім-ақша заңмен белгіленген салықтар төленгеннен кейін кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорларына бағытталады. Бұл қорларға активтерге (бағалы қағаздарға) инвестициялардан, депозиттер, салымдар нысанындағы және т.б. нысандарға, егер бұл дивиденттер мен табыстар меншікті немесе қарыз қаражаттарының жұмсалымдарынан алынған болса, қаражаттарды орналастырудан алынған шетелдік валютадағы дивиденттер мен табыстар есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар ортақ міндеттерді шешу үшін ерікті негізде өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен ұйымдар ешкімнің рұқсатынсыз, бірақ қолданылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде өздерінің қарап шешуі бойынша пайдалана алады. Валюта қорлары ең алдымен еңбек ұжымдарының өндірістік, әлеуметтік-мәдени дамуына жұмсалады; валютаның бір бөлігі еңбек ұжымдарының шешімімен халық тұтынатын шетел тауарларын, дәрі-дәрмектерді және медициналық техниканы сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Валюта қорларының қаржысы ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдалануы мүмкін. Кәсіпорындар мен ұйымдар валюта қоры қаражаттарының бір бөлігін қосалқы жеткізушілерге − кәсіпорындар мен ұйымдарға бере алады; бұл түсімдердің көлемі шарттың негізінде экспорттық өнім өндірісіне қатысушылардың үлесі ескеріле отырып, шешіледі.

Жөндеу қоры кәсіпорындарда негізгі капиталдарды жөндеудің  барлық түрлерін: күрделі, орташа, ағымдық түрлерін жүргізу үшін жасалады, олар өнімнің, жұмыстар мен қызметтер көретудің өзіндік құны есебінен қаржыландырылады. Жөндеу жұмыстарына жұмсалатын болашақ шығындарға қарай жөндеу қорына аударылатын аударымдардың нормативтерін кәсіпорындар өздігінше белгілей алады, бұл шығындардың көлемі негізгі капиталдардың жай-күйімен және тозығының дәрежесімен анықталады. Ішінара жөндеуге жұмсалатын шығындар болашақ кезеңдерге жатқызылатын шығыстардың есебінен жабылуы мүмкін.

 

 

1.3 Кәсіпорындағы қаржы менеджменті

        

Қаржы жүйесінің бастапқы буыны ретінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы базистік категория, яғни тап осындай нысанада жұмыс істейтін айырықшалықты белгілері мен ерекшеліктері бар объективті экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Бірақ ақша қорлары қозалысының объектісі бар, субъектілердің нақтылы мүдделері жөнінде көрінетін кез келген қатынастар сияқты, олар реттеуді, тиісті қаржы ағынының бағыттарын, олардың қозғалысын ретке келтіруді қажет етеді. Бұл қондырмалықтарға жататын, нақтылы орындаушылардың санасымен, машығымен және іскерлігімен жасалатын субъективті басқарушы іс-ірекеттері ақылы жүзеге асырылады. Экономикалық заңдармен анықталатын базистік аса маңызды құбылыстардың талабына бағдарлануы тиіс, бұл талаптарды үнемі ескеріп отыруы тиіс, яғни базистің шарттарына бағынышты болуы тиіс болғандақтан қондырмалықтарға жатады. Бұл басқарылатын іс-әрекеттерге қаржы менеджменті ұғымы – тиімді пайдалану мақсатымен кәсіпорынның ақша ағынының, кәсіпорынның бүкіл қаражаттарының қозғалысы механизмін басқару жүйесі жатады.