Нарық жағдайында өндірісті ұйымдық-экономикалық дайындау

Сериялық өндіріс –  кен номенклатуралы, біртектес өнімдерді  бір уақытта сериялармен шығаруды қарастырады.

Сериялық өндіріске  партиялармен енгізілген уақыт кезеңінде  анықталған үздікіз, конструктивтік бірдей өнімдерді бір уақытта шығару жатады.

Сериялық ұймдастырудың өндіріс процесіндегі негізгі  ерекшеліктері:

• қайталанатын өнімдердің едіуір санының үлкен номенклатуралық тұрақтылықты жөнінде;
• жұмыс орнының бірнше бекітілген операцияларды орындау үшін мамандануы;
• сериялық өнімді мезгіл-мезгілімен дайындау, бөлшектерді партиясымен өңдеу;
• арнайы және мамандандырылған қондырғылар мен технлогиялық жабдықтарды көп қолдану;
• орташа білікті жұмысшылардың көп болуы;
• өндірістік циклдің ұзақ еместігі;
• оперативті-өндірістік жоспарлау және өндірістік басқаруды шоғырландыру;
• дайындалған өнімнің сапасын бақылауды автоматтандыру;
• өнімдер сапасын басқаруда сатистикалық әдістерді қолдану;
• конструкторлық бөлшектерді және бұйымдарды үйлестіру;
• технологиялық процестерді және жабдықтарды бір типке келтіру[7].

Сериялық өнім шығаруға мысал ретінде мотор құрылысы зауытын алуға болады.

Бір уақытта шығарылатын  дайын өнімдерін сериясына қарай- ұсақ сериялы, орташа сериялы, ірі сериялы  өндіріс деп бөлуге болады.

Жаппай өндіріс –  үздіксіз және шектелген номенклатуралы біртектес өнімнің үлкен көлемде, ұзақ кезеңде дайындалуы жөнінде сипатталуы. Мысалы, сағат зауыттары, тігін және трикотаж фабрикалар және т.б. жаппай өндіріс – кәсіпорында шығарылатын бір немесе бірнеше типтік өлшемдегі аттас өнімдердің шоғырлануына рұқсат ететін өндірісті мамандандырудың е жоғарғы формасы.

Жаппай өндірісті ұйымдастырудың ерекшеліктері мыналар:

• тек қана орнатылған аз номенклатуралы өнімдерді үлкен көлемде шығару;
• жұмыс орнының тек қана бір операцияны орындауға мамандану;
• жұмыс орнының тәртібіне қарай орналасу операциялары;
• арнайы және мамандандырылған құралдар және технологиялық жабдықтардың үлкен көлемі;
• механикаландырылған, автоматтандырылған технологиялық процестердің жоғары пайызы;
• дайындау, аяқтау уақыты операциясының аз болуы;
• қолмен жиналатын және ұқсас операциялардың көлемінің көп болуы;
• бір операцияның қорытындысын орындайтын төменгі білікті жұмысшылардың үлкен көлемі;
• сериялық өндіріске қарағанда, өндірістік циклдің ұзақтығының азаюы;
• өндірісті басқару және жоспарлауды шоғырландыру;
• кәсіпорындық басқаруға автоматтандыру жүйесін енгізу;
• өнімнің сапасын бақылауды автоматтандырудың жоғары деңгейі;
• өнімнің сапасын басқаруда статистикалы әдістерді кең көлемде қолдану[8].

Өндіріс түрлері кәсіпорынның қалыптасу құрылымына, шартына талаптары  және өндірісті ұйымдастырудың тиімді критерийлеріне үлкен әсерін тигізеді.

Жеке өндірісте, мысалы кәсіпорын  құрылымына темірді құю және соғу цехтары, дайындау учаскелері, стандарт емес және технологиялық жабдықтарды  дайындау бойынша өзіндік цехтар қатысады.

Ал, сериялық өндірісте, керісінше, барлық уақытта кәсіпорын құрылымына соғу және құю цехтары стандарт емес қондырғыларды, технологиялық жабдықтарды дайындау, жоспарлы және өндірістік диспетчерлік бөлімдер кіреді.

Жаппай өндіріске негізгі және көмекші өндірістегі мамандандырылған  цехтар қызмет көрсететеін шаруашылық және қызметтер кіреді.

Өндірістік құрылым  және оның түрлері. Кәсіпорындарды құру және олардың құрылымдық бөлімшелерінің негізіне өндірістік процестер жатады. Өнімді өндірумен байланысты кез келген технологиялық процес түрлі операциялар көлемін, оны ішінде негізгі, қосымша, қызмет көрсету, басқару және т.б. жұмыстарын  іске асырады. Дайын өнімді жасауда жоғарыдағы көрсетілген операциялардың ролі түрліше. Өнімді қалыпастыру негізгі өндірістік процестердің кезінде шығады, ал басқа процесте оны жасауға тек ықпал етеді. Мұның  барлығы тиісті бөлімшелерді қалыптастырудың негізі болып табылады.

Айтылғандарды еске алсақ, өндірістік бөлімшелер өнімді өндірудегі жалпы  технологиялық процестердегі  олардың  өзара байланысы кәсіпорынның өндірістік құрылымын құрайды. Құрылым кәсіпорынның дамуы мен жұмыс істеуін қамтамасыз ететін элементтердің іс әрекетін тұлғалайды.

Кәсіпорын құрылымы өндірістік және ұйымдық болып бөлінеді. өндірістік бұл негізгі және көмекші цехтар және учаскелердің құрамы мен мөлшері.

Өндіріс құрылымына ықпал ететін негізгі  факторлар мыналар болып табылады:

• шығарылатын өнімнің және оның номенклатурасының сипаттамасы
• өндірістің ауқымы
• кооперациялау деңгейі[9].

Шығарылатын өнімнің  сипаты және оны дайындаудың тәсілі шешуші дәрежеде цехтардың құрамына, олардың мөлшерін, жүк айналымын және зауыт аймағының шамасын анықтайды. Өндірісті ұйымдастыруда маңызды жағдай болып табылатын кейбір бұйымдардың түрлері түрлі көлемде шығарылады.  Шығарылатын өнім  көп болса, сонша кәміл технологиясы және ұйымның әдістері қолданылуы мүмкін. Кооперациялаудың деңгейі де сол  сияқты кәсіпорынның құрамына елеулі түрде ықпал етеді: ол қалай жоғары болса, солай ол қарапайым.

Ұйымдық техникалық факторлардың жетекші  тұрғыда кәсіпорындардың кейбір бөлімшелерінің және олардың жалпы  құрылымдарын қалыптастыруға ықпал ететін өндіріс үлгілері бой көрсетеді. Өндіріс үлгілер жұмыс орнының саны мен ондағы орындалатын операциялары  арасындағы арақатынастар мен есептелінетін көрсеткіштер арқылы анықталады.

Кәсіпорындардың ұйымдық құрылымы – бұл құрамы және оның ұйымдық  бірлік мөлшері, олардың арақатынасы және тұрғызу нысаны. Ұйымдық бірлігі егер де олардың мөлшері көлеміне және межелеген міндетіне сай келетіндей болса тиімді жұмыс істей алады. Әрбір құрылым деңгейлес және сатылы болып бөлінеді, басқаша айтқанда ұйымдық құрылымда еңбек бөлінісінің деңгейлестік және сатылы болып  ажыратылады.

Еңбек бөлінісінің деңгейлестік шекарасы басқарушының өз ісінің саласында  тиімді басқару мүмкіншілігін анықтайды (басқарушының тікелей қарамағындағы  бағынушылардың ең жоғары саны). Сатылы еңбек бөлінісі басқарушылық шешімін  дайындаудағы сатылы бейнесі саласындағы іс әрекетін құрайды.

Өндірістің ауқымы, технологиялық  процестердің ерекшелігі, мамандандыру деңгейі, бөлімшелердің құрамы мен  саны кәсіпорындардың түрлі өндірістік құрылымдарын туғызады. Өнеркәсіп  кәсіпорындары бөлімшелерінің негізгі  құрылымдары цехтар болып табылады. Алайда кейбір зауыттарды цехтар өндіріспен ауыстырылады. Мұндай  өндірістер бірнеше цехтар негізінде құрылады.

Өндіріс немесе цех кәсіпорынның ұйымдық, мүліктік оқшауланған құрылымдық бөлімшесі  болып табылады. Онда дайын өнімнің бір бөлігін дайындайды немесе өндіріс процесін орындайды. Цех – бұл белгілі бер бейнелерді пайдаланылатын кәсіпорындардың оқшауланған бөлімшесі.

Кәсіпорындардың цехтар, учаскелер және басқа да  буындары арасындағы өзара қарым-қатынасы, атап айтқанда, шикізаттар, материалдар, жартылай фабрикаттар  және қызмет көрсетуде цехтар, бөлімдер ережелерімен, сол сияқты кәсіпорынның бекіткен ережесіне сай  нормативтік құжаттармен реттеледі.

Өндірістік процестерді  ұйымдастырудың негізгі принциптері. Өндіріс процесінің бірқалыпты жұмыс істеу үшін ең тиімді еңбек процесінің үйлесуін және өндірістің материалдық элементтерін белгілі бір жүйеге келітіруін қамтамасыз ету қажет: технологияға сәйкес тиімді жабдықтарды қатыстыру; олардың үздіксіз, жоғары өнімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету және өндірістің тапсырыс ырғағын түпкілікті қорғау. Сонымен, өндіріс процесі уақыт пен кеңістік жағдайында үйлестілігі болу керек. Өндірістік процесті былай ұйымдастыру қажет, егер де бірлестіктер, кәсіпорындар, фирмалар, өндірістік бөлімшелердің ұжымдарының бірлескен жұмыстары жоғары сапалы және шығындарды аз жұмсай отырып, өнімдерді ең көп шығаруды қамтамасыз ететін болса.

Өндірістік процестерді  ұтымды ұйымдастыру мыналарды қамтуы қажет:

• өнімдерді дайындау немесе шығарудағы үздіксіздігі
• кейбір бөлісулердің өндіріс учаскелері қуатылығының үйлесімділігі және олардың өзара үйлесуі
• өндірістің барлық бөлісу қызметінің ең жоғарғы қосарластығы
• өңделетін материалдар мен бұйымдар қозғалысының түзу дәлдігі, яғни өндіріс процесінің барлық сатысынан өткен ең қысқа жол
• өндірістің ырғақтылығы, яғни тең аралық уақытқа тең мөлшерін шығару немесе тең аралық уақытта тең жұмыс көлемін орындау[10].

Өндірісті ұйымдастырудың негізгі үлгілері: жеке  дара сериялық және жаппай өндіріс болып табылады.

Жеке дара өндіріс  шығарылатын өнімнің кең номенклатурасын, сол сияқты көмекші операцияларға уақыт шығындарының көп жұмсалуы, еңбек өнімділігінің төмен және өнімнің өзіндік құнының  жоғары болуы сипаттайды.

Сериялы өндіріс –  жеткілікті көп мөлшерде шығарылатын  өнімдердің түпкілікті және көп емес бұйымдардың номенклатурасын айғақтайды. Өнімді шығарудың көлеміне және номенклатуралық айырымына байланысты сериялы, орта сериялы  және ірі сериялы өндіріс болып бөлінеді.

Жаппай өндіріс –  ұзақ уақыт ішінде үздіксіз шығарылатын шектеулі номенклатуралық бұйымдар немесе материалдардың әрбір жұмыс орнында елеулі мөлшерле қатаң қайталанатын процестерді сипаттайды.

Жаппай өндірістің экономикалық артықшылығы мына төмендегілерден  байқалады:

• мамандандырылған жоғары өнімді жабдықтарды және өндірістік процестерді кешенді түрде механикаландыру және автоматтандыру қолдану
• жабдықтарды қайта құру және оларды жетілдіруге байланысты уақыт ысырабының жоқтығы
• өндіріс процестерінің ұзақтылығын қысқарту, еңбек өнімділігін және оның сапасын арттыру
• өндірістік қуаттарды едәуір тиімді пайдалану және өнімнің өзіндік құнын елеулі кеміту[11].

 

1.3 Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық қызметіне қысқаша

      сипаттама

Соңғы жылдарға дейін  «Автопарк» ЖШС-гі залалды кәсіпорын  болып келді. Тек соңғы 2 жылда  мемлекет жағынан көмек берілген кейін кәсіпорын жағдайын түзете бастады. 4-ші кестеде  «Автопарк» ЖШС-нің қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштері келтірілген.

 

Кесте 4

«Автопарк» ЖШС-нің қаржылық көрсеткіштері

 

Көрсеткіштер	Жылдар
	2007	2008	2009	2010	2011
Жалпы табыстылық, %	-11,0	-5,5	-4,7	+ 4,5	+14,8
Таза пайда (залал), мың.тг	-2303	-4153	-6390	+2348,7	+5347,3
Меншік капиталдың орташа қүны, мың. тг	18503	2512	3340	5670	7890
Өндірістік қорлардың жалпы пайдалылығы, %	-8,45	-15,0	-7,7	+7,8	+18,5
Негізгі қорлардың орташа қүны, мың.тг	15412	15641	14463	28956	38787
Кесте автормен «Автопарк» ЖШС  -нің мәліметтері негізінде  құрастырылған

 

Жоғарыда келтірілген  кестеде көрсетілгендей, «Автопарк» ЖШС-гі 2009 жылға дейін залалды кәсіпорын болып келді. Мысалға, 2009 жылы кәсіпорын 6390 мың. тг залалға ұшырады, 2008 жылы 4153 мың. тг залалға үшырады, мұнда осы жылда қалалық тасымалдаудаң алыңған залалдың кәсіпорынның жалпы залалдың 70%-ы құрады.

Қызметтің басқа түрінен  алыңған пайданың мөлшері, соның  ішінде автобустарды жалға берген алынған пайда 2010 жылы 3,1 млн.тг құрады. 2009-2010 жылдары жаңар-жағар майға бағаның күрт өсуіне байланысты кәсіпорынның залалы, әсіресі қаланың маңында жолаушыларды тасымалдауда жаңар-жағар майға шығын көлемі барлық шығындардың 40% болғандықтаң, күрт өсеті. Қаланың маңында жолаушыларды тасымалдауда шығындарды азайтуға автопарктің жылжымалы құрамының бір бөлігін табиғи газға аудару және автобустардың бір бөлігін жалға беру, шығындарды азайтуға мүмкіндік берді.

Кесте 5 –де «Автопарк» ЖШС-нің сапалық көрсеткіштері келтірілген. «Автопарк» ЖШС-нің автобустардың орташа сиымдылығы 2011 жылы 36,8 адамды құраған. 2011 жылдың орташа сиымдылығы бойынша көрсеткіші 2008 жылмен салыстырғанда 24,3%-ға қөбейген. Автобустардың бір тәуліктік орташа жүрісі есепте жылы (2011 ж) салыстыратын жылмен (2008 жылмен салыстырғанда 24,3%-ға қөбейген. Автобустардың бір тәуліктік орташа жүрісі

 

Кесте 5

«Автопарк» ЖШС-нің 2008-2011 жж. қызметінің сапалық көрсеткіштері

 

Көрсеткіштердің атауы	2008 ж	2009 ж	2009жыл 2008 жылмен салыстырғанда, %-пен	2010 ж	2010 жыл 2008 жылмен салыстырғанда, %-пен	2011 ж	2011 жыл  2008 жылмен салыстырғанда, %-пен
Орташа сиымдылығы, адам	29,61	29,56	95,4	32,8	<p class="dash041e_0441_043d