Әлемдік сауданың құрылымы және Қазақстанның әлемдік саудадағы болашағы

Экспорт мүмкіндіктерін ұлғайта беру үшін, интенсивті. ауыл шаруашылығын, жеңіл  және тамақ өнеркәсібін жаң-жақты  дамыту жөніндсгі іс-шараларды батыл  қолға алу міндеттері тұр.

Аталған салалар мен өндірістерді шұғыл  дамыту мемлекеттің экспорттық потенциялық ұлғайтып қана қоймай, жұмыспен толық қамту мәселесіне де қолайлы жағдай жасайды. Егер республикадағы жұмысшы күшінің салыстырмалы арзандығы мен қолда бар шикізатты, мысалы, өндірістік қалдықтарды жеңіл және тез іске асыруға болатындығын ескерсек, олардың экономикалық тиімділік деңгейі жоғары екендігі түсінікті. Қазақстанның халықаралық саудадан ролін күшейту үшін оған тон ерекшеліктерді байқап, бағдарлау қажет. Қазақстанның осы замандағы басты ерекшелігі оның дамыған, сондай-ақ дамушы елдер қатарында бірдей болуы.

Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесі жана орынға ұмтылуға қазақстан  Респуликасы  тәуелсізктің бірінші күнен-ақ бастады. Экономикалық қызметтестігі Шанхай ұйымымен қызметтестік шектеулі кеңейтіледі, ал Ресей, Украина,  Белорусия елдерімен Біртұтас экономикалық кеңістік қалыптасуымен жұмыс басталды, Т.М.Д. елдерімен еркін сауда қатынасы жүзеге  асырады, ал 60 елдерімен сауда келісімін жүргізеді. Келер жылдың  алғашқы алты айында Республикада сауда айналымы 6,2 млрд. доллар, 68,7 % көрсеткіштін асқанын өткен жылдың ұқсас кезеңдікті құрады. Әр түрлі салада 120-дан астам жобаны Шанхай ұйымымен қызметтестік жоспарын кезеңмен өткізуге  болады. Қазақстанда өткізілген экономикалық-сауда бағдарламасын келесі көрсеткіштермен көрсете алады. 2003 жылы экспорт – 46 % -ға және 4,9 млрд. А.Қ.Ш. долларын құрады, ал импорт – 23 %-ды және 3   млрд. А.Қ.Ш. долларына өсті. Соңғы онжылдықта (1993-2003) әлемдік сауда жыл сайындық екпіні 6,5 % жетті,  сол секілді қосылған жалпы Ұлттық өнімі тек 2,0 % ғана өсті.

2004 жылы 19 наурызда Қазақстан Президентінің  халқына жолдауында: « ... Біздің  экономикамыздың бәсеке қабілеттілігіне оны әлемдік экономикаға интеграциаланған жағдайда ғана қол жеткізе аламыз. Сондықтан да Қааазақстанның Бүкіл әлемдік сауда ұйымына кіруіне жеделдету аса маңызды міндет болып табылады. Бұл тұста өзіміздің бүкіл саяси және дипломатиялық әлеуетімізді толығымен іске қосқанымыз абзал. Менің ойымша қазақстандықтар бизнестің  қалыптасу процесі аяқталып келеді. Ол ішкі ғана емес, сондай – ақ сыртқы рыноктарды да күш сынасу үшін «пісіп  - жетілді»

Біздің  ендігі  жерде шаруаларымызды да Қаазақстанның ғана  емес сондай – ақ  әлемдік  рыноктардағы бәсекелестік күреске дайындауымыз керек.

Біздің  капиталдың шет елге қозғалысын, оның сыртқы рыноктарды игеруін қолдап, көтеруіміз қажет. Бұл жаһандық бәсекелестіктің элементі, сондай – ақ әлемдік экономика жайында аса маңызды білім алу мүмкіндігі.

Шетелдегі барлық мемлекеттік құрылымдар  отандық бизнеске көмек пен қолдау көрсетулері тиіс.

Қазақстан Батыс елдерінің өнім сапасын  бақылап отыру жөніндегі жарты  ғасырға жуық тәжірибесін ең қысқа  мерзімде меңгеруге тиіс.» - деген.

Халықаралық сауда ережесіне зерттеме және еркін  сауда ұстанымын қорғау Б.С.Ұ- ның  басты мақсаты болып табылады. 1996 жылы Қазақстан Б.С.Ұ-на енуге жария еткен болатын. Бірақ экономикалық процестер бөлген болатын. 2000 жылы қайтадан қолға алынды. Қазіргі уақытта Б.С.Ұ-на кіру кезеңіне дайындық жалғасуда. Б.С.Ұ-ның бас директоры, доктор – Супачаем Панитчпакдимен кездесуінде Қазақстанның Б.С.Ұ-на бір жолата пікір талас  сатысының қабылдау шешімімен өтті.

Біздің  елдегі экономикалық және политикалық  қызығушылығын сақтауға, Қазақстан  Б.С.Ұ-на ену негізінде   өзінің ұсынысын қозғауға және оның жұмыстарына қатысуына қабылдана алады. Дамыған елдер қатарына түсуге Қазақстанның мүмкіншілігі жоқ.                         

Қазақстанда дамыған елдер қатарына қосатын  факторларға халқының жағдай сауаттылығы, ғылыми зерттеу мекемелерінің кең  жүйесі, ғарыштық зерттеулерге қатысу мүмкіндіктер жатады.

Экономиканың, шикізаттың бағыты, шетел инвестициялары мен жаңа технологияларға деген кажеттілік, инфрақұрылымның төмен дәрежесі. Республиканың дамушы ел екендігінің дәлелдері.

Ал, дамушы елдердің өз экспортына қолайлы  база жасау бағытындағы іс-қимылдары  көптеген кедергілерге кездесетіні белгілі. Мысалы, дамыған елдер, атап айтсақ, АҚШ "таргетинг" дегенді пайдаланушы елдерге қарсы санкциялар (жазалау шаралары) қолданады.

Таргетинг — экспорттық потенциялды, негізінде бір мақсатты ғана көздеп, өсіре беру. 2001 жылдың басында Мәскеуде, Интеграциялык комитетте Белорусьтің, Қазақстанның, Қырғызстанның, және Ресей Федерациясының сарапшы топтарының бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру мәселесі жөнінде жұмыс бабындағы кеңесі болып өтті. Кеңеске қатысушылар 2000 жылдың соңында Сингапурда өткен бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ) мүше мемлекеттер министрлерінің конференциясының жұмыс қорытындысын талқылады. Бұл форумның мақсаты - БСҰ мүшелерінің келісімдер мен шешімдер жөніндегі міндеттемелерін орындалуын қарау, беделді халыкаралық сауда ұйымы қызметінің жұмыс бағдарламасына шолу жасау, әлемдік саудада қалыптасып отырған бағыттарды және ең алдымен дамушы елдерге қойылатын талаптарды талдады.

2000 жылы Белорусь, Қазақстан, Қырғызстан  және Ресей өкіметтері делегацияларыңың  БСҰ-ға кіру мәселелері жөніндегі жұмысының қорытындылары, олардың осы бағытта қазір жүргізіп отырған қызметінің жоспарлары қаралды.

"Төрттік"  елдердің БСҰ-ға қосылу туралы  құжаттарды дербес жасайтыны және дербес келіссөз жүргізетіні атап өтілді. Кеден одағына қатысушылардың БСҰ-ға қосылуы айтарлықтай күрделі процесс болып табылатыны, сондықтан ұзақ уақытқа созылатыны айтылды.

Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатын жасау мәселесінде халыкаралық  саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын соларға сәйкестендіре анықтауы қажет.

Халыкаралық экономикалық қатынастар жекеленген елдердің салалық, аймақтык, шаруашылығының субъектілері-өндірістік бірлестіктер мен кәсіпорындардың  әлемдік шаруашылық жүйесіндегі  кешенді экономикалық қарым-қатынастарын зерттейді.

ХЭҚ-ң  негізгі нысаны - халықаралық сауда. Әлемдік шаруашылық кешенінде өзінің құндық көлемі бойынша сыртқы сауда катынастары алдынғы позицияларды сақтап тұр.

Соңғы онжылдықтарды ғылыми-техникалық көлік, қамсыздандыру, туризм, ақпарат, жабдықтарды  ұзақ мерзімді жалға беру, консультациялық қызмет көрсету жүйелеріндегі мемлекетаралық қатынастар да дамып келеді.

Өндірістің  интернационалдануы өндіргіш күштердің қызметін кеңейтумен қатар өндірістік қатынастарды да жетілдіреді. Экономикалық интернационалдануы халыкаралық өндірістік қатынастармен мейлінше жақындастырады. Әлемдік шаруашылық - ХЭҚ-ң объективті негізі - және маңызды бөлігі. ХЭҚ-р әлемдік шаруашылық қалыптасқанға дейін де бар болғаны). Әлемдік шаруашылығының пайда болуына байланысты. ХЭҚ-ң да қызмет ауқымы кеңейіп, тереңдеп әлемдік сипатқа ие бола бастады.

XX ғасырдың бас кезінде әлемдік  шаруашылық экономикалық емес  әдістерге мәжбүр ету, ықтиярсыз  бағындыру, күштеу саясатына негізделді. Қазіргі әлемдік шаруашылықтың  нарықтық және халықаралық еңбек бөлінісінің принциптеріне негізделген интернационалдық бағыттағы шаруашылық бейнесіне ие болып отыр.

Интернационалдану дегеніміз: халықаралық еңбек бөлінісі негізінде жекелеген елдер арасындағы тұрақты өндірістік-экономикалық байланыстарды қалыптастыру.

ХЭҚ-ң  дәстүрлі және ең кең дамыған нысанына сыртқы сауда жатады. Дүниежүзіндегі елдердің барлығы үшін сыртқы сауданың ролі ерекше маңызды.

Халықаралық сауда дегеніміз: дүниежүзі елдері арасындағы төлемді, жиынтық тауар айналысу Әлемдік сауданың ең қарқыңды және өскелең дамып келе жатқан секторы өңдеуші өнеркәсіп саласының, тауарлары, оның ішінде ғылыми тиымды тауарлары.

Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселесінде халықаралык  саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын соларға сәйкестендіре анықтауы керек.  
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Халықаралық сауда - әр түрлі елдердегі тауар  өндірушілер арасындағы байланыс формасы  болып табылады, яғни ол халықаралық  еңбек бөлінісі негізінде қалыптасады  және елдердің өзара тәуелділігін көрсетеді.

XVI ғасырдан  бастап әлемдік нарық әлемдегі тауар ақша қатынастарының даму процесі кезінде қалыптасады.

Сыртқы  сауда операцияларының 4 негізгі  түрі бар: экспорттық, импорттық, реэкспорттық, реимпорттық.

Халықаралық сауданың мәнін ашу үшін оның мынадай  формаларын тіктейміз:

- аукциондар және аукциондық сауда

- биржалық сауда

- халықаралық көрмелер және жәрмеңкелер

- машиналара мен құрал-жабдықтардың  арендасы

- қарама-қарсы сауда

- шекаралық сауда

Қазақстан басқа медермен сауда-экономикалық байланыстарында дүниежүзінде белгіленген сауда құқықтық негіздеріне, сауда және тариф жөніндегі бас ассоциация ұйымының принциптеріне сүйенеді.

Халықаралық саудадағы мемлекеттің рөлі сауда  барысындағы тиімді және ашық үш жағдайға байланысты

-  ұлттық экономикасының дамуы және оны басқару

-  күнделікті ресми қадағалауды жүргізу

- өніммен қызмет көрсетуде ірі  кәсіпорындарды басқару

Қазіргі кезде ҚР халықаралық экономикалық қатынаста өзінің бағыттарын кеңейтуде.

Әлемдік сауданың қарқынды және өскелең дамып  келе жатқан саласы - өңдеуші өнеркәсіп саласының тауарлары, оның ішінде ғылыми сыйымды тауарлар.

Машиналар мен жабдықтар сауданың қарқыны  мынадай бірқатар жаңа қызметтер  түрлерін өмірге алып келді: интиринг, лизинг, консалдинг және ақпаратты  есептеу қызметтері.

Біртұтас әлемдік нарықтар жүйесін қалыптастыру бағытында әлі де болса мынадай көптеген кедергілер мен қойшылықтар бар; еркін сауда немесе протекционизм мәселелері.

Қазақстанның  егемен ол ретінде БҰҰ-на және басқа  да көптеген халықаралық ұйымдарға, санын ішінде әлемдік сауда экономикасын халықаралық сауда қарым-қатынастарына интеграциялауға объективті жағдайлар жасайды.

Осы орайда ҚР-сы Президенті Н.Ә. Назарбаевтің 2006 жылдың 1 наурызында Қазақстан халқына  жолдауында былай деп түйіндеген:

«... Қазақстанның БСҰ-на кіруі жолындағы келсісөз үдерісі тоқтаусыз жүріп жатыр. Республиканың сыртқы сауда режимін  реттейтін заңдарының едәуір бөлігі қазірдің өзінде БСҰ нормалдарына сәйкес келтірілді немесе Парламентте талқылану үстінде.

Еліміздің осы халықаралық экономиканың ұйымға өнуі Қазақстанның әлемдік рыноктағы бәсекеге қабілеттігін нығайту үшін кең мүмкіндіктер ашатынына сенімдімін. Дегенмен тиімді пайдалана білу керек».

Қазақстьан  дербесч сыртқы экономикалық саясатты мәселесінде халықаралық саудада  қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, аз бағыт-бағдарын соларға сәйкестендіре  анықтауы қажет.

Қазақстанның  сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы  орнын тұрақтандырып, рөлін мейлінше арттыру бағыттарында қолға алатын жұмыстар жеткілікті. Бұл жұмыстардың негізгілерінің ішінде  аяқталғагн кешен құрып, экспорттағы шикізат бюағытын жеңу үшін сыртқы экономикалық байланыстар саласын республика экономикасын беру қажет. Бұл ретте дайын өнім өндіретін аяқталған техникалық кешендер құрып, өндіруі салалары экстенсивті дамудан интенсивті дамуға көшіріп, әлемдік деңгейде жаңа техникаларды пайдалануды мақсат тұту керк. Экспорт мүмкіндіктерін ұлғайта беру үшін интенсивті ауыл шаруаларын, жеңіл және тамақ өнеркәсібін жан-жақты дамыту жөніндегі іс-шараларды батыл қолға алу міндеттері тұр.

Қазақстанның  халықаралық саудадағы рөлін  күшейту үшін оған тән ерекшеліктерді байқап, бағдарлау қажет. Қазақстанның ерекшелігі оның дамыған, сондай-ақ дамушы елдер қатарында бірдей болуы.

Бүкіл әлемдік сауда ұйымының құрылдуы халыақаралық экономикалық қатынастарды, оның ірі саласы халықаралық счауданы жаңа белестерге шығарып, барлық мемлекеттердің сауда қарым-қатынастары деңгейін жоғарылатады деген сенім бар.

БСҰ-бейбіт, қатар өмір сүру принциптерін мейлінше тиянақтайтын беделді халықаралық  ұйым.  
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Әубәкіров Я. Экономикалық теория негіздері. Оқулық – Алматы:Санат, 1998 – 479 бет.
2. Сахариев С.С., Сахариева А.С. Әлем экономикасы. (оқулық І бөлім). –Алматы: Дәнекер – 2003 – 251 бет.
3. Сахариев С.С., Сахариева А.С. Әлем экономикасы. (оқулық ІІ бөлім). Алматы: Дәнекер – 2003 – 279 бет.
4. Байгісиев М. Халықаралық экономикалық қатынастар. Оқулық құралы – Алматы: Санат, 1998 – 192 бет.
5. Мамыров Н.Қ., Мадияров Д.М., Қалдыбаева А.Қ.,-Алматы: 1948 – 177 бет.
6. Қалшыбаев Р.А., Баймағамбетова А.Қ. Халықаралық маркетинг. Оқу құралы (жалпы редакциясын басқарған ҚР УҒА академигі э.ғ.д., профессор Мамыров Н.Қ.).- Алматы: Экономика, 2003 – 152 бет.
7. Мадиярова Д.М. Сыртқы экономикалық саясат. Экономикалық қауіпсіздік: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 1999 – 193 бет.
8. Байгісиева Майдан-Әли. Халықаралық валюьта қатынастары және валютаплық құқық. Оқу құралы. - Алматы: қазақ университеті, 2004 – 302 б.
9. Торегожина М.Б. ҚМ и ВТО: проблемы сотрудничества. Вестник ЖГУ им. И. Жансугурова.- 2005 - №1 – 94.
10. Ахметова Б. КазӘУ им. Т.Рыскулова. Исследование уровня обеспеченности населения молочными продуктами в РК. Журнал Қаржы-қаражат, 2005 - №3 – 94 с.
11. Кароыбаева А. Внешнеэкономическая либерализация в РК как составляющая участия в ВТО. Журнал «Қаржы-қаражат», 2005-№5-109 с.
12. Султанханов Ш. На пути вступления Казахстана в ВТО. Огни Алатау газеті, 2004 – 29 мая.
13. Васельченко В. Все пути ведут ВТО. Казахстанская правда газеті, 2004  - 21 мая.
14. Стаистический ежегодник Казахстана: статистический сборник под ред. А.А. Смаилова. Алматы: Агентство Республики Казахстан по статистике, 2001 – 572 бет
15. Назарбаев Н.Ә. Еуразия жүрегінде. Алматы – Атамұра, 2005 – 192 бет.
16. Сахариева С.С. Жаңа кезең экономикалық теориясы.- Алматы, 2004 – 151 б.
17. Смагулова Г.С. Аймақтың экономиканы басқару мәселелері. Оқу құралы- Алматы, Экономика – 2005 – 92 бет.
18. Доганова Т.Н. Халықаралық экономика Оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2006 – 88 бет.
19. Сәбден О. ХХІ ғасырға қандай экономикамен кіреміз. –Алматы: Қазақстан – 2000 – 192 бет.
20. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан.- 2006 жылы.-1 наурыз.
21. Әлемдік сауда ұймына өтудің алғашқы баспалдақтары. Жетысу газеті, 2006 жыл 10 шілде
22. Арыстанбекова К.Т. На пути вступления Казахстана в ВТО серьезные преграды есть. Журнал, Альпари, 2005 - №2 – с 3-9.
23. ЕрасыловаА.О Международно-экономической основы вступления Казахстана во ВТО. Журнал, Аналитик, 2006 - №1 – 43-47.