Экономикалық теория пәнінен өздік жұмыс тапсырмалары

Еңбек нарығында  жұмыс күшінің сұраныс пен  ұсыныс заңы әрекет етеді. Олар жалақыға әсерін тигізеді. Жұмыс күшінің ұсыныс пен сұраныс заңы сапалық және мөлшерлік көлемдері бойынша еңбек нарығына келетін жұмысшылардың құрамындағы бос жұмыс орындарының сәйкессіздігін көрсетеді.

Еңбек нарығында  елеулі мөлшерде қабілетті немесе жұмыскер жұмысшыларды қатал әрі аяусыз түрде  таңдайды. Сонымен қатар ол жоғары квалификациялы еңбекті ынталандырады. Әр біреуінің үлесі мен алынған нақты нәтиже арасында тығыз байланысты құруға алып келеді.

Бұрында біздің мемлекетте басқарудың әкімшілік —  бұйрықтык жүйесі болатын. Онда мемлекет өндірістің негізгі құралдарын жеке иеленуші ретінде жұмыс орындарының санын толық жұмысшылармен қамтамасыз етуді орталықтандыра отырып жоспарлады, еңбек ресурстарын қайта бөлді және еңбекке мотивацияны толығымен жойды.

Халықаралық тәжірибе көрсеткендей еңбек нарығы бәсекелессіз жерде, яғни экономиканың жеке меншігінсіз және демократиялық қоғамдық   институттарсыз   қызмет   ете   алмайды.

Тоталитарлық  жүйе осындай нарықтың әрекет етуін  теориялық жағынан да жоққа шығарады. Ол адамды экономикалық және құқықтық жағынан мемлекеттен тәуелсіз субъект  ретінде санамайды. Мұндай мемлекетте адамның потенциалы тиімді қолдануына адамның жеке мүддесі мен келісуіне мән берілмейді. Адамның кез-келген жұмыста толығымен бағынышты болуы осындай мемлекеттің маңызды мәселесі болып табылады. Ал адамның жеке мүддесін төмен қанағаттандырады, яғни ол адамның әлеуметік және экономикалық тәуелсіздігін жоққа шығарады. Бұл аз болса да бірақ тиімді түрде адамдарды басқаруды қамтамасыз етеді. Мұндай жағдайларда еңбек нарығы қажет емес, сонымен қатар елеулі қиындық туғызар еді.[1]

Ұлттық еңбек нарығы барлық қоғамдық өндірісті қамтыған. Ол арқылы әрбір сала тек қана берілген профессионалды квалификациялы құрамнан ғана емес, сонымен қатар анықталған мәдени және этикалық-еңбектік, экономикалық талапқа сәйкес қажетті кадрларды қабылдайды.

Еңбек нарығында мынандай мүмкін болатын жағдайлар іске асырылады:

1. Мүмкін  болатын  болжамдармен марапатталып, мамандықтың,    саланың    және    қызмет    орнының    еркін таңдалуы (жалақы  деңгейі, жеке мүддемен ойластырылған  жобалардың немесе мақсаттарды іске асырылуының мүмкін болуы);

2. Еңбек құқығының   нормасын   орындаудағы   жалдау   мен қызметтен   босату.   Ол   азаматтардың   мүддесін   еңбекпен қамтамасыз   етуде   еңбек   жағдайы   мен   оның   төлемінде кепілдік мәселесін  де қорғайды;

3. Салалардың, аймақтардың және профессионалды — квалификациялы таптардың арасында еңбек ресурстарының тәуелсіз әрі экономикалық марапатталатын миграциясы. Ол өмір сүрудің жағдайымен еңбек әрекетінің жақсаруына алып келеді,  яғни жоғары    сапалы тұрғын  үйдің,  тұтыну тауарларының мәдени және рухани құндылықтардың жоғары дамыған нарықтарының пайда болуына алып келеді;

4. Өмір сүру  минимумын қамтамасыз ететін  құқықпен бекітіліп кепілденген  жалақы минимумын орындау жағдайындағы  квалификация мен білім приоритетінің  сақталу жағдайындағы жалақы мен тағы басқа табыстардың еркін қозғалысы.

Бәсекелестік  нарықтық қатынастарда әрқашан қоғамда  жүріп тұратын жэне оның алдыға бағытталған  қозғалысын анықтап тұратын терең  процестер бейнеленеді. Еңбек нарығы арқылы үш тығыз байланысты эволюциялық ағын қиылысып өтеді -экономиканың дамуы (материалды — техникалық элементтер мен құрылымдар), адамның дамуы (ортақ және профессионалды мэдениеті, көркемдік мүмкіндігі), қоғамдық қарым-қатынастардың дамуы (мемлекеттік және таптық құрылымдардың қатынасы, меншіктің, өндірістік байланыстың қарым-қатынасы). Олар қоғамдағы прогрестің негізін құрайды және оның басты мазмұнын құрайды. Жұмыс күші ерекше тауар болып табылады, оның өндірістік сапасы бәсекелестік экономиканың тиімділігін, соның ішінде жоғары сапалы товарларды, жайлы қызмет көрсетулерді, ғылыми техникалық және ұйымдастырушылық жаңғыртудың қарқынын құру мүмкіндігін толығымен анықтайды. Сондықтан еңбек нарығына білімді әрі белсенді жұмыс күшінің дайындығы мен шығарылуы және оның квалификациялы әрі территориялды жеделдігінің қамтамасыз етілуі халық шаруашылығындағы іс-әрекеттің негізі болып табылады. Экономиканың дамуының ортақ деңгейі жоғары болған сайын оған бұрынғыдан да қиын мәселелерді шешу міндеті жүктеледі, сонымен қатар жоғары квалификациялы жұмыс күшіне сұраныс соғұрлым жоғарылай түседі. Ғылыми техникалық революция кезеңінде әлемнің дамыған елдеріндегі жұмыс берушілер мен мемлекеттік органдардың көп бөлігі сәйкес жұмыс     күшіне    еңбек    нарығында    мүмкіндігінше әлеуметтік қорғанысты беруге кепілдене отырып, қолайлы өндірістік және өмір сүру жағдайларын қамтамасыз етуге тырысады.

Жұмыс күші тағы бір себеп бойынша ерекше тауар  болып табылады. Өйткені ол өзінің жұмыскерлік мүмкіндігін, соның  ішінде халық шаруашылығында іске асырылатын және жеке мүдденің іскерлік қабілетін көрсетіп дамуында мүдделі.

Жұмыс күшінің  жэне оның тұтынушылары - экономика  мен мемлекеттің мүдделерінің ортақтығы  нарықтық экономиканың негізгі әлеуметтік - экономикалық сипаты болып табылады. Ол өз артынан халық шаруашылығының және оның қоғамның дамуының қатып қалған гуманистикалық негізін құрайды. Көп жағдайда мемлекетпен         басқарылатын және товарлы экономиканың кәсіпорындары мен қолдау көрсетілетін, сонымен қатар халық шаруашылығының дамуына байланысты жаңарып тұратын жұмыс күшінің нарығы кез-келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық жүйесінің негізгі әрі шешуші бөлігі болып табылады.

Еңбек нарығының  соңғы мақсаты болып, біріншіден, экономикалық белсенді халықтың профессионалды-еңбектік және өмірлік мүдделерін қамтамасыз ету, соның ішінде әлеуметтік қорғаныспен және халық шаруашылығын оған керекті мамандармен қамтамасыз ету; екіншіден, максималды толық және минималды үзілісті жұмыспен қамтуға қол жеткізу.

Еңбек нарығының ерекшеліктері

Қазақстандағы еңбек нарығының ерекшелігі мынадан құралады:

1. Өзінің    еңбекке    қабілетін    басқару    құқығын    иеленетін,  адамдар   мен   жұмыс   күшіне   және   өндіріс   құралдарына меншік   субъектілерінің     сұраныс     келісімінің     жалпы формасы;

2.   Жұмысшыларды территориялы-салалық бөлудің және қайта бөлудің толық басқарушысы.

Өндіріс қаражаттарына  мемлекеттік меншікті иелену, өндірістің товарлы емес формасының сақталуына алғышарттарды құрайды.

Экономиканың  мемлекеттік емес секторында жинақталатын жалдау қатынасының тек қана шектеулі бөлігіне еңбек нарығы деген түсінік қолданылады. Осы қатынастар өндірістік бірліктер мен жұмыссыздықтың әлеуметтік саласы арасындағы тауар-ақша қатынасы дамуы жағдайында мықты мамандарды тарту үшін бәсекелестікпен байланысты. Олар жұмысшылар үшін ашылады және еңбек ұсынудың аймағы, оның төлемінің шарты, жұмыс уақытының ұзақтығы өзінің олжасын алдыға қою нәтижесінде еркін таңдалады. Экономиканың мемлекеттік секторында жұмыс күшін және жұмыспен қамтудың материалдық шартын жаңғыртудың елеулі байланыс бөлігін құрудағы сипатын сақтаудағы қажеттіліғін ол жақтамайды. Мәселе еңбек нарығын жұмыспен қамту процесін жобалық басқару альтернативасы туралы жүріп жатқан жоқ, мәселе олардың органикалық байланысында жүріп жатыр. Соның ішінде шаруашылық механизмнің қажетті бөлімі ретінде нарықтық реттеушілермен қалыптасқан жүйені және жұмыспен қамтуды құру формаларын толықтыру.

Еңбек нарығы бізге  көрінетіндей ол оны құру механизмінің басты элементі емес толықтырушы  элементі болып табылады. Ол тұтынушылық сұраныстың конъюнктурасымен сәйкес экономикалық секторлардың арасында жұмыс күшінің ағуы механизмінің икемділігін қамтамасыз етуге және өндіріс монополиясымен мемлекеттік кәсіпорында еңбек ақыны төлеу шартының диктатына қарсыласуға бағытталған.

Қазақстанда жұмыс күшінің қызмет етуін мойындау жұмыс күшінің тауарға айналуын бекіту өзінен өзі толық негіз бола алмайды. Адамның бостандығы мен өзінің еңбекке қабілетін иелену құқығынан басқа өндіріс қаражатынан жұмысшының бөлімі болу керек және осы қаражатты иеленушінің оларды толығымен қолданудағы қызығушылық болу керек. Шаруашылық жүргізудің арендалық және акционерлік формасы кезінде мемлекеттік секторда жұмысшының жағдайының ерекшелігі, меншік субъектісі ретінде өндіріс қаражаттарына жеке еңбек қызметі, жұмыс күшін пайдалану бойынша қарым-қатынасының тауарлы емес сипатының алғышарттарын иеленеді.

Қоғамдық өндірісте  модельдердің қатысуы сату сатып  алу принципінде еңбекақы қабілетінің  бөлінуі оған тән емес қылық екендігін  жақтау қате болып табылады. Жұмысшыларды жолдау кезінде тауарлы қатынастардың мүмкіндігі меншікті өндіріс қаражаттарына қаржыландырады.

Еңбек нарығының артықшылықтары мен кемшіліктері

Еңбек нарығы бізге  не береді? Ол коллективті және жалпы  халықтық мүделлердің келісімге  келу процесін жеңілдетіп жылдамтады, жобалық негізде: дайындық пропорциясын құру және жұмысшыларды бөлу процесіне қажетті икемділікті береді және шаруашылық салаларына өндіріс сфераларына жұмысшыларды орнату арқылы тиімділіктің жоғарлауына қолайлы жағдай туғызады. Еңбек нарығы оның құрылуы мен қолданылуы арасында байланыстырушы бөлімнің функциясын орындайтынын ескеру керек. Еңбек нарығының арқасында қоғамдық сұранысты есепке ала отырып және олардың қабілетіне сәйкес адамдардың қажетті мамандықты таңдауы орындалады, жобамен берілген дайындық пропорциясының дұрысы таңдалады.

Сонымен қатар, еңбек нарығы жеке табыстарды басқарудың нарықтық сертпесі болып табылады. Еңбек нарығы халық шаруашылығында оны бөлу мен қайта бөлудің  ағынын оптимизациялаудың бір құралы болып орнығуда. Ол құндық сертпелердің әрекетінің арқасында жобалық негізде экономиканы басқаруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар еңбек нарығы күрделі әрі қарама-қарсы құбылыс болып табылады.

Еңбек нарығының  алдыңғы шарты болып жұмыс  күшіне сұранысты қарастырудың, зерттеудің жедел ұйымдастырылуы, жеке және мемлекеттік кәсіпорындар жағынан жұмыс орындарының ұсыныс қисығын зерттеу және де жұмыс орнын іздеу кезінде халықтың бағытталу үрдісін анықтау болып табылады. Қазақстанда еңбек нарығын басқару үшін қаржы-несие сертпелерін кең қолдану керек, өндіріс қаражаттарын бөлуде салмақталған саясат жүргізу керек. Сонымен қатар табысты есептеудің дұрыстығы мен толықтығы үшін мемлекеттік бақылау жүйесі қажет. Табыс экономиканың барлық секторының шаруашылық қызметін икемді салық жинау арқылы алынады, ол өз артынан тұтынушылардың арқасында кез-келген өндірушінің шындыққа ұласымсыз баюын тоқтатар еді.

Еңбек нарығының  тағы бір маңызды функциясын ескеру керек. Оған мемлекеттік секторда өндірісті  және жұмыспен қамтылуды үнемдеуді  қамтамасыз ету жүктелген. Жұмыс күшінің ішкі өндірістік қосалқы жұмысшыларын айналым сферасына бөлінуін қамтамасыз ету.

Соңғы бес жылда  мемлекеттің саяси - әлеуметтік экономикалық өмірінде елеулі өзгерістер байқалды. Жүргізіліп жатқан реформалар әлеуметтік-еңбектік   сфераны    толығымен    жаңғыртты.

Жұмыссыздықта толығымен революция орын алды және де миллиондаған адамның еңбегінің  қоғамдық жағдайы өзгерді.

Қазіргі кезде  социализм уақытында болған қоғамдық өндірісте толық         жұмыспен қамтылу жағдайынан нарықтық шаруашылықтардың талаптарына жауап беретін экономикалық белсенділік жүйесіне Қазақстанның толығымен өтуі іске асты деп сенімді түрде айтуға болады. Экономикалық белсенді халықтың жартысына жуығы мемлекеттік құрылымда жұмыс істемейді, олар өз өзіне кәсіпорындарда жеке корпоративті типтегі ұйымдарда еңбек етеді. Алып зауыттары болған Қазақстан мемлекеті ұсақ әрі орта кәсіпорынды мемлекетке айналды. Мұнда адамдар жоба бойынша емес алдын ала есеп жүргізу бойынша жұмыс істейді, сонымен қатар өтпелі кезеңнің ауыртпалығын төзіп өтті. Халықтың жұмыспен қамтылуының территориялық орталығының функциясы қиындауда және маңызы өсуде.

Олар аймақтық деңгейде жұмыс күшінің артык  бөлігіне есеп жүргізу керек, бос  жұмыс орындары мен ваканциялар  туралы барлық ақпаратты аккумуляциялау керек, мемлекеттік кәсіпорындардың сұранысын тұрғындарға насихаттау керек, оларға сәйкес келетін жұмысқа орналастыру үшін қолдау көрсету. Осы орталықтар сонымен қатар нақты сұранысты және жұмысқа орналастыруды ескере отырып бағышталу мен қайта оқытуды ұйымдастыруға негізделген және жұмыс орындарының жетіспеушілік көлемін анықтау, қажеттілік жағдайында қоғамдық жұмыстарды құрудың бастаушысы болу, еңбекке қабілетті осал қорғалған әлеуметтік топтарды жұмыспен қамтамасыз етуде қолдау көрсету, уақытша жұмыстан шыққан кезде әлеуметтік қолдау көрсету, басқа аймақтарда және республикаларда жұмыспен қамтылу жағдайында ақпаратпен алмасуды жүргізу міндеті жүктелген. Функцияның қиындығы және көп жақтылығы жұмысқа орнату қызметінің материалды базасын қатайтуды, оның кадрлары мен қаржылық қамсыздандырылуын жақсартуды қажет екенін анықтайды.

Біздің елде жұмыссыздықты ресми мойындағаннан  кейін еңбек нарығындағы саяси  іс әрекеттерге үлкен көңіл бөліне бастады.

Еңбек нарығында  жүргізіліп жатқан саясатқа белгісіздік  тән болғандықтан олардың мазмұнын ғана емес, тиімділігін және қаржыландыру қаражатын терең қарастырамыз.

Жұмыссыздық қорының  шығындарын 4 бағытта бөлуге болады:

1. Жұмыссыздық бойынша пособияға жұмсалатын қаражаттар. Мұны белсенсіз саясат деп атау тиісті.

2. Қоғамдық жұмысқа және қайта дайындауға жұмсалатын қаражаттар. Жұмыспен қамтудың мемлекеттік қызметіне міндетті іс болып табылады.

3.  Қаржылық   қолдауға,   құнды   қағаздарды   сатып   алуға жүмсалатын   қаражаттар. Форманың атауын олардың  қүқықпен кепілденбегендігі біріктіреді. Соған сәйкес осы шығындарды нарықтағы саясаттың белсенді формасына жатқызу тиісті.