Ұйымның шығындары және оның қаржылық нәтижелері

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ...................................................................................................................

3

I Өндіріс шығындары және өнімнің өзіндік құны.................................…........

1.1 Кәсіпорындардың шығындары және  олардың түрлері................................

4

1.2 Өндірілетін өнімнің өзіндік  құны............... ...................................................

8

1.3 Өндіріс шығындары төмендеуінің  негізгі бағыттары..................................

13

II Кәсіпорынның қаржы  нәтижесін қалыптастыру.....................................

2.1 Кәсіпорынның табысы, оның мәні  мен маңызы...........................................

15

2.2 Кәсіпорын қызметінің пайдалылығы  және оның бөлінуі…........................

17

III «АКА» ЖШС қаржылық нәтижесін талдау.............................................

3.1 Кәсіпорынның сипаттамасы, басқару  құрылымы.........................................

20

3.2 Кәсіпорын қаржысының құралу  көздері ......................................................

24

3.3  Кәсіпорынның қаржылық жағдайын  талдау және оған баға беру.............

31

Қорытынды...........................................................................................................

34

Пайдаланылған әдебиеттер...............................................................................

36

КІРІСПЕ

       Кәсіпорынның  шығаратын тауарларының мөлшерін  нарыққа ұсынуы, оны өндіруге  кететін шығындарына және сол  тауарлардың нарықта сатылатын  бағаларына тікелей байланысты  болады. Бұдан шығатын қорытынды,  тауарларды өндіру және оны  сатуға кететін шығындарды білу  кәсіпорынның шаруашылық жүргізудегі  тиімділігінің басты жағының  бірі болып саналады.

       Шығындар  – бұл кәсіпорын өзінің өндіретін  және коммерциялық қызметін іске  асыру үшін өндіріс факторларының  ақшалай түріндегі шығындары.  Өндіріс процесіндегі айқын шек  қоятын шығындар және олардың  маңызы мен практикалық қызметіндегі  анықтайтын межесі болып табылады. Кәсіпорын шығындары өндірістің  белгісіне қарай 3 түрге бөлінеді:

-Өзіндік құн құрайтын  өнімдерді өндіру және сатуға  кететін шығындар;

-Өндірісті ұлғайтуға  және жаңартуға кететін шығындар.

-Жаңа немесе жаңғыратын  өнімге жұмсалатын бір жолғы  ірі күрделі қаражат шығындары;

       Өндірістің  әлеуметтік-мәдени, тұрғын үй, тұрмыстық  қызмет көрсету және осыған ұқсас басқа да мұқтаждарға кететін шығындар. Олар негізінде пайданың есебінен бөлінетін арнаулы қорлардан қаржыландырылады.

Шығындар экономикалық және бухгалтерлік болып ажыратылады. Экономикалық шығындар деп кәсіпорынның ресурстарды  пайдаланғаны үшін жеткізушілерге төлейтін төлемдердің барлық түрлерін айтады. Олар екі түрден тұрады: сыртқы (анық немесе ақшалық) және ішкі (күңгірттік немес өзінен өзі түсінікті). Сыртқы шығындар – бұл ресурстарды жеткізушілерге ақшалай түріндегі төлемдері; шикізаттар төлемдері, материалдар, отын, еңбекақы, тозуды есептеу және т.б. бұл топтағы  шығындар бухгалтерлік шығындарға жатады. Кәсіпорынның ішкі шығындары күңгірт, өзінен өзі түсінікті сипаттамада  болады. Олар кәсіпорын иелерінің  қарамағындағы ресурстарды өндірісте  пайдаланғанын нақтылап көрсетеді: жерді, ғимараттарды, олардың жеке еңбектері және т.б. үшін кәсіпорын ресми төлемейді.

I ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫ  ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫ

1.  КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ШЫҒЫНДАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ

Кәсіпорынның  өндірістік  шешімдері  нарық  жағдайлары  мен  шығындар  арқылы анықталады. Өнім  көлемінің  өзгеруі  фирмалардың  ұсынатын  тауарлардың  мөлшері  және  оның  бағасымен  байланысты.  Өндірістің  шығындары  бухгалтерлік  және  экономикалық  шығындар  болып  бөлінеді. Бухгалтерлік  шығындар  бұл  өнімнің  өзіндік  құнының  құрамына  кіретін  нақты  шығындар.  Бұлар  шикізат,  материалдар,  жалақы,  амортизация,  салықтар  және  т.б.  Экономикалық  шығындарға  барлық  шығындар  жатады.  Соның  ішінде  кәсіпорынның (фирма)  өз  меншігіндегі  сатып  алынбайтын өндіріс  факторларын  пайдаланбағандағы  айқынсыз  шығындар.  Сонымен  экономикалық  шығындар – бухгалерлік  және  балама шығындардан  тұрады.

                        Бухгалтерлік  шығындар = нақты   шығындар.

    Экономикалық  шығындар = бухгалтерлік  шығындар + балама шығындар

Қысқа  мерзім  кезеңінде  өндірістің  жалпы,  тұрақты  және айнымалы  шығындары  анықталады. 

Жалпы  шығындар (ТС) –  бұл  өндіріске  кеткен  барлық  шығындар  және  тұрақты, айнымалы  шығындардан  тұрады.

                                             ТС = ҒС + VС

Тұрақты  шығындар (ҒС) - өнім шығару  көлемінің өзгеруіне  байланысты  өзгермейтін  шығындар. Бұларға  салықтар,  жалға  беру,  төлемдер,  сақтандыру,  амортизация  және  т.б.

Айнымалы  шығындар (VС) –  бұлар  өнім  көлемі  өзгерсе  бірге  өзгеретін  шығындар.  Олар  шикізатқа,  жалақыға,  энегияға,  транпортқа,  материалдарға  кеткен  шығындар.

Өндірістік  шығындарды  талдағанда  жалпы  шығындармен  қатар  орташа  және  шекті  шығындарды  талдаймыз. Өндірістің  орташа  жалпы шығындары (АТС) өнімнің  бір  данасын  шығаруға  кеткен  жалпы  шығындарды  көрсетеді.  Бұл  шығын  өнеркәіпте басқаруға  көмектеседі.  Бұл  шығын  арқылы  бір  өнім  өндіргенде  келеін  пайданы  табамыз.

АТС(АС) =ТС/Q

Орташа  жалпы  шығындарды (АТС) 2 түрге  бөлуге  болады (АҒС).

а)  орташа  тұрақты  шығындар: АҒС=ҒС/ Q

          б)  орташа  айнымалы  шығындар: АVС=VС/ Q

Өндірістің  шекті  шығыны (МС)  жалпы  шығындардың  өзгеруіне  өнім  көлемінің  өзгеру  қатынасына  тең  болады  және  өнімнің  қосымша  данасын  шығарғандағы  кететін  қосымша шығындарды  көрсетеді.

МС= ТС/ Q

Өнім  шығару  көлемі  өскен  кезде  тұрақты  шығындар  (ҒС) өзгермейді. Сондықтан  жалпы  шығындардың  (ТС) өсуі  айнымалы  шығындардың  (VС) өсуіне  тең  болады.

МС= VС/ Q

Фирманың  шаруашылық  қызмет  процесінде  өндірістік  тұрақты  шығындар  құрылымында  қалдық  және  старттық  шығындар  туады.  

Қалдық  шығындар-өнімді  өткізу  мен  өндірістің  тоқтауымен  болатын  тұрақты  шығындардың  бөлігі. Неғұрлымшаруашылық  қызметінің  тоқтау  уақыт  ұзақ  болған  болған  сайын,  соғұрлым  қалдық  шығыннның  көлемі  аз. Бұл жағдайда  фирмада  жұмысшы  күшін  жалдау мен  ғимараттарды  жалға  беру  туралы  түрлі  шарттар  мен  келісімдерден  құтылу  мүмкіндіктері  пайда  болады.

Старттық  шығындар-өндірісті  қайта  қосумен  және  өнімді  өткізумен  байланысты  туатын  тұрақты  шығындардың  бөлігі.    

Кез-келген  кәсіпорын  (фима) өнім  өндірісін  бастамас  бұрын, ол қандай  пайда  ала-алатынын  анықтап  алады.

Кәсіпорын  табысы  2  түрлі  көрсеткішке  тәуелді  болады:  өнім  бағасы  және  оның  өндірісіне  шығындар.  Нарықтағы  өнім  бағасы  сұраным  мен ұсыным  өзара  байланысының  нәтижесі  болып  табылады.  Нарықтық   баға   қалыптастыру   заңдарының    әсерінен   еркін   бәсеке  жағ-

дайында  өндіруші  немесе  тұтынушы  қалауына  сәйкес  жоғары  немесе  төмен  болмайды, ол  автоматтты  түрде  орнатылады.  Өнім  өндірісіне  шығындар-өндіріс  шығындары  басқаша  түрде  болады.  Олар  тұтынылатын  еңбектік немесе  материалдық ресурстар  көлеміне, техника деңгейіне, өндірістің  ұйымдастырылуына  және  басқа  факторларға  байланысты  өсуі  немесе төмендеуі  мүмкін. Сәйкесінше, өндіруші  шығындарды  азайтудың  көптеген  көздерін  қарастырады, ол  оны   өзінің  тиімді  басқару  қабілетімен  жүзеге асыра  алады.

Жалпы түрде өндіріс шығындары  және өткізу  (өнімнің, жұмыстың, қызметтің  өзіндік  құны)  өнім  өндірісі  процесінде  қолданылатын (жұмыс, қызмет) табиғи  ресурстар, шикізат, материал, жанармай, энергия, негізгі қор, еңбек  ресурстары және  басқа  да өнім  өндірісіне  және  өткізуге  шығындарды  бағалық  тадау  болып  табылады.

Өндіріс  шығындарына  және  өнім  өткізуге  төмендегілерге  байланысты  шығындар  қосылады:

• ұдайы  өнім  өндірісі, белгіленген технология  деңгейінде өндірістің  ұйымдастырылуы;
• табиғи шикізаттарды  қолдану;
• өндірісті дайындау  және  үйрену;
• өндірісті ұйымдастыру мен  технологияны  жетілдіру, сонымен  қатар  өнім сапасын жақсарту, оның  сапалығын  арттыру, ұзақ  тұтыну  және  басқа да пайдалану қасиеттерін арттыру (капиталды  емес сипаттағы шығындар);
• рационалдау және құрастыру,  тәжірибиелік  жұмыстарын  жүргізу, моделдер  мен  нұсқаларды  дайындау  және  тексеру,  авторлық  сыйақы  төлеу  және  т.б;
• өндірістік  процеске  қызмет  ету; өндірісті  шикізат, материал, жанармай,  энергия, құрал-саймандар  және  басқада еңбек  құралдары  және  заттарымен  қамтамасыз  ету,  негізгі  өндірістік  қорларды  жұмысқа   қабілетті   жағдайда  ұстау,  санитарлы-гигие-

 налық  талаптарға  сәйкес жұмыс  жасау;

• қалыпты  еңбек  жағдайын  және  техника  қауісіздігін  қамтамасыз  ету;
• өндірісті  басқару: кәсіпорынның  басқару  аппараты  қызметкерлерінің, фирма  және  оның  құрылымдық  бөлімшелерін, іс-сапарларын  қаржыландыру, техникалық басқару құралдарын ұстау және аудиторлық қызметтерге төлемдер, кәсіпорынның, фирманың коммерциялық  қызметімен  байланысты  өкілеттілік  шығындар  және  т.б.
• кадрларды  дайындау  және  қайта  дайындау;
• мемлекеттік  және  мемлекеттік  емес әлеуметтік  сақтандыруға  аударымдар.       

Әрине, фирманың, кәсіпорын  қызметінің  нәтижесі (табыс  және  шығын) өнім өткізуден  (жұмыс және қызмет  көрсету) фирманың, кәсіпорынның  негізгі  құралдары  және  басқа  да мүліктерін өткізуге  байланысты  емес  операциялардан  түсім, осы   операциялар  бойынша  шығындар  сомасының  азаюының  қаржылық  нәтижесінен  құралады.

Сыныптау белгілері

Шығындардың бөлшектенуі

Экономикалық элементтер

Өзіндік құнның статьялары

Технологиялық процесстерге қатыстылығы

Құрамы

Өнімнің өзіндік құнына қатысудың  тәсілі

Өндірістік процестегі рөлі

Мақсатқа сәйкес жұмсау

Жоспарға қатысу мүмкіншілігі

Өнімнің көлеміне қатысы

Шығу мерзімділігі

Дайын өнімге қатысы

Шығындардың экономикалық элементтері

Өзіндік құнның калькуляция  статьялары

Негізгі, қосымша

Бірэлементтілік, кешенділік

Тікелей, жанама

Өндірістік, өндірістен тыс

Өндірістік, өндірістік емес

Жоспарлы, жоспарсыз

Тұрақты, ауыспалы

Күнделікті, біржолғы

Аяқталмаған өнімге кететін  шығындар, дайын өнімнің шығындары

Жалпы табыс

Материалдық шығындар

Еңбекақы

Пайда

Өндірістің шығындары (өзіндік құн)

Таза табыс

Ө т к і з у    к ө  л е м і