Әлемдік сауданың құрылымы және Қазақстанның әлемдік саудадағы болашағы

Рейтинг құралдарда транспорттық құралдар, туристік және қысқа мерзімдік пайдаланудағы тауарлар жатады.

Негізі  бұл контрактылардағы міндеттеме бойынша  сақтандыру мен техникалық қызмет көрсетуді жалға беруші жүргізеді.

Транспорттық  құралдар (су транспорты, авиалайнер автобус және т.б.) уақытша арендаға алу келісімі "таймс-чартер" деп аталады, Яғни бұл келісім кезінде экипаж бен жүргізуші де жалға алынады.

Ал  экипажы жоқ транспорт құралдарын жалға алу "бер-боут" деп аталады.

Қарама-қарсы  сауда дегеніміз экспортталған  тауардың жартылай немесе толық құнына экспортердің импортерден тауар сатып алатындығы жөніндегі қарсы міндеттемесі.

Қарама-қарсы  сауданың бірнеше түрлері бар:

- бартерлік келісімдер;

- қарама-қарсы сатып алу келісімдері;

- клирингтік келісімдер;

- лицензиялық келісімдер;

- компенсациялық келісімдер.

Қарама-қарсы сауданы тереңірек түсіну үшін олардың түрлеріне сипаттама берейік.

 Бартерлік келісім  - валютасыз, бірақ тұтас келісім негізінде бағаланған және балансталған тауар айырбасы.

 Бағалау мыналар үшін қажет:

 - айырбастың эквиваленттілігін қамтамасыз  ету үшін;

 - сақтандыру сапасын анықтауға  мүмкіндік беру үшін

- жеткізіп берулердің кешіктірілуі  кезінде айыптарды есептеу үшін;

 - сапасыз тауарлардың жеткізілуі  кезінде олардың бағасын төмендету үшін.

 Қарама-қарсы  сатып алу келісімдері.

 Клирингтік  келісімдер - саудада пайда болатын талаптар мен карыздарды өзара өтеу жөнінде мемлекеттердің орталық банктері арасындағы қолма-қол ақшаның есеп айырысу түрі.

 Лицензиялық келісім - бетей сауда маркасын пайдалану келісімі. Мысалы, Малайзия фирмасы Жапонияның корпорациясымен лицензиялық келісімге отыруы.

Лицензияны сатудың тиімділігі

- біріншіден, белгілі бір технологияны  шығаруға кеткен шығындардың орнын толтыруға мүмкіндік береді.

 - екіншіден, тауар экспорты үшін  жабық нарықтарға енуге мүмкіндік береді;

 -үшіншіден, ішкі нарықтық толығуын жеделдетуге жөне  
шығындарды азайтуға мүмкіндік береді.

 Компенсациялық  келісімдер —. алынған несиені өтеу үшін ақшалай есеп айырысудың орнына тауар ұсыну келісімі.

 Шекаралық сауда - сауда, төлем және жыл сайынғы  қарар туралы келісімнің негізінде көрші мемлекеттердің шекаралық аудандарының сауда ұйымдары мен фирмалары жүзеге асыратын халықаралық тауар алмасу түрі. Мысалы, Қазақстанның Қытаймен шекаралас тұрған Жаркент қаласында осындай сауда  жүзеге асырылады, яғни қазақстандық және қытайлық саудагерлер осы. жерде экспорт-импорт операцияларын жүзеге асырады. 

   

1. 2  Қазақстанның халықаралық саудадағы орны

Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі дамуы өзара бағыныштылық және өзара араласу процесінің күшейген кезеңінде жүріп жатыр. Қазақстан Республикасының геосаяси орны, жалпы шекарасы, басқа аймақтармен байланыс жасайтын көлік қатынасы, сондай-ақ бай табиғи ресурс қуаты өндірістік өнеркәсіпті кооперациялауға, біріккен көсіпорындар ұйымдастыруға, агроөнеркәсіптік кешендердің қызметінің дамуына алғы шарттар жасайды Айта кететін жәйт, жаңа жағдайда бұрынғы одақ мемлекеттерінің арақатынасындағы стиль де өзгерді. Қазақстан ТМД елдері мен сауда-экономикалық байланыстарында дүниежүзінде белгіленген сауда-құқықтық негіздеріне, сауда және тариф жөніндегі бас ассоциация ұйымының принциптеріне сүйенеді. Саудадағы әр түрлі лицензия түрінде квота, баж салығы, т.б. кедергілерден құтылуға алғашқы қадамдар жасауда. Қазіргі кезде жалпы экономикалық бірігудің әр түрлі жолдары бар екені белгілі болды: ТМД елдерімен екі жақты келісімдер негізінде, көпжақты келісімдерді тереңдету, аймақтық интеграциялық бағдарламаларды іске қосу (Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан). Сыртқы сауданы либерализациялау және оның еркін іс-әрекетіне жағдай жасау сыртқы сауда айналымының дамуына ықпал етеді. Шетел мемлекеттерімен сыртқы сауда саясатын іске қосу құралдарына мемлекетаралық комиссиялар жатады, олар екі жақты байланыстардың дамуы мен ұйымдастыру жұмыстарын, сондай-ақ ынтымақтастық көлемінде туындаған кезек күттірмейтін мәселелерді шешеді.

Қазіргі кезде Қазақстан және Өзбекстан  тұракты халықаралық сауда-экономикалық байланыста. Аймақтық эксперттердің  ойы бойынша республикаға беретін  пайдасы мыналар:

- отандық өнімдерді экспорттауға  әдеттегі тосқауылды алу жағдайы әлемдік экономика мен сауда-экономикалық байланыстарды тереңдетеді, капиталдың ағылу жолдарын халықаралық мамандануға қарай бұрады.

- халықаралық саудадағы теңдік, әлемдік сауда ұйымына кіретін барлық мемлекеттер сияқты сауда қағидалары мен жеңілдіктерге ие  болады;

- сыртқы сауданы дамытуда ұзақ жылдарға болжам жасау арқылы сауда стратегиясын ойластыру мүмкіндігінің болуы, сондай-ақ отандық кәсіпкерлердің әлемдік нарыққа шығуына жол ашу;

-  республикалардың дүииежүзілік сауда ұйымына мүше болуынан бастап осы ұйымға мүше елдер тарапынан мейлінше қолайлы жағдай туғызуы;

- халықаралық сауда қағидалары мен тараған принципердің негізінде әр түрлі келіспеушіліктерді реттеу.

- халықаралық сауда ауқымында  болып жатқан хабарлар базасын  қолдану мүмкіншілігі.

Халықаралық сауда орталығы ауқымында компьютерлік торды қолданумен, өнімнің кодын кіргізу арқылы, осы өнімді экспортқа және импортқа шығарушылар туралы анықтаманың сондай-ақ тұтынушылар мен импортерлер жөнінде хабарлар бере алады. Қазіргі жағдайда әлемдік сауда ұйымын кірмей халықаралық еңбек бөлінісінің пайдасын толық қолдану мүмкін емес және шаруашылық субъектеріне әлемдік нарыққа кіруде шетелдік бәсекелесуге тең жағдай жасау мүмкіншілік жоқ Одан басқа, ДСҰ-ға мүше болып кірудің басқа да елдер мен сауда-экономикалық келісім құруды жетңілдетеді. Ал, бұл келісімдердің әрқайсысына көптеген қаржы керек болар еді.

Халықаралық сауда жүйесіндегі қауымдастық  процесінде. сауда саясатының негізгі мақсаттарының аспектері төмендегідей:

- Орта  Азия мемлекеттерінің халқының гүлденуіне жету мақсатында өзара пайда және тең құқықты сақтау және ашықтықты қамтамасыз ету;

- сауда  тәртібінің мейлінше бейтараптығына  қол жеткізу,

- республикалардың  халықаралық сауда ұймына толық  құқықты мүше батуына жетуі.     

Осы жетістіктерге жетуде республикалар алдына сауда саясатын ұстауда мынадай міндеттер жүктейді:

- сыртқы  және ішкі сауданы одан әрі  либерализациялау (босату);

-халықаралық  нарықтың жан-жақты дамыған аймақтық  сауда жүйесіне кіргізудегі белсенділігін арттыру,

- экспорттық салалардың даму жолында  экономиканың құрылымын қайта құруды мүлде жетілдіру,

- сауданы реттеуде қолданылып  жүрген халықаралық құқық нормаларын ары қарай жетілдіру;

- сыртқы және ішкі сауданы дамытуда  шетел инвестициясын және несиесін кіргізу,

- сауда инфрақұрылымының  негізгі элементтерін қалыптастыру;

- экспорттық қадағалауды  күшейту.

Халықаралық саудадағы мемлекеттің, рөлі сауда  барысындағы тиімді және ашық үш жағдайға байланысты:

• ұлттық экономиканың дамуы және оны басқару,
• күнделікті ресми қадағалауды жүргізу,
• өнім мен қызмет көрсетуде ірі кәсіпорындарды басқару.

Қазіргі кезде Қазақстан  Республикасы ХЭҚ-та өзінің бағыттарын кеңейтуде. Оған себеп болушы бірнеше факторлар ықпал етті. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер төмендегі кесте 2 көрсетіледі. 

2. Кесте –  Қазақстан Республикасының ХЭҚ-та негізгі макроэкономика-лық көрсеткіші

Көрсеткіштер
1	2
Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) ЖІӨ, адам басына шаққанда (млн. $) Экпорт, млн. $ (ТМД елдерінде) Импорт, млн. $ (ТМД елдерінде) Импорт, ЖІӨ-ге % есебінде Экспорт, ЖІӨ-ге % есебінде Сауда сальдосы, млн. $ 8   Төлем балансына дефицит 9   Инфляция 10 Жұмыссыздық деңгейі, % 11 Орташа жалақы, (АҚШ  $-ы)	1,1 1275 6230 (3472) 4261 (2964) -20,2 29,6 1969 -1,8

Дерек көзі: Доганова Т.Н. Халықаралық экономика.Оқу құралы.-Алматы:Экономика -2005 -96 бет. Бірақ та сыртқы байланыстар ішіндегі дамыған  сыртқы сауда. Оның сандық көрсеткіштері 4 және 5 суреттерде көрсетілген.

3 Кесте- Негізгі экономикалық көрсеткіш

	1998	1999	2000
Барлығы (млн. $) Оның  ішінде ТМД %-тік  қатысы Дамушы  елдер  Дамыған елдер	3230,7 1905,2 58,97 635,5 19,67 690 21,36	4974,4 2801,3 56,31 949,4 19,09 1223,7 24,6	6230,4 3671,6 58,93 1226,4 19,68 1332,4 21,39

Дерек көзі: Мадиярова  Д.М., Сыртқы экономикалық қатынастар.  Экономикалық қауіпсіздік:оқу құралы.-Алматы:Экономика,1999-195 бет  Қазақстан Республикасының жалпы сыртқы сауда  айналымы 2004 ж. 10491,7 млн. $ (2000 жылғы деңгейлермен салыстарғанда 120%), оның ішінде экспорт - 6230,4 млн. $ (125%), импорт- 4261.3 млн. $ (113%). Оның ішінде негізгі сауда серіктестері Россия (49%), Украина (3%), Өзбекстан (3%).

Ал  алыс шетелдердің сыртқы сауда айналымындағы  үлес салмағы мынадай: Еуропа елдері 23%, Германия (4%), Нидерланды (35%), Ұлыбритания (3%), Азия-тынық мұхит аймағында  үлес салмағы 13%; Қытай (5%); Оңтүстік Корея (2,5%). Ал  дамыған капиталистік елдер мен экспорттық үлесі 2002 ж. 23,37%-тен аспай отыр. Бұл елдермен сыртқы сауда байланыстары қалыптасу үстінде. Импорттың құрылымында тұтыну өнімдері және оларды өндіруге кететін шикізаттар басым. Ал экспорттық саясат көбінесе шикізат және жартылай шикізат шығаруға негізделіп отыр Жақын жылдардағы республика тарапынан экспортты және импортты реттеу мәселесі маңызды және кезек күттірмейтін саясатқа айналуы тиіс. Экспорт пен импорттың географиясына қарап мемлекеттік реттеудің басқару әдістерінің әлсіз екенін байқауға болады, ол өздігінен республика экономикасына зиянын тигізеді. Бақылаудың нәтижесінде Қазақстан қуатының дамуына және валюта құралдарының ағылуына төмендегідей экономикалық проблемалар мен қиындықтар кедергілер жасайды.

- Батыс пен Шығыс  транспорттық тораптарының болмауы. Барлық транспорт торабының Россия арқылы өтуі. Қазақстанның негізгі шикізат ресурстарын тұтынатын Еуропа елдері болып отыр, ал оған жеткізу жолдары қымбатқа түсуде.

- Қазақстан әлемдік нарықта экспорттық. өнімдердің маркетингтік зерттеулерін жүргізе алмауында, сондықтан да әлемдік нарықтың конъюнктурасына бағынышты болып өзінің толық бағытта экспорттық саясатын жасай алмай отыр.

-Өндірістің дайын бұйымдары өздерінің төмен деңгейімен және технологиялық нашар дамуымен әлемдік нарықта бәсекеге түсе алмайды. Сондықтанда әлемдік дайын бұйымдар нарығында өздерінің алатын орнын табу қиын болып отыр.

-Қазақстанның сыртқы экономикалық ұйымдарының  сыртқы экономикалық қызметті ұйымдастыру тәжірибесінің аздығы, сондықтан да көптеген қателіктер жіберуінде. Қолға не түссе соны арзанға сата беру экспорттық саясат емес. Экспортер өзіне ұзақ мерзімге, және сенімді серіктес іздеуі қажет. Жасалған контрактілер ұзақ мерзімге және әлемдік нарықтың болашақ конъюнктурасына сай болуы керек.

-Қазақстанның әлемдік нарықта бет-бейнесі өлі  қалыптасқан жоқ. Қазіргі кезде фирмалар артық төлеуге дайын, бірақ өнім шығарушы нақты, тұрақты, сапалық өніммен қамтамасыз етуі қажет. Ал, Қазақстанның ондай мүмкіншілігі қазірше жоқ.

- Қазақстан әлемдік нарықта өнімнің кей түрлерінен монополиялық жағдайда тұрғанымен, сол салалар айтарлықтай дамымаған. Содан байланысты күрделі валюталық операциялар түспейді.

- Әлемдік шикізат нарығы өндірушілер арасында бөлініп алынған, онда бос "сөкі" жоқ. Бұрынғы Одақ елдер өздерінің экономикасын қайта құрып жатқанда, тауар өндірушілер әлемдік нарықта өздерінің орнын алып алған. Қазір жаңа орын іздеу, оның жолын табу керек_. Ол өте күрделі міндет.